KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI)

Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Dergisi Yıl, 2017 Sayı, 6: 89-113. KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) Abdulaziz ARTIŞ Özet: İslam dünyasında, özellikle Osmanlı, Mısır ve Hint bölgesindeki yenileşme hareketleri ile ilgili pek çok araştırma yapılmıştır. Bu yenilenme hareketinin en önemli safhalarından birini de İdil Ural bölgesi teşkil etmektedir. Bugüne kadar akademik çalışmalarda genellikle bu bölgede yetişmiş olan modernist düşünürler üzerinde durulmuştur. Ancak bölgedeki dinî grupların, Orta Asya nın klasik tarzda eğitim veren İslâm merkezlerine karşı gösterdiği bağımlılıklarını ilk kıran kişilerden biri olduğu bilinen ve bu bölgenin önde gelen ulemâsı tarafından bir müceddid olarak kabul edilen Kursavî den fazla bahsedilmemektedir. Bu makalede onun kendi dönemindeki İslâm dünyasının bütününde yaşanan, gerek ilmî gerekse teknolojik gerilemeyi ve yeni gelişen fen bilimleriyle ilgili olarak ortaya çıkan taassubu bertaraf etmek için ne gibi yaklaşımlar sergilediğini, yeni problemlere karşı nasıl bir çözüm arayışı geliştirdiği ortaya koymaya çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Kursavî, Usûl i cedîd, Cedîdçilik, Islâh, İhyâ, Tecdîd, Kazan * Yrd. Doç. Dr., Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

90 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ layan - l- s- e- - etinin etkisiyle or - a- d n - l- p- 1812) tara - - e- l- fikirle a- u- ki sko- a- ortaya atan ve Kazan gelmektedir. u do k- lanmaya kar

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 91 kavu k- 1. -Nasr - - - 1 - - - 2 -Nasr el- - 3 -Nasr el- 4 - - - 5 6 - - tir. 7 8 ncirinin - - - - - 9 lmektedir. 10 ilk a- - - 11 1 - -, Kazan 1903, s. 2. 2 - - - -Nesefiyye nr. 1394, vr. 1a 3-6 a. 4 a.g.e., vr. 8 b. 5 a.g.e., vr. 45 b. 6 - Central Asian Survey, VIII/12 (1989), s. 155. 7, -1917) -51; a.g.m., s. 155. 8 Tamurbek Soyvet Tataristan 1981, s. 32; -, XXVI, 447. 9 - -, s. 2; a. mlf., - - - -Nesefiyye, vr. 1a-b. 10-1917), s. 51. 11, a.g.m., Avrasya Fatihi Tatarlar s. 325.

92 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ - t- 12 konu- 13 - e 14 z- e- - s- - r- - e- - n- ne rahat. 15 16 12, a.g.e., s. 52. 13, a.g.m., s. 155. 14 Tamurbek a.g.e., s. 32;, a.g.e., s. 52; - a.g.m., s. 155. 15 a.g.m., s. 157; - a.g.m., s. 447. 16-1917) -, a.g.m., s. 157.

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 93 2. DURUM onun n- a- 2.1. - 17 - a- 18-19 20 l- a- - 21 22 i- bir olgudur. 23 17 Tatarlar ve Tataristan 1997, s. 3. 18 ), Ankara 2003. s. 8. 19 a.g.e. s. 8. 20 Ebrar Kerimullin, i- 21 22 a.g.e., s. 8 23, a.g.e., s. 415.

94 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ onun ansiklopedik eseri - 24 e- i- 25 2.2. Tarihin en eski - a- - Volga ) nehri etmesiyle 26 n- 27 Berke Han (1257- - 28 29 azan (1437- - -1681), Astrahan (1466-1556), Sibir (1220-1598) n- 24 - n- u- -, IX, 446-, XXV, 9-15. 25 ivan, 1/28. 26 Tamurbek Soyvet Tataristan, s. 3. 27 Akdes Nimet Kurat, IV- avimleri, Ankara. 1972, s. 1-118; Tamurbek a.g.e., s. 4; Zeki Velidi Togan, ve Tatar Tarihi, Kazan 1912, s. 77;, (1850-1917) 28, s. 8; Kurat, a.g.e., s. 128- Tatarlar ve Tataristan, s. 4. 29-179.

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 95 -Ural T 30 - z- 31-1796) e- l- - 32 - e- (1762- p- - - n- o- - 33 17 e- l- 34 Neticede XVIII. as - ciyi de ve Semerkant medreselerinde 30 Tamurbek a.g.e., a.g.e., s. 4-, a.g.e, VI, 505-522;, I, 680-, VI, 381-386. 31 Abdullah Battal-Taymas,, Ankara 1988, s. 53-57; Tamurbek a.g.e.,s. 13; Ahm, a.g.e., s. 416. 32, s. 9; a.g.e., s. 18-19; a.mlf. i- -I, Ankara 1998, s. 237-246. 33 Tamurbek Soyvet Tataristan, a.g.e., s. 416; a.g.e., s. 19. 34 Tamurbek a.g.e.,s. 21.

96 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ 35 XIX. -1834), -1812), Ah - ve Semerkant medre 36 - sonra, zaman itibar 37 a- 38 e- 39 3. - - de ve i- i- - m - -1918 40 ecek mesinden medresele e- - - 35, -1917), s. 21. 36 DTCFD -4, Temmuz- 1966, s. 95-99. a.g.e, a.g.e., s. 416. 37 Abdullah Battal-Taymas,, s. 119; Tamurbek a.g.e.,s. 43. 38,, XXV, 135. 39, a.g.e., s. 8. 40

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 97 gelerindeki medresele o- a- ler, devletin ya da emirliklerin sahibi iken, - ver e- -Ural medreseleri bu nevi desteklerden yoksundu. 41 - i- k- denilmekteydi. Molla a- 42 r- a- a- e- z- i- yordu. 43 - r- -yazma bilenlerin say r- Muhammediye, ve dinlerlerdi. 44 41 a.g.e., s.30. 42 Problemleri - i-. 43 a.g.e., s.33. 44 a.g.m., s. 36; a.g.e., s.35.

98 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ y- dahi bilmezlerdi. Mektep ve med l- - 45 3.1. e- 46 - l- - r- p- m- leri bidat ve 47 u- 48-1921), - -1936) gibi dreselere o de- 45 Bu konu a.g.m., s. 36-50. 46, -1917), s.28 0. 47 - -, Kazan, 1903, s. 2-6, 24-25. 48 a.g.e., s. 41.

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 99-49 50 51 - - iye, Hikmet, Co 52 e- elirtm d- 53 4. e- 54 n- yay i- e- 49 s. 92. 50, a.g.e., s.281;, XXIX, 172. 51, XXIX, 170. 52, a.g.e., s.283 53 Goulnar Baltanova, XXXV, 70-71;, a.g.e., s. 287-28. 54, XVIII, 418.

100 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ m ise, 55 n- s- - - - e- 56 5. 5.1. -i Ce 57 s- a- n- 58 55 a.g.e., s. 418. 56 a.g.e., s. 418-419. 57 VII, 211. 58 -Arab II, s. 288.

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 101-59 gibi anlam- - 60 el- de (bidat- dindeki 61 n- 62 nde dile getirmektedir. Onun bu iki kavram k- rar bu iki ana k yette bir yeni- 63 - rakteri, n- ebeler 64 - i- m- - i- 59 a.g.e., II, s. 516- Kadri, a.g.e., s. 322-325. 60-1917), s. 33. 61 - -, Kazan, 1903. s. 36-37. 62, IVX, 234-239. 63, i-, s. 33-35. 64, XIX, 163-164.

102 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ arzetmekte ve daha dar bir anlam ihtiva etmektedir. 65 5.2. - - - i- e- -1902) - 66 - -, - (1856-67 - - ti, muhteme Russkoe Musulmanstvo u- - edir 68 - k- 69 65, a.g.e., s. 37. 66, s. 106. 67 a.g.e., s. 108. 68,, s. 95;, -1917), s. 40. 69, a.g.e., s. 46.

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 103 - - 70 5.3. a- - kitaplarla m lerdi. 71 dir. 72 r- k- 73 n- m- a- 74 i- r- 75 n- 70, XVIII, 419. 71 a.e.m., s. 36; Tamurbek a.g.e.,s. 24. 72, s. 93. 73, XXIX, 170. 74, II, 463. 75, II, 463.

104 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ e- 76 kiliydiler. Bi -1917), - s- 77 Ta n- 78 her e- n- 79 5.4. n- k a- e- i- a- 76, s. 418. 77, II, 463. 78, 42, 611-615. 79 s. 94.

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 105 alar 80 s Oryan- 81 ve p- 82 r- 83 Bu m e- 6. - - - n- ve ta -Ural Tatar- n- le Al- a- a- a- 84 80 Abdullah Battal-Taymas, s. 80. 81 Abdullah Battal-Taymas, a.g.e., s. 119; Tamurbek a.g.e.,s. 43. 82,, XXV, 135. 83 a.g.e., s. 95. 84 - - - -Nesefiyye, vr. 25b.

106 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ a-. 85 a- e- te- 86 et r- 87 n- e- Kursav d- u- ndend 85 a.g.e., vr. 25b-26a. 86 - -, Kazan 1903, vr. 1b. 87 a.g.e., s. 24-30.

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 107 rmektedir. 88 e- - m- e- - a- t- a- - a- 89 u- y- t- r a- k- re, 90 ket- i- 88 - - - -Nesefiyye, vr. 43b, 44a. 89 a.g.e., vr. 6a. 90 - -, s. 24-30.

108 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ - r. u du- ulamazs 91 Bu e- 92 onun n- yordu. 93-94 nin lideri Seyyid Ahmed- 95 96 n- 91 - - - -Nesefiyye, vr. 64b. 92-93 Tamurbek a.g.e., s. 32. 94 -, XL, 106. 95-135. 96, XXIII, 124.

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 109 r- 97 eski- a- i- i- z- k- 98 i- - ve - yeni bir medre e- 99 - fikirle 100 Kursa i- 101 97 e-, XVIII, 87. 98 - Central Asian Survey, VIII/12 (1989), s. 157. 99 Mar - a.g.m., s. 447. 100 XXIX, 169, 172; -,, XXVI, 447 101 Tamurbek a.g.e., s. 33.

110 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ ibi d m- edi. 102 - n- a- - e- dininde metodik yenil -Ural e- ul z- - tan hareketle O m- i- - 102 a.g.e., s. 93.

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 111 u- matizm kinde bulunan bir memektedir ha son- e- n birikim ve biliminden m- e- - le gelmi h- Kaynakça Ahmed b. Hanbel, el Müsned, Çağrı, Yay., İstanbul, 1981.. Kitâbü s-sünne (nşr. Ebû Hâcer Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl), Beyrut 1405/1985. Akyol, Taha, Cedîdcilik DİA, VII. Aksoy, Erdal Maraş, İbrahim Türkoğlu, İsmail, Günümüz Tataristan ının Sosyal ve Kültürel Yapısı (Kazan Örneği), Ankara 2003. Apaydın, H.Yunus, İctihad DİA, XXI. Arat, Reşit Rahmeti, Kazan Hanlığı, İA, VI.. Astırahan Hanlığı, İA, I.. Kasım Hanlığı, İA, VI. A. Yu. Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü (çev. Hasan Eren), Ankara 1992.

112 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz ARTIŞ Deliömeroğlu, Yakup, Tatarlar ve Tataristan, Avrasya Kalkınma Derneği Yayınları, Ankara, 1997. Devlet, Nadir, Altın Ordu, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul 1988. Devletşin, Tamurbek, Soyvet Tataristan ı (çev. Mehmet Emircan), Kültür Bakanlığı yayını, Ankara, 1981. Goulnar Baltanova, Rızâeddin b. Fahreddin, DİA, XXXV. Görgün, Tahsin, Tecdîd, DİA, IVX. Ebrar Kerimullin, Tatarlar İsmi ve Kimliğimiz, (çev. Zeynep Sarıışık), İrfan Kültür ve Eğitim Merkezi Yayınları, nr. 5, İzmir 1998. el Gazzâlî, Ebû Hâmid b. Muhammed, el-iktisâd fi l-i tikâd. Beyrut: Dârü l Kütübi l İlmiyye. 1983. 1. Basım. İbn Manzûr, Lisânü l-arab, Beyrut 1955. İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlm-i Kelâm, Evkâf ı İslâmiyye Matbaası, İstanbul 1339/1341. Kamalov, İlyas, Avrasya Fatihi Tatarlar, İstanbul, 2007. Kanlıdere, Ahmet, xıx ve xx. Yüzyıllarda Kazan Tatarları, Türkler, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.... Islâh (Tataristan, Azerbaycan ve Orta Asya), DİA, XIX... Mercânî, DİA, XXIX.. Kazan Tatarları Arasında Tecdîd ve Cedît Hareketi, Türkiye Günlüğü, sy. 46 (Yaz 1997). (Aynı makale, 2003 yılında adı geçen dergide Seçme Yazılar başlığı altında yeniden yayımlanmıştır (sayı 73 ). Kurat, Akdes Nimet, IV-XV111.Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri, Ankara. 1972.. Kazan Türklerinin Medeni Uyanış Devri DTCFD, XXIV, sayı: 3 4, Temmuz Aralık 1966. Kursavî, Kitâbü l-irşâd li l-ibâd, Kazan, 1903.. eş-şerhu l-cedîd ale l-akâ idi n-nesefiyye, Süleymaniye Ktp, Hacı Mahmûd Efendi, nr. 1394.. Kitâb fî Beyâni aksâmi l-hadîs. Amasya İl Halk Kütüphanesi, nr. 1785.

KAZAN DA CEDİDCİLİK HAREKETİ VE KURSAVÎ (XIX. YÜZYIL BAŞLARI) 113. Şerh alâ Risâle fî bahsi s-sıfât, Süleymaniye Ktp, İzmirli İsmail Hakkı, nr. 906. Maraş, İbrahim, Türk Dünyasında Dinî Yenileşme (1850-1917), İstanbul 2002.. Kazan Bölgesinde Misyonerlik Faaliyetleri Dinler Tarihi Araştırmaları I, Ankara 1998. Maraş, İbrahim, Türkoğlu, İsmail, Kursavî, DİA, XXVI. Mirfatıh z. Zekiyev, Türklerin ve Tatarların Kökeni (çev. D. Ahsen Batur), Selenge Yayınları, İstanbul 2006. Muhametşin, Rafik XX. Yüzyıl Başında Tatarlarda Öğretim Sisteminin Durumu ve Problemleri, Modren Türklük Araştırmalar Dergisi, Cilt 2, Sayı 2 (Hazıran 2005) ANKÜ Dil ve Tarih Coğrapya Fakültesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü. Râgıb el İsfahânî, el-müfredât, (nşr. M. Seyyid Kîlânî), Kahire 1381/1961. Tâhir, Mahmûd, Abunnasir Kursavî (1776 1812), Central Asian Survey, VIII/12 (1989). Taymas, A. Battal, Kazan Türkleri, Ankara 1988. Teftâzânî, Şerhu l-makâsıd (nş r. Abdurrahman Umeyre), Beyrut 1409/1989. Togan, Zeki Velidî, Türk ve Tatar Tarihi, Kazan 1912. Türkoğlu, İsmail, Rusya Türkleri Arasındaki Yenileşme Hareketinin Öncülerinden Rizâeddin Fahreddin, İstanbul 2000. Yavuz, Y. Vehbi, Hanefî Mezhebinde İctihâd Felsefesi, İstanbul 1993. (İşaret Yayıları).