TEMEL BİLGİ TEKNOLOJİSİ KULLANIMI DERS İÇERİĞİ 1. BİLGİ TEKNOLOJİLERİ KAVRAMLARI 1.1. Genel Kavramlar 1.1.1. Bilgisayar, Donanım, Yazılım ve Bilgi Teknolojisi Bilgisayarlar, kullanıcılar tarafından aldığı ham verileri, kendi ana yapısı altında belirlenen bir programa göre işleyebilen, bunlar üzerinde çok fazla sayıda sayısal veya mantıksal işlemler yaparak; yaptığı işlemlerin sonucunu saklayabilen, paylaşabilen ve istenildiğinde kullanıcılara oluşturduğu kullanılabilir bilgiyi sunabilen elektronik bir makinedir. ABAKÜS (Sayı Boncuğu) hesap makinesi ve bilgisayar gibi aletlerin atası olarak kabul edilir. 1945 yılında yapılan ENİAC isimli makine ilk bilgisayar olarak kabul edilir. ENİAC çok büyük boyutlarda idi. 167 m² çok fazla ısı ve manyetik alan yayıyordu. 1955 yılından itibaren boyutlarında yaşanan küçülme 1990 lı yılların sonunda mikro çiplerin keşfiyle hızla gelişmiştir. Ülkemizin İlk Bilgisayarı 1960 yılında Devlet karayolları genel müdürlüğünde kullanılmıştır. Bilgisayarlar çok hızlı çalışırlar. Girilmeyen veriyi bilemezler. Giriş İşlem Çıkış birimlerinden oluşur. Bilgisayar insanın yapmadığı hiçbir şeyi yapmaz. Onun neyi, nasıl yapacağını insanoğlu belirler. 1
Günümüzde bilgisayarın kullanılmadığı yer hemen hemen yok denilecek kadar azdır. Bilgisayar kullanım alanları, özellikle 80 li yıllardan sonra hızla yaygınlaşmıştır. Bilgisayarlar Nerelerde Kullanılır? Bilimsel araştırmalar, Tıp, Mimari çizimler, Eğitim hizmetleri, Mühendislik çalışmaları, Satış analizi ve grafikleme, raporlama, Havayolları iniş kalkış programları, rezervasyon, İletişim hizmetleri, Trafik akış kontrol sistemlerinde, Kütüphaneler, Güvenlik sektörü Kullanıcı Ham Veri İşlenmiş Veri Kullanıcı Bilgisayarlar donanım ve yazılım olmak üzere iki ana bölümden oluşur. BİLGİSAYAR DONANIM YAZILIM Bilgisayar sistemi donanım ve yazılımıyla birlikte bir anlam ifade eder. Donanım bilgisayar sistemini oluşturan fiziksel ve elektronik bileşenlerin en genel ismidir. Yani bir bilgisayarda görebildiğimiz ya da dokunabildiğimiz parçalar donanım birimlerini oluşturmaktadır. Bilgisayar kasası, 2
ekran klavye, fare, yazıcı, tarayıcı, hoparlör, mikrofon vb. birimler donanım bileşenleridir. Yazılım ise bilgisayarın kullandığı programların genel adıdır. Bunları göremez ve dokunamayız. Temelde yazılımlar işletim sistemi ve uygulama programları olmak üzere iki kısımda incelenir. 1.1.2. Kişisel Bilgisayarın Donanım Elemanları Bir bilgisayarın donanım yapısı bilgisayarın büyüklüğü ve kapasitesine göre dört ana bölümden oluşur. 1- Giriş Birimi: Kullanıcıdan bilgisayara ham verinin gönderilmesini sağlayan birim. (Klavye, mouse, mikrofon vb) 2- Merkezi İşlem Birimi (MIB) : Ham veri üzerinde tüm işlemleri yapan birim. 3- Çıkış Birimi: İşlenmiş olan veriyi kullanıcıya sonuç olarak veren birim. (Monitör, yazıcı, hoparlör) 4- Saklama Birimi: MIB tarafından yapılan işlemlerin sonuçlarının kaydedildiği yer. GİRDİ BİRİMİ MERKEZİ İŞLEM BİRİMİ ÇIKTI BİRİMİ BELLEK BİRİMİ Kasa: Girdi ve çıktı birimleri dışındaki tüm donanım elemanlarını bünyesinde barındıran birimdir. 3
Güç Kaynağı: Bilgisayarın çalışması için gerekli olan elektrik enerjisini üretir. Anakart: Üzerindeki veri yolları sayesinde bilgisayar kasası içerisinde bulunan tüm donanımların haberleşmesini sağlayan karttır. İşlemci: İşlemci, bilgisayarın birimlerinin çalışmasını ve bu birimler arasındaki veri (data) akışını kontrol eden, veri işleme (verileri değerlendirip yeni veriler üretme) görevlerini yerine getiren elektronik aygıttır. İşlemci=Mikroişlemci=MİB=CPU Ekran Kartı: Monitöre görüntü gitmesini sağlayan karttır. Ses Kartı: Hoparlörden ses çıkmasını sağlayan karttır. Bellek: Bellek bir bilgisayardaki her türlü verinin ilerleyen zamanlarda kullanılmak üzere saklanmasını sağlayan ortamlardır. Bilgisayarda bellek büyüklüğü byte ile ölçülür. 4
Sabit Disk: Sabit disk, bilgisayarlarda bilgi depolamak için kullanılan en temel ve kapasitesi en yüksek birimdir. Sabit disk kasa içersinde bulunur. Sabit disk bilgisayarlarda C harfi ile gösterilir. Disket Sürücü: Disketler üzerine veri yazabilen, bunlardan veriyi okuyabilen ve silebilen birimdir. Disketlerin taşınması ve kullanımı kolaydır. Veri taşımada ve yedeklemede kullanılır. Disketlerdeki verinin bozulmaması için; manyetik ortamdan, sıcaktan, soğuktan, nemden ve güneş ışınlarından uzak tutmak gerekir. CD-ROM ve DVD-ROM Sürücü: Bunlar da disk ve disketlerde olduğu gibi veri depolamak için kullanılır. CD ve DVD lerin içersinde bulunan bilgilerin okunması CD-ROM veya DVD-ROM sürücüler yardımıyla olur. Tıpkı disketlerin disket sürücülere takılarak okunması gibi düşünülebilir. CD veya DVD lere veri yazabilmek için ilgili sürücülerin yazdırılabilir özelliklerinin olması gerekir. Ekran (Monitör): Giriş birimlerinden gelen verilerin sonuçlarını görüntüleyerek bilgisayarla kullanıcı arasındaki veri iletişimi sağlar. Ekran pixellerden (noktalar) oluşur. Her nokta içersine bir renk düşer. Renklerin bir araya gelmesiyle görüntü oluşur. Bir ekranın görüntüleyebileceği pixel sayısı ne kadar çoksa ekranın görüntü kalitesi o kadar artar. 5
. Klavye: Üzerinde harfler, sayılar, işaretler ve bazı özel işlevler taşıyan tuşlar bulunur. Q klavye ve F klavye olmak üzere sınıflandırılabilir. Mouse: Ekranda gözüken imleç yardımıyla veri girişi yapmaya yarar. Hareket ettirilmesiyle imleç ekranda yer değiştirir. Fare kullanılarak işaretleme, sürükleme, tıklama işlemleri yapılır. 1.1.3. Bilgisayarın Verimini Etkileyen Unsurların Bilinmesi Bilgisayarların performansını etkileyen faktörler; kullanılan işlemcinin hızı ve ön bellek miktarı, ana kart hızı, RAM bellek türü ve büyüklüğü, sabit disk kapasitesi ve hızı ile ekran kartı türü ve büyüklüğü gibi değişkenlerdir. Bu bileşenlerin seçimi performansı önemli ölçüde etkilemektedir. Bu nedenle bir bilgisayar alırken özelliklerini belirlemede kullanacağımız en önemli faktör kullanıcın ihtiyaçları olmalıdır. Bilgisayar alırken bakacağımız kriterler: 1. Amaç: Dizüstü bilgisayarı hangi amaç için alıyorum? Bu sorunun cevabı bilgisayarımızın özelliklerini belirlemede yardımcı olacaktır. Örneğin bilgisayar oyunu oynamayan birinin sadece office programları ve internet için kullanacağı bir bilgisayarda çok aşırı özelliklere gerek yok. Fakat hepsi olsun, olmuşken en iyisi olsun diyorsak maliyet artar. 2. Bütçe: Alacağımız dizüstünün bize maliyeti ne olacak ve bizim ne kadar bütçemiz var? 6
3. Teknik kriterler: a. İşlemci: İşlemci olarak bilindiği gibi Intel ve AMD markaları arasında bir seçim yapacağız. Intel piyasanın %80-90'ına neredeyse hakim ve AMD 'ye göre daha sağlamdır. Intel 'in işlemcileri ucuzdan pahalıya celeron, core 2 duo, i3, i5 ve i7 dir. Örneğin Core i5 4210U 1.7GHz 3MB cache gibi bir ifade görürsek bu intel i5 1.7 Ghz hızında ve önbelleği (cache) 3 mb olan bir işlemcidir. b. Ekran kartı: Ekran kartında da yine iki marka vardır. 1. si AMD, diğeri Nvdia dır. AMD genelde 4 haneli modeller kullanırken, Nvdia 3 haneli rakamlar kullanıyor. AMD de sondan ikinci hanedeki rakam (örneğin; 7670 bi de sonunda harf olabilir. Buradaki 7 onun hangi puanda old. gösterir), Nvdia da ise ortadaki rakam (örneğin; 630 yani puanı 3) ekran kartının kalitesini gösterir. Bu firmanın kendi puanlama sistemini gösterir. Bütçemize göre performans testlerine bakarak anlayabiliriz. c. Ram: Ram de iki rakam karşımıza çıkar. Bunların 1.si kapasite, diğeri de işlem hızıdır. Burada önemli olan ne kadar fazla ise o kadar iyidir. d. Hard disk: Min 500 GB işimizi görür. Yine bütçemize göre fazla olanına da bakabiliriz. SSD ler yeni nesil hard disklerdir. Bunlar darbeye karşı daha dayanıklıdır. İşlem hızları daha hızlıdır. e. Tasarım: Genel olarak kendi zevkimize kalmış bi durumdur. Yine klavye kullanımına dikkat edebiliriz. 1.1.4. Yazılım Bilgisayarı çalışabilir ve üzerinde işlemler yapılabilmesini sağlayan fiziksel yapısı dışında kalan her şeye yazılım adı verilir. Yazılım ve donanım birbirini tamamlayan iki kavramdır. Yani donanım olmazsa yazılım bir işe yaramadığı gibi yazılım olmazsa donanım da bir işe yaramaz. 7
1.1.5. Yazılım Türleri Bir bilgisayar üzerinde bulunan yazılımlar işletim sistemi ve uygulama yazılımı olarak iki ana kategoride incelenir. Yazılımlar donanıma uyumlu olarak çalışır. Benzer şekilde yazılımlar işletim sistemi ile de uyumlu olarak çalışması gerekir. a. İşletim Sistemi Yazılımı İşletim sistemi, bilgisayarın açılmasından kapatılmasına kadar geçen sürede çalışır. İşletim sistemi olmaksızın bir bilgisayarın çalışabilmesi mümkün değildir. Bilgisayarın donanım ve uygulama yazılımlarını kontrol eden ve düzenleyen bir yazılımdır. Günümüzde Windows işletim sistemi bilgisayar kullanıcılarının tercih ettiği işletim sistemi olarak görülür. Bundan başka Linux, Unix işletim sistemleri de kullanılabilir. b. Uygulama Yazılımı Uygulama yazılımları belli bir amacı gerçekleştirmek üzere üretilmiş yazılımladır. Örneğin, bilgisayarda yazı yazmak, oyun oynamak, internete girmek bilgisayar tarafından yapılmasını istediğimiz bir iş ise, bu işin yapılması uygulama yazılımları ile olur. Çok kullanılan uygulama yazılımlarına örnek vermek gerekirse; word (yazı yazma), Excel (hesap yapma), internet Explorer (internete girme), winamp (müzik dinleme), media player (film izleme) sayılabilir. 8
1.2. Bilgisayar Çeşitleri Günümüz teknolojisindeki hızlı gelişmelerden dolayı bilgisayarlar kesin hatlarla birbirinden ayrılamasa da kullanım amaçları ve kapasiteleri açısından aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir. a. Ana bilgisayar Ana bilgisayarlar birçok işlevi yerine getirebilen, güçlü grafik ve matematik uygulamalarını destekleyen bilgisayarlardır. Bu bilgisayarlar dev bellek ve çok hızlı işlem gücüyle aynı anda yüzlerce hatta binlerce kullanıcıya erişim olanağı sağlar. Bilimsel ve askeri uygulamalar gibi bir bilgisayarın çok sayıda veriyi yüksek hızlarda işlemenin gerekli olduğu alanlarda da güvenle kullanılır. b. Mini bilgisayar Mini bilgisayarlar şirketlerde, büyük işletmelerde, okullarda, fabrika vb. işyerlerinde kullanılan, pek çok kullanıcının aynı anda başlanmasını sağlayan bilgisayarlardır. Yüksek hızlı işlemci, yüksek RAM ve yüksek sabit disk kapasitesine sahiptir. c. Ağ (network) bilgisayarı Birden çok bilgisayarın birbirine bağlı olarak kullanılmasıyla oluşturulan çalışma ortamına bilgisayar ağı (computer network) denir. Bir bilgisayar ağında çok sayıda bilgisayar yer alır. Bunlar yan yana duran iki bilgisayar olabileceği gibi tüm dünyaya yayılmış binlerce bilgisayar da olabilir. Ağ içindeki bilgisayarlar belli bir biçimde dizilirler. Bilgisayarlar arasında genellikle kablo ile bağlantı sağlanır. Kablo bağlantısının kurulamadığı durumlarda, mikro dalgalar ve uydular aracılığıyla da ağ içindeki iletişim sağlanır. 9
ç. Kişisel bilgisayar (PC) Kişisel bilgisayarlar (Personal Computer) genellikle evlerde ve iş yerlerinde tek kişi tarafından kullanılan bilgisayarlardır. Bu nedenle bu bilgisayarlara kişisel bilgisayar adı verilir. Kişisel bilgisayarlar 1970 li yıllardan sonra yaygınlaşmış ve birçok kullanım alanı bulmuştur. İşletmelerde ana bilgisayara bağlı terminal olarak da kullanılabilmektedir. d. Diz üstü bilgisayar Taşınabilir bilgisayarlar olarak sınıflandırılan bu bilgisayarlar Laptop, Notebook gibi de adlandırılır. Donanım olarak kişisel bir bilgisayardaki bütün öğelere sahip olabilmektedirler. Diz üstü bilgisayarlar enerji kaynağı olarak doğrudan adaptör yardımıyla şebeke gerilimi kullanabildikleri gibi, şarj edilebilir pil bataryaları da kullanırlar. Uzun süre enerji desteği sağlayabilen bu bilgisayarlar özellikle sık sık seyahat eden ve bilgisayara çok gereksinim duyan kişiler için idealdir. 1.3. GÜVENLİK 1.3.1. Bilgi Güvenliği Teknoloji ilerledikçe ve her eve girdikçe yanında kendisine özgü problemleri de beraber getiriyor. Bugün birçok insanın evinde bilgisayar, karşısında en çok vakit geçirilen makine durumundadır. Öyle ki, insanlar televizyon dahil olmak üzere birçok elektronik aletin yerine sadece bilgisayar ile işlerini görebiliyorlar. Buda yanında özel hayatın gitgide bilgisayar ortamına taşınması demek oluyor. Artık insanlar arkadaşlarıyla çevrimiçi olarak her gün beraber olup muhabbet edebiliyor ve yeni arkadaşlar edinebiliyorlar. Doğal olarak ta insan özel hayatını artık internet ortamında yaşamaya başlıyor. Günlüğü bile bilgisayar içinde tutup, telefon yerine chat programları ya da sesli chat araçlarıyla iletişim kuruyor. 10
Özel hayatın bu kadar çok içinde olduğu bir makineyi kimse tanımadığı biriyle paylaşmak veya tüm konuştuğu insanları kaybetmek, sahip olduğu sitenin, mailin ve bilumum özel adresin elinden alınmasını istemez. Bu durumda ortaya bilgisayar güvenliği denilen, herkesin es geçtiği ama aslında herkesi en yakından ilgilendiren konu karşımıza çıkıyor. Bu konuda öyle bir konudur ki her tür önlemi ezbere alsanız bile bir şekilde yine savunmasız kalır ve bir saldırıya uğraşabilirsiniz. Bilgisayar üzerindeki dosyalarınızı korumak için; Veri ve yazılımlarınızın zarar görmesi riskine karşı verilerinizin ve yazılımlarınızın düzenli olarak yedeklerini almanız önemli veri ve yazılımlarınızı korumanızı sağlar. Böylece sizin için önemli olan dosyaları güven altına alabilirsiniz. Dosyalarınızın yedeğini alın ve bilgisayarınızdan ayrı bir yerde saklayın. Sık sık yedek almanın yararı vardır. Yanlışlıkla bir dosyanın silinmesine, donanım hatalarına, bilgisayar saldırganlarının ve bazı zararlı programların etkilerine karşı korunma sağlar. Verilerinizin haftada bir yedeğini alırsanız, önemli dosyalarınızı, sevdiklerinizin önemli olayların fotoğrafları gibi bir daha bulamayacağınız önemli sayısal ortamlarınızı ve bilgisayar ayarlarınızı kaybetmenizin önüne geçmiş olursunuz. Özet olarak; 1- Gizli olan bilgilerimiz güvenli ortamda tutulmalıdır. Çünkü kaybolabilir. 2- Yedekleme yapmamız gerekir. Bilgilerimizi yedeklemeliyiz. 3- Şifremizi korumalıyız, kolay tahmin edilebilen şifreler kullanmamalıyız. 4- Bilgisayarımızı korumalıyız. Antivirüs gibi güvenlik çözümleri kullanmalıyız. Güvenlik duvarı kurmalı ve açık şekilde kullanmalıyız. 5- Kişisel bilgilerimizi dünyaya açmamalıyız. 6- Erişimimizi sınırlandırmalıyız. Bunun için örneğin bilgisayara şifre koymalıyız. 7- Bilinmeyen şeylerin kötü olacağını aklımızdan çıkarmamalıyız. Bilinmeyen kişilerden gelen e-postalar alınmamalıdır. 11
8- Takip edilme ya da izlenme durumuna göre tedbirli olmalıyız. İnternet ortamında bilgi takip edilebilir. 9- Bilgi güvenliği nasıl sağlanır gibi konularda bilgilerimizi artırmalıyız. 10- Kendi bilgilerimizi vermemeli ve başkalarının verilerine de ulaşmaya çalışmamalıyız. 1.3.2. Bilgisayar Virüsleri Bilgisayar virüsleri çalıştığında bilgisayarınıza değişik şekillerde zarar verebilen bilgisayar programlarıdır. Virüsler bilgisayarlara disket, cd, internet, e-posta gibi yolları kullanarak bulaşabilirler. Bilgisayar Virüslerinden Korunmak için; mutlaka bir anti-virüs programı yüklemelisiniz ve kurduğunuz anti-virüs programını sık sık güncelleştirmelisiniz. Ayrıca Önemli bilgi ve belgelerinizin yedeklerini mutlaka bulundurmalısınız çünkü anti-virüs programları kimi zaman sadece virüsü temizleyememektedir. 1.4. BİLGİSAYAR VE SAĞLIK Sağlık açısından bilgisayar kullanımına dikkat edilmesi gerekir. Hatalı kullanıma bağlı olarak meydana gelen başlıca problemler şunlardır: a. Tekrarlayıcı Harekete Bağlı Bozukluklar Bilgisayarın yoğun bir şekilde ve hatalı kullanımı sonucu ortaya çıkan el bileği sendromu; elde uyuşukluk ve ağrı, baş parmak hareketlerinde ve el sıkma gücünde azalma meydana getirir, el becerisi bozulur, incelik gerektiren el işleri yapmak zorlaşır. 12
b. Boyun Kaslarında Ağrı ve Tutulma Belli bir duruşta uzun süre kalmakla boyun kasları tutulur. Bu durum boyunda, bazen boyunla beraber başın arka kısımlarında ağrı, sertlik ve uyuşukluğa yol açar. Çalışırken kişinin gergin olması, ekranın baş hizasından yukarıda olması, aynı baş duruşu değiştirmeksizin uzun süre sürdürmek boyun tutulmasını kolaylaştırır. c. Gözlerde Yorulma Sabit bir noktaya sürekli bakmak gözleri yorar. Değişik yönlere ve uzaklıklara bakmak ile değişik göz kasları çalıştığından göz yorulmaz. Sabit bir noktaya sürekli bakmak ise gözleri yorar. Ayrıca ekrandaki görüntü ve ışık ayarının iyi yapılmamış olması, ekran ışığının titreşimli olması da göz yorgunluğunda etkili olur. Bunlara uykusuzluk da eklenebilir ve böylece uzun süre bilgisayar kullanan kişilerin gözlerinde yorgunluk hissi, kızarıklık ve yanma ortaya çıkar. Bu nedenle; göz sağlığı açısından kullanılan ekranların yüksek çözünürlüğü ve düşük parlaklık özelliği olmalıdır, büyük ve daha gelişmiş teknoloji ürünü ekranlar (LCD ekranlar) kullanılmalıdır. Bilgisayar kullanırken gözlerin kurumasını önlemek için, göz kırpma sayısını bilinçli olarak arttırmak, belirli aralıklarla uzağa bakarak göz kırpma refleksini normale döndürmek alınacak önlemler arasındadır. Ekranı göz hizasının altına yerleştirmek gerekir, bunun ayarı ekranın üst kenarının göz seviyesinin biraz altında kalmasını sağlayarak yapılabilir. 13
d. Duruş Bozuklukları Bilgisayarın yoğun kullanımı sonucu kas, kemik, sinir ve damarların aşırı gerilmesi ve uygun olmayan duruş biçimlerine bağlı olarak şekil bozuklukları baş, bel ve boyun ağrılarına yol açar. Bu tip ağrılarla karşılaşmamak için bilgisayar karşısında dik oturmak gerekir. Gerekli önlemler alınmaması durumunda şiddetli ağrılar ile kendini gösteren çeşitli sağlık sorunları ortaya çıkabilmektedir. 14