Editör Ali Güneş BİLGİSAYAR I - II (TEMEL BİLGİSAYAR BECERİLERİ) Uygulamalı Örneklerle Bilişim Teknolojileri Temel Kavramları, Genel Olarak İşletim Sistemleri ve Bilgisayar Kullanımı, Kelime İşlemci, Elektronik Tablo, Veri Sunumu, Veri Tabanı, Eğitimde Internet Kullanımı, Bilişim Teknolojilerinin Sosyal Yapı Üzerindeki Etkileri ve Eğitimdeki Yeri, Bilişim Sistemleri Güvenliği ve İlgili Etik Kavramlar H.Coşkun Çelik Şerafettin Daban Orhan Çınar Erkan Yanarateş M. Kemal Karaman Uğur Başboğaoğlu Abdülkadir Karacı İlhan Tarımer Aydın Kiper Mübin Kıyıcı Şemseddin Gündüz Cem Çuhadar Abdullah Kuzu i
Editör: Prof. Dr. Ali GÜNEŞ BİLGİSAYAR I - II Temel Bilgisayar Becerileri ISBN: 978-9944-919-56-2 2006, Pegem A Yayıncılık Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları, Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2007 Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Baskı: Baran Ofset Ankara Tel: (0312) 367 66 92 Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA Tel: (312) 430 67 50 430 67 51 Belgeç: (312) 431 37 38 Web: http://www.pegema.com.tr e-posta: pegema@pegema.com.tr ii
ÖNSÖZ Bu kitap, ülkemizin eğitim fakültelerindeki müfredata yönelik yeni düzenlemeye uygun olarak hazırlanan Bilgisayar-I dersinin içeriğini kapsamaktadır. Kitap doğal olarak öncelikle ilgili fakülte öğrencilerine yönelik bir ders kitabı şeklinde hazırlanmıştır. Ancak bu kitap, günümüzün olmazsa olmazı haline gelen, bilgi toplumu fertlerinin öncelikle sahip olmaları gereken bilgisayar okuryazarlığı becerisini kazanmak isteyen herkesin faydalanabileceği bir kaynaktır. Bu kitap, aynı zamanda, ECDL sınavlarına hazırlanan kişilerin de yararlanabilecekleri bir kaynak niteliktedir. Bu kitabın birçok bölümünün sonunda, ilgili bölümde ele alınan konuların işlendiği bir eğitim uygulaması yer almaktadır. Bazı bölümlerin sonunda eğitim uygulaması başlığı olmamasının nedeni, ilgili konu anlatılırken zaten bir eğitim uygulaması senaryosu içinde ele alınmış olmasından kaynaklanmaktadır. Kitap dokuz adet konudan oluşmakta olup, her konu, kendi üniversitelerinin Eğitim Fakültesinde uzun zamandır ilgili konuyu öğrencilere sunan ve doğal olarak bu konuda birikim sahibi olan, bir veya iki öğretim elemanı tarafından hazırlanmıştır. Yani kitap, ülkemizin dokuz ayrı üniversitesindeki öğretim elemanlarının katkılarıyla ortaya çıkmıştır. Kitapta yer alan her bir konunun içeriği yazarlarla tartışılmış, konu bütünlüğü, yazım kuralları ve şekilsel uyum dışında yazarlara mümkün olduğu kadar müdahale edilmemiştir. Yazarlar konu içinde kendi kaynak ve örneklerini kullanmışlardır. Ancak, kitabın ilk altı konusu genel kabul görmüş veya bir yazılımın kullanımını tanıtımına yönelik olduğu için, söz konusu konularda, yararlanılan kaynaklar sayısı az verilmiştir. Zaten ilk altı konuyu içeren birçok eser mevcuttur. Her konunun sonunda yer alan yararlanılan kaynaklar aynı zamanda daha fazla bilgi alınabilecek kaynaklar anlamındadır. Ancak, son üç konu, birçok araştırma sonuçlarını da yansıttığı için, buralarda yoğun olarak kaynak gösterilmiş olup, okuyucunun ilgili konuda daha derinlemesine bilgi alabilmesi için zengin bir başvurulabilecek kaynak listesi haline de getirilmiştir. Kitaptaki yazılım konularda Microsoft Windows XP ve Microsoft Office 2003 ürünleri esas alınmış olmasına rağmen olabildiğince başka sürümlerde de geçerli kavramlara yer verilmiştir. Bu nedenle, daha farklı sürümlere sahip bilgisayar kullanıcıları genel kavramları ve verilen birçok örneği uygulayabilirler. Olabildiğince söz konusu platformlara çok bağlı olunmamaya çalışılmıştır. Kitaptaki yazılım konuların çeşitli uyarlamaları vardır. Örneğin Linux ta da kullanılan bunlara benzer yazılımlar vardır. Bu yazılımların tamamı birbirine benzer yapıdadırlar. Bu durum çok doğaldır. Çünkü, örneğin bir kelime işlemciliyi kullanmasını bilen kişi, bir başka kelime işlemci söz konusu olduğunda çok fazla zorlanmadan bunu da kullanabilmelidir. Aksi bir durum zaten yazılım geliştirme ve yazılım pazarlama kavramlarına ters düşecektir. Kitapta verilen yazılım örneklerdeki arayüzlerin büyük kısmı Türkçedir. Ancak kullanıcının kendi bilgisayarlarında Türkçe veya İngilizce arayüzler de olabileceği dikkate alınarak, çok fazla olmasa da, bazı konularda örneklerin İngilizce terimler içermesine izin verilmiştir. Buna karşılık, kitabın sonuna ele alınan konularla ilgili mini bir Türkçe/İngilizce sözlük verilmiştir. iii
Kitabın size beklenen faydayı sağlaması için, kitaptaki örnekleri bir bilgisayar başında sizin de gerçekleştirmenizde büyük fayda vardır. Özellikle bazı bölümler, uygulamalı olarak ele alınmıştır. Bu bölümleri önce okuyup, ardından bilgisayarda konu içinde anlatıldığı gibi uygulayınız. Her bölümün sonuna kendimizi sınayalım soruları yer almaktadır. Konu çalışmanızı tamamladıktan sonra bu sorularda istenenleri yaptığınızda ilgili konuyu pekiştirmiş olacaksınız. Bu kitap dokuz bölümden meydana gelmiştir. Birinci bölümde, bilgisayar ve bilişim teknolojileriyle ilgili temel kavramlar ele alınmıştır. Bu bölümde okuyucular bir bilgisayar sisteminin fiziksel yapısını, program ve yazılım kavramlarını, bilgisayarda bilgi saklanması, bilgisayarlı bilgi ağlarının kullanımı, günlük hayatta bilgisayar kullanımı kavramları hakkında bilgiler verilmiştir. Bu bölümün sonunda, bir eğitim uygulaması olarak kişisel bilgisayar seçimi ele alınmıştır. İkinci bölümde, kişisel bilgisayarda en yaygın kullanılan Windows işletim sisteminin temel özelliklerini kullanmayı öğretmek amaçlanmıştır. Bir masaüstü ortamı içinde bilgisayarın açılması, kapatılması, dosya ve dizinlerin yaratılması, yönetilmesi örneklerle gösterilmiştir. Bu bölümün sonuna, bir eğitim uygulaması olarak, kişisel bilgisayara işletim sisteminin kurulması ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, kelime işlemci kavramı, yine en yaygın kullanılan bir kelime işlemci yazılımı olan Word ile ele alınmıştır. Bu bölümde kelime işlemci oluşturma, biçimlendirme, sonlandırma, dağıtma ve yazdırma işlemlerinin nasıl yapıldığı örneklerle gösterilmiştir. Bu bölümün sonunda bir eğitim uygulaması olarak, bir katılım belgesinin nasıl hazırlanabileceği ele alınmıştır. Dördüncü bölümde, elektronik tablo kavramı, yine en yaygın kullanılan bir elektronik tablo yazılımı olan Excel ile ele alınmıştır Bu bölümde, elektronik tablo oluşturma, biçimlendirme, standart formül ve fonksiyonları kullanabilme, sonlandırma, grafik oluşturma ve yazdırma işlemlerinin nasıl yapıldığı örneklerle gösterilmiştir. Bu bölümün sonunda sınav notlarının analizine yönelik bir eğitim uygulaması ele alınmıştır. Beşinci bölümde, belirli bir amaç için hazırlanacak olan bir sununun bilgisayarda nasıl hazırlanabileceği, nasıl biçimlenebileceği ve nasıl gösterilebileceği konuları üzerinde durulmuştur. Bu bölümde sunu yazılımı olarak Power Point kullanılmış ve örnekler bu konuda verilmiştir. Altıncı bölümde, okuyucuya temel veri tabanı kavramalarını vermek, veri tabanı tasarlayabilme ve planlayabilme konuları gösterilmiştir. Bu bölümde Access tanıtılmış ve bununla veri tabanı yaratma, form kullanımı, veri tabanından sorgulama, seçme, sınıflama ve raporlama işlemleri hakkında bilgi ve örnekler verilmiştir. Yedinci bölümde eğitimde Internet kullanımı ele alınmıştır. Bu bölümde Internet kavramı ve kullanımı, web de arama, yer işaretleri, elektronik posta işlemleri, adres defteri işlemleri, mesaj yönetimi ve sohbet konuları üzerinde durulmuş ve örnekler verilmiştir. Bu bölümün sonunda kişisel sayfa hazırlamaya yönelik bir eğitim uygulaması ele alınmıştır. iv
Sekizinci bölümde, bilişim teknolojilerinin sosyal yapı üzerindeki etkileri ve eğitimdeki yeri ele alınmıştır. Bu amaçla, günlük hayatta bilgisayar kullanımı, bilgi toplumu kavramı, bilgisayarların eğitimdeki kullanımına ilişkin konu ve örneklere yer verilmiştir. Bu bölümün sonunda, sosyal ve eğitim amaçlı blog sayfası oluşturmaya yönelik bir eğitim uygulaması gösterilmiştir. Dokuzuncu bölümde, bilişim sistemlerinin güvenliği ve ilgili etik kavramlar üzerinde durulmuştur. Bu amaçla, bilgi sistemlerinde güvenlik, yaygın saldırı türleri, güvenlik yazılımlarının kullanımı, etik, bilgi çağının etik sorunları ve bilgisayar etiğine ilişkin kavramlar ele alınmış ve örnekler verilmiştir. Bu bölümün sonunda bir kişisel bilgisayara antivirüs ve güvenlik duvarı yazılımı kurulumu ve ayarları hakkında bir eğitim uygulaması verilmiştir. Öncelikle bu kitabın hazırlanmasında emeği geçen tüm konu yazarlarına gösterdikleri ilgi ve katkıları için ayrı ayrı teşekkür ediyorum. Kitabın hazırlanmasında kendi bölümümdeki birçok arkadaşımın da çeşitli düzeylerde katkısı olmuştur. İsimlerini tek tek sayamadığım bu kişilere de çok teşekkür ediyorum. Ayrıca, bu kitabın 2006-2007 öğretim yılına yetişmesi için çaba gösterirken, bensiz tatile gitmek zorunda kalan eşim ve çocuklarıma, gösterdikleri özveri için de minnettarım. Kitabın hazırlanmasına vesile olduğu için de, Pegem A Yayıncılıktan sayın Servet Sarıkaya ya teşekkür ederim. Kitapta, varsa, hatalar için şimdiden özür diliyorum. Söz konusu hatalar ilk yeni baskıda düzeltilecektir. Bu amaçla, kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi lütfen aligunes@anadolu.edu.tr adresine Bilgisayar-I konu başlığıyla gönderiniz. Kitabın bilgi toplumu yolunda ilerlemek ve burada yer edinmek isteyen kişilere katkı sağlamasını dilerim. Ali Güneş Eskişehir, 2006 v
LER ve YAZARLARI 1. Bölüm: Bilişim Teknolojileri Temel Kavramları H. Coşkun Çelik Şerafettin Daban, Dicle Üniversitesi Siirt Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Genel Olarak İşletim Sistemi ve Bilgisayar Kullanımı Orhan Çınar, Atatürk Üniversitesi Ağrı Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: Kelime İşlemci Erkan Yanarateş, Kastamonu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 4. Bölüm: Elektronik Tablo M. Kemal Karaman, Uşak Üniversitesi Eğitim Fakültesi 5. Bölüm: Veri Sunumu Uğur Başboğaoğlu Mustafa Akdağ, İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: Veri Tabanı İlhan Tarımer, Muğla Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi 7. Bölüm: Eğitimde İnternet Kullanımı Aydın Kiper, Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Mübin Kıyıcı, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 8. Bölüm: Bilişim Teknolojilerinin Sosyal Yapı Üzerindeki Etkileri ve Eğitimdeki Yeri Şemseddin Gündüz, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Cem Çuhadar, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 9. Bölüm: Bilişim Sistemleri Güvenliği ve İlgili Etik Kavramlar Abdullah Kuzu, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 10. Bölüm: Bilgisayar Destekli Öğretim İle İlgili Temel Kavramlar, Öğeleri, Kuramsal Temelleri ve Uygulama Yöntemleri Tayfun Tanyeri, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 11. Bölüm: Bilgisayar Destekli Öğretimde Kullanılan Yaygın Formatlar Abdullah Kuzu, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 12. Bölüm: Ders Yazılımlarının Tasarımı, Değerlendirilme Yaklaşımları ve Seçimi Özcan Özgür Dursun, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi 13. Bölüm: Uzaktan Eğitim Uygulamaları Cem Çuhadar, Mübin Kıyıcı, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi vii
İÇİNDEKİLER Önsöz...iii Bölümler ve Yazarları...vii İçindekiler... ix 1. BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ TEMEL KAVRAMLARI (ss: 1-40) Giriş...2 Bilgisayar ve Bilgisayar Teknolojisi...2 Bilgisayar Çeşitleri...3 Bir Kişisel Bilgisayarın Temel Parçaları...5 Donanım...7 Anakart...7 Merkezi İşlem Birimi...7 Bellek ve Çeşitleri...8 Ön Bellek...11 Giriş Birimleri...12 Çıkış Birimleri...13 Depolama Birimleri...15 Sabit Disk Sürücü...15 Disket Sürücü...16 CD-ROM Sürücü...16 DVDROM Sürcü...17 Bilgisayar Performansını Etkileyen Faktörler...17 Yazılım...18 Sistem Yazılımları...18 İşletim Sistemi Yazılımları...18 Hizmet Yazılımları...20 Uygulama Yazılımları...21 Ofis Yazılımları...21 Zararlı Yazılımlar...24 Bilgisayara Virüs Bulaştığının Anlaşılması, Temizlenmesi ve Virüse Karşı Korunma...24 Yazılımın Yasal Kullanımı...25 Programlama Dilleri...26 Programlama Süreci...27 Bilgi Ağı...30 Telefon Ağlarının Bilgisayarda Kullanımı...33 İnternet...34 Internet in Kullanım Alanları...35 Bir Eğitim Uygulaması: Kişisel Bilgisayar Seçimi...36 Kendimizi Sınayalım...39 Yararlanılan Kaynaklar...40 ix
2. GENEL OLARAK İŞLETİM SİSTEMİ VE BİLGİSAYAR KULLANIMI (ss: 41-101) Kişisel Bilgisayar İşletim Sistemleri...42 MS-DOS İşletim Sistemi...43 İç Komutlar...44 Dış Komutlar...47 Windows İşletim Sistemi...48 Windows XP yi Başlatmak...51 Başlat Menüsü...53 Masaüstü Simgeleri...55 Bilgisayarı Kapatmak...56 Pencereler...57 Araç Çubukları...59 Bilgisayarım Penceresi/Windows Gezgini...61 Bilgisayarım Penceresinden Öğe Seçme...65 Dizin/Klasör Ayarları...67 Dizin Klasör Oluşturma...69 Dosya/Dizin Kopyalama (Kopyala-Yapıştır)...70 Dosya/Dizin Taşıma (Kes-Yapıştır)...72 Windows Gezgininde Kopyalama/Taşıma İşlemi...72 Dosya/Dizin Silme...73 Dosya Açma...75 Disk/Disket Biçimlendirme (Formatlama)...75 Dosya Sistemi...76 Bilgisayardan Yardım Alma...77 Masaüstünde Kısayol Oluşturma...77 Dosya/Dizin Adı Değiştirme...79 Dosya Kaydetme...79 Dosya Yazdırma...83 Görev Çubuğu ve Başlat Menüsü Ayarları...84 Denetim Masası...86 Program Kurma...88 Dosya/Dizin Sıkıştırma...90 Bir Eğitim Uygulaması: Kişisel Bilgisayara İşletim Sistemi Kurma...92 Kendimizi Sınayalım...99 Yararlanılan Kaynaklar...101 x
3. KELİME İŞLEMCİ (ss: 103-178) Başlangıç İşlemleri...104 Uygulamayı Başlatma...104 Temel Ayarların Yapılması...105 Word de Kullanılan Simgeler ve Çubuklar...106 Yeni Bir Belge İle Çalışma...107 Üzerinde Çalışılan Dosyayı Kaydetme...108 Mevcut Bir Dosya ile Çalışma...109 En Son Kullanılan Dosyaları Açma...110 Birden Fazla Dosyayı Aynı Anda Açma...111 Birden Fazla Belge ile Çalışma...111 Uygulamayı veya Belgeyi Kapatma...112 Temel İşlemler...112 Metin İçinde Değişiklikler Yapma...112 Metinden Bir Bölümü Seçme...113 Veri Kopyalama, Taşıma ve Silme...112 Biçimleme...117 Dil Ayarları ve Heceleme...117 Yazı Tipi Ayarlarını Değiştirme...118 Paragraf Ayarlarını Değiştirme...122 Büyük/Küçük Harf Değiştirme...126 Yapılan En Son İşlemi Tekrarlama...126 Başlangıç Harfini Büyük Yapma...127 Özel Karakter Ekleme...128 Metni Sütunlara Bölme...129 Madde İşaretleri ve Numaralandırma...130 Otomatik Madde İşaretleri ve Numaralar Ekleme...131 Metin Arama ve Değiştirme...132 Belge Sonlandırma...135 Sayfa Yapısını Değiştirme...135 Üst Bilgi ve Alt Bilgi Ekleme...137 Sayfa Numarası Ekleme...139 Belgeye İçindekiler Tablosu Ekleme...139 Yazdırma...142 Belgeyi Ön Görüntüleme...142 Belgeyi Yazdırma...144 İleri Özellikler...146 Belgede Tablo Oluşturma...146 Belgede Şekil ve Resim Kullanma...152 Belgeye Nesne Ekleme...159 Belgeye Elektronik Tablo Ekleme...159 Belgeye Denklem Ekleme...160 xi
Belgeyi Başka Dosyalara Bağlama...161 Makro Oluşturma...161 Araç Çubuklarını Özelleştirme...163 Adres Mektup Birleştirme...164 Bir Eğitim Uygulaması: Katılım Belgesi Hazırlama...167 Kendimizi Sınayalım...177 Yararlanılan Kaynaklar...178 4. ELEKTRONİK TABLO (ss: 179-226) Giriş...180 Başlangıç İşlemleri...180 Mevcut Bir Excel Dosyası İle Çalışmak...184 Araç Çubuğu Görüntülerini Değiştirmek...184 Sayfa Büyütme/Küçültme...185 Uygulamayı Kapatmak...186 Temel İşlemler...187 Hücrelere Veri Yerleştirmek...187 Veri Seçimi...189 Kopyalama, Taşıma ve Silme...190 Arama ve Yerine Koyma...191 Sıra ve Sütun İşlemleri...193 Sıralama İşlemleri...194 Formül Ve Fonksiyonlar...196 Aritmetik ve Mantık Formülleri...197 Fonksiyonlarla Çalışmak...199 Biçimleme...208 Seçili Alanları (Hücre-Satır-Sütun) Biçimlendirmek...208 Koşullu Biçimlendirme...211 Yazdırma...212 Ön Görüntüleme...214 İleri Özellikler...214 Elektronik Tabloya Bir Nesne Taşımak...214 Şema ve Grafik Oluşturmak...216 Bir Eğitim Uygulaması: Sınav Notlarının Analizi...219 Kendimizi Sınayalım...226 Yararlanılan Kaynaklar...226 xii
5. VERİ SUNUMU (ss: 227-265) Giriş...228 Temel İşlemler...228 PowerPoint Ekranını Tanıma...229 PowerPoint Görünümleri...230 Bir Tasarım Şablonu Kullanarak Yeni Bir Sunu Başlatmak...230 Sunuyu Kaydetme...235 Yeni Bir Slayt Oluşturmak...235 Otomatik Şekil Ekleme...243 Otomatik Şekle 3-B Özelliği Uygulama...246 WordArt Özelliği...247 Köprü Ekleme...249 Ses Dosyası Eklemek...251 Film Ekleme...255 Slayt Görünümlerini Değiştirmek...256 Slayt Silme, Kesme, Kopyalama ve Yapıştırma...258 Slayt Geçişlerini Ayarlamak...260 Slayt Metnine Canlandırma Efekti Uygulamak...262 Metin Canlandırması Slayt Ayarlarını Değiştirmek...263 Sunuyu Yazdırmak...263 Kendimizi Sınayalım...265 Yararlanılan Kaynaklar...265 6. VERİ TABANI (ss: 267-312) Veri Tabanı...268 Veri Tabanında Temel Kavramları...268 Mevcut Bir Veri Tabanını Açmak...274 Veri Tabanını Kaydetmek ve Uygulamayı Kapatmak...274 Mevcut Yardım Olanaklarını Kullanmak...275 Tablo Oluşturmak...280 Tabloya Veri (Kayıt) Girmek...284 Anahtar Kavramı ve Birincil Anahtar Tanımlama...287 Tablo Tasarımında Değişiklikler Yapmak...293 Form Oluşturması...294 Alt Form İçeren Form Kullanımı...295 Form Üzerinden Veri tabanına Bilgi Girmek...297 xiii
Form Özelliklerinin Değiştirilmesi...298 Bilgi Erişim...298 Veri Tabanı Üzerinde Sorgu Oluşturma...299 Tasarım Görünümünde Sorgu Oluşturma...299 Çok Ölçüte Göre Sorgu Oluşturulması...300 Veri Seçme ve Sınıflama...300 Raporlama...303 Bilgi Seçme ve Rapor Şeklinde Gösterme...305 Rapor Üzerinde Düzenlemeler Yapmak...306 Raporun Gruplandırılması...307 Uygulama...311 Kendimizi Sınayalım...312 Yararlanılan Kaynaklar...312 7. EĞİTİMDE İNTERNET KULLANIMI (ss: 313-354) Giriş...314 Internet in Yapısı...314 Bir Web Sitesine Erişmek...317 Internet Adresi Nedir?...318 Web Sayfasında Gezinmek...321 Web Sayfasını Saklamak veya Yazdırmak...326 Web Arama...328 Arama Motorları ve Kullanımı, Arama Özelliklerini Belirlemek...329 Yer İşaretleri...331 Bir Web Sayfasını Yer İmi Olarak Seçmek...332 Yer İmi Konulmuş Bir Web Sayfasını Açmak...333 Elektronik Posta İşlemleri...335 Elektronik Posta Nedir?...335 E-Posta Adresi Nedir?...336 Bir Elektronik Posta Kullanıcısı ve Posta Kutusu Tanımlamak...337 Posta Kutusunu Açmak ve Elektronik Posta Okumak...343 Elektronik Postaya Cevap Verme Veya Yönlendirmek...343 Yeni Bir Elektronik Posta Oluşturmak...343 Elektronik Postaları Saklamak ve Yazdırmak...344 Adres Defteri İşlemleri...345 Sohbet...345 Bir Eğitim Uygulaması: Kişisel Sayfa Hazırlanması...346 Kendimizi Sınayalım...354 Yararlanılan Kaynaklar...354 xiv
8. BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN SOSYAL YAPI ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ VE EĞİTİMDEKİ YERİ (ss: 355-402) Değişen Dünya Ve Bilgi Toplumu...356 Bilgi Toplumunda İnsan Nitelikleri...357 Yaşam Boyu Öğrenme...358 Bilgi Okuryazarlığı...359 Bilgisayar ve Internet Okuryazarlığı...360 Bilgi Teknolojilerinin Toplumsal Etkileri...361 Bilgisayar Kullanımında Sağlık ve Güvenlik...364 Ruhsal Sorunlar...365 Fiziksel Sorunlar...366 Günlük Hayatta Bilgisayar Kullanımı...368 Bilgisayarların Meslek Hayatında Kullanımı ve Kişisel Verimliliğe Etkileri...369 Evde Bilgisayar Kullanımı...371 Bilgisayarların Eğitimde Kullanımı...372 Okul Yönetiminde Bilgisayar Kullanımı...374 Eğitim Yazılımları...375 Eğitim Yazılımlarını Değerlendirme...380 Internet Tabanlı Eğitim...383 Eşzamansız Eğitimde Kullanılabilecek Araçlar ve Hizmetler...385 Eşzamanlı Eğitimde Kullanılabilecek Araçlar ve Hizmetler...385 Eğitimde Blog Uygulamaları...386 Eğitimde Yapay Zeka...388 Sanal Gerçeklik...390 Eğitimde Mobil Teknolojiler...391 Bir Eğitim Uygulaması: Eğitim Amaçlı Blog Sayfası Oluşturma...393 Kendimizi Sınayalım...398 Yararlanılan Kaynaklar...399 xv
9. BİLİŞİM SİSTEMLERİ GÜVENLİĞİ VE İLGİLİ ETİK KAVRAMLAR (ss: 403-440) Giriş...404 Bilişim Sistemlerine Karşı Tehditler Ve Güvenlik...404 Kişisel Bilgisayar Güvenliği...405 İnternet ve Ağ Güvenliği...406 Bilişim Sistemlerinde Güvenlik Açıkları...407 Yaygın Saldırı Türleri...407 Güvenlik Önlemleri...411 Güvenlik Yazılımları Kullanma...413 Etik...415 Etiğe Genel Bakış...415 Etik Kuramları...416 Uygulamalı Etik...418 Bilgi Çağının Etik Sorunları...419 Bilgisayar Etiği...422 Bilgisayar Etiğine İlişkin Kurallar...424 BİR EĞİTİM UYGULAMASI: Kişisel Bilgisayara Antivirüs Ve Güvenlik Duvarı Yazılımı Kurulumu ve Ayarları...429 Kendimizi Sınayalım...438 Yararlanılan Kaynaklar...438 10. BİLGİSAYAR DESTEKLİ ÖĞRETİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR, ÖĞELERİ, KURAMSAL TEMELLERİ VE UYGULAMA YÖNTEMLERİ (ss: 441-468) Bilgisayar Destekli Öğretim... 442 Bilgisayar Destekli Öğretimin Kuramsal Temelleri...445 Davranışçı Kuramlar...445 Bilişsel Kuramlar...445 Oluşturmacı Kuramlar...445 Bilgisayar Destekli Öğretim Uygulamaları...448 Öğretim Yazılımları...449 Hiper Metin ve Hiper Ortam...451 Sanal Gerçeklik...454 Yapay Zeka...457 Zeki Öğretim Sistemleri...459 xvi
Bilgisayar Destekli Öğretim Uygulamalarının Yararları ve Sınırlılıkları...461 Bilgisayar Destekli Öğretimde Öğretmen ve Öğrenci Rolleri...462 Öğretmen Rolleri...462 Öğrenci Rolleri...465 Kendimizi Sınayalım...466 Yararlanılan Kaynaklar...467 11. BİLGİSAYAR DESTEKLİ ÖĞRETİMDE KULLANILAN YAYGIN FORMATLAR (ss: 469-502) Özel Öğretici Yazılımlar...470 Özel Öğretici Yazılımların Yararları...472 Özel Öğretici Yazılımların Sınırlılıkları...472 Özel Öğretici Yazılımları Seçme Ölçütleri...473 Özel Öğretici Yazılımlarının Entegrasyon Stratejileri...474 Özel Öğretici Yazılımları Kullanma Kılavuzu...475 Alıştırma ve Tekrar Yazılımları...476 Alıştırma ve Tekrar Yazılımlarının Yararları...478 Alıştırma ve Tekrar Yazılımlarının Sınırlıkları...479 Alıştırma ve Tekrar Yazılımlarını Seçme Ölçütleri...480 Alıştırma ve Tekrar Yazılımlarının Entegrasyon Stratejileri...481 Alıştırma ve Tekrar Yazılımlarını Kullanma Kılavuzu...481 Benzeşim Yazılımları...482 Benzeşim Yazılımlarının Yararları...485 Benzeşim Yazılımlarının Sınırlılıkları...486 Benzeşim Yazılımlarını Seçme Ölçütleri...487 Benzeşim Yazılımlarının Entegrasyon Stratejileri...488 Benzeşim Yazılımlarını Kullanma Kılavuzu...490 Eğitsel Oyun Yazılımları...490 Eğitsel Oyun Yazılımlarının Yararları...491 Eğitsel Oyun Yazılımlarının Sınırlılıkları...493 Eğitsel Oyun Yazılımlarını Seçme Ölçütleri...493 Eğitsel Oyun Yazılımlarının Entegrasyon Stratejileri...494 Eğitsel Oyun Yazılımlarını Kullanma Kılavuzu...495 Problem Çözme Yazılımları...495 xvii
Problem Çözme Yazılımlarının Yararları...497 Problem Çözme Yazılımlarının Sınırlılıkları...497 Problem Çözme Yazılımlarını Seçme Ölçütleri...499 Problem Çözme Yazılımlarının Entegrasyon Stratejileri...499 Problem Çözme Yazılımlarını Kullanma Kılavuzu...499 Kendimizi Sınayalım...501 Yararlanılan Kaynaklar...501 12. DERS YAZILIMLARININ TASARIMI, DEĞERLENDİRİLME YAKLAŞIMLARI VE SEÇİMİ (ss: 503-544) Ders Yazılımlarının Tasarımı...504 Ders Yazılımı Geliştirme Süreci...504 Görsel-İşitsel Öğelerin Tasarımı...513 Metne Dayalı Öğelerin Tasarımı...513 Grafik Arayüz Tasarımı...519 Tasarım İlkeleri...521 Kullanılabilirlik...528 Esneklik...529 Etkileşimlilik...529 Ders Yazılımlarını Değerlendirme Yaklaşımları...529 Biçimlendirmeye Yönelik Değerlendirme...530 Düzey Belirlemeye Yönelik Değerlendirme...532 Değerlendirmede Yöntem ve Yaklaşımlar...533 Ders Yazılımlarının Seçimi...535 Amaca Uygunluk...536 Hedef Kitleye Uygunluk...536 Maliyet...537 Güncellik...539 Teknik Destek...539 Kendimizi Sınayalım...542 Yararlanılan Kaynaklar...542 xviii
13. UZAKTAN EĞİTİM UYGULAMALARI (ss: 545-584) Uzaktan Eğitimin Temelleri...546 Uzaktan Eğitimin Tarihi...547 Uzaktan Eğitimde Tasarım...548 Uzaktan Eğitimin Üstünlükleri...551 Uzaktan Eğitimin Sınırlılıkları...552 Uzaktan Eğitimde Görev Alacak Personel...553 Uzaktan Eğitimde Değerlendirme...554 Uzaktan Eğitimde Ders Materyallerinin İletilmesi...556 Uzaktan Eğitimde Etkileşim...561 Uzaktan Eğitimin Toplumsal Yansımaları...565 Uzaktan Eğitim ve İnternet...567 Türkiye de Uzaktan Eğitim Uygulamaları...569 Anadolu Üniversitesi Uygulamaları...569 Sakarya Üniversitesi Uygulamaları...573 Milli Eğitim Bakanlığı Uygulamaları...576 Dünya da Uzaktan Eğitim Uygulamaları...579 Canada Virtual University...579 North Carolina State University...580 Open Universities of Australia...580 Kendimizi Sınayalım...582 Yararlanılan Kaynaklar...582 xix
1. BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ TEMEL KAVRAMLARI Öğr. Gör. Dr. H. Çoşkun Çelik Öğr. Gör. Şerafettin Daban * Bilgisayar ve Bilgisayar Teknolojisi Bir Kişisel Bilgisayarın Temel Parçaları Donanım Yazılım Bilgi Ağı İnternet * Dicle Üniversitesi Siirt Eğitim Fakültesi
1. Giriş B u bölümde bilgisayarın kısa bir tanımı yapılarak, bilgisayar sistemini oluşturan temel bileşenler, bilgisayarın kullanım alanları, bilgisayar kullanımında sağlık ve güvenlik faktörleri ele alınacaktır. Bilgisayar ve Bilgisayar Teknolojisi Bilgisayar, kullanıcılar tarafından aldığı ham verileri, kendi ana yapısı altında belirlenen bir programa göre işleyebilen, bunlar üzerinde çok sayıda sayısal veya mantıksal işlemler yaparak; yaptığı işlemlerin sonucunu karşılaştırabilen, saklayabilen, paylaşabilen ve istenildiğinde kullanıcılara oluşturduğu kullanılabilir bilgiyi sunabilen elektronik bir makinedir. Kısacası bilgisayar, bilgi işleyen elektronik bir makinedir (Bal, 2005). Kelimenin Türkçe'deki gerçek karşılığı "hesaplayıcı" olmasına rağmen, hesap yapmanın yanı sıra bazı mantıksal işlemler yapabilme ve veri işleme imkânına sahip olduğu için bu araç dilimizde BİLGİSAYAR şeklinde kullanılmaktadır. Bilgisayarlar basit ve iyi tanımlanmış görevleri yerine getiren parçalardan oluşurlar. Bu parçaların kendi aralarındaki uygun iletişimi ile veriler işlenebilir. Uygulayacağı program doğru bir şekilde yapılandırılmışsa, ayrıca bu program için uygun ve doğru veri verilmiş ise, bir bilgisayar veriyi işleyerek doğru bir çözüm üretebilir. Günümüzde bilgisayarların yarı-iletken teknolojisiyle üretilmiş şekli kullanıldığından, yanlış olmakla beraber, elektronik beyin olarak da adlandırılmıştır. Ancak tarihsel açıdan ilk bilgisayarlar mekanik olmuştur. Bilgisayarda ki işlemler aritmetiksel (+,-,*,/ gibi) ve/veya mantıksal (<,>,=,ve,veya gibi) biçimde olabilirler. Bilgisayarın diğer makinelerden farkı, onlarla kıyaslanamayacak ölçüde hızlı işlem yapması, çok büyük bilgiyi belleğinde saklayabilmesidir. Ancak bilgisayarın en önemli özelliklerinden birisi, amaca uygun olarak programlanabilmesidir. Bir bilgisayar, kendisine yüklenen programlarla, işleri bilgilerin verilmesinden itibaren sonuç alıncaya kadar otomatik olarak yapar. Şimdilik düşünme yeteneği yoktur. Bilgisayar birçok konu veya problem için programlanabilir, ancak bir program olmadan kendi başına bir iş yapamaz. Bilgisayar yazılım ve donanım olmak üzere iki ana bölümden oluşur. Bilgisayar sistemi donanım ve yazılımıyla birlikte bir anlam ifade eder. Donanım, bilgisayar sistemini oluşturan fiziksel ve elektronik bileşenlerin en genel ismidir. Yani bir bilgisayarda görebildiğimiz ya da dokunabildiğimiz parçalar donanım birimlerini oluşturmaktadır. Bilgisayar kasası, ekran, klavye, fare, yazıcı, tarayıcı, hoparlör-mikrofon vb birimler donanım bileşenleridir. Yazılım ise bilgisayarın kullandığı programların genel adıdır. Bunları göremez ve dokunamayız. İşletim sistemleri, kelime işlemciler, 2
2. GENEL OLARAK İŞLETİM SİSTEMİ VE BİLGİSAYAR KULLANIMI Yrd. Doç. Dr. Orhan Çınar * Kişisel Bilgisayar İşletim Sistemleri Windows İşletim Sistemi Bilgisayarda İlk Adımlar Masaüstü Dosya/Dizin İşlemleri Program Kurma Kişisel Bilgisayar İşletim Sistemi Kurma * Atatürk Üniversitesi Ağrı Eğitim Fakültesi
Kişisel Bilgisayar İşletim Sistemleri ilgisayar, donanım ve yazılım olmak üzere iki kısımdan oluşur. Donanım; bilgisayarın fiziksel birimleridir. Yazılım; bilgisayarın çalışa- B bilmesi ve istenilen işlemleri yapabilmesi için yazılmış programlardır. Yazılım, bilgisayarı oluşturan donanım birimlerinin yönetimini sağlayan ve kullanıcıların işlerini yapabilmeleri için gerekli olan tüm programlardır. Yazılımsız bir bilgisayar; elektronik kartlar, kablolar ve diğer parçalardan oluşan ve kullanıcının ihtiyaçlarına cevap veremeyen bir cihazdan başka bir şey değildir. Bilgisayar yazılımları genel olarak, sistem yazılımları ve uygulama yazılımları adı altında iki grupta incelenebilir. Sistem Yazılımları bilgisayarın çalışmasını yürüten programlardır. İşletim sistemi, derleyiciler buna örnek gösterilebilir. Uygulama Yazılımları kullanıcıların işlerine çözüm sağlayan programlardır. Bilgisayara yapması gereken işlemleri nasıl uygulayacağını, verilen komutların ne anlama geldiğini gösteren, donanım ile yazılım, insan ile bilgisayar arasındaki iletişimi sağlayan, düzenleyen ve denetleyen program topluluğuna işletim sistemi denir. Bu programlar topluluğunun genel amacı, bilgisayar kullanıcılarına programlarını çalıştırabilecekleri ortamı yaratmak ve bilgisayar sisteminin etkin ve verimli olarak kullanılmasını sağlamaktır. İşletim sistemi olmadan bilgisayarda hiçbir program çalıştırılamaz. En yaygın kullanılmakta olan işletim sistemi programları şunlardır; Ms-Dos, Windows, Unix, Linux, OS/2, Novell dir. Bu bölümde önce MS-DOS işletim sistemine değinilecek, önemli görülen komutları verilecektir. Daha sonra ise günümüzde kişisel bilgisayarlarda yaygın olarak kullanılan Windows İşletim Sistemi ele alınacaktır. İşletim sistemlerini ele almadan önce dosya ve dizin kavramlarının açıklanması yararlı olacaktır. Dosya Bilgisayar ortamında birbiriyle ilgili komutlar veya bilgiler topluluğuna dosya denir. Dosyalar kaydedildiğinde kendisine bir isim verilir. Bu ismin kaç karakterden oluşacağı işletim sistemine göre değişir. Ayrıca dosyanın türünü belirleyen bir uzantısı bulunmaktadır. Dosyanın ismi ile uzantısı nokta (.) karakteri ile birbirinden ayrılır. Örneğin bilgisayarda yazılan bir dokümana kitap adını verecek olursak bunun saklanacağı dosya kitap.doc şeklinde olabilir. Buradaki.doc uzantısı dosyanın bir belge dosyası olduğunu göstermektedir. Manzara ismini verdiğimiz bir resim dosyası ise manzara.bmp şeklinde kaydedilebilir. Bu dosyanın uzantısı olan.bmp dosyanın resim dosyası olduğunu göstermektedir. Dosyanın türü genellikle bilgisayar tarafından belirlenir. Birden fazla dosyayı ifade etmek için * ve? joker karakterleri kullanılmaktadır. * birden fazla karakteri,? ise bir karakteri temsil etmektedir. Örne- 42