I C I N D E K I L E R

TURKIYE SEKER TURKIYE FABRIKALARI A.S. SEKER FABRIKALARI A.S. I C I N D E K I L E R Sayfa No SUNUS DUNYA SEKER DURUMU 1 POLĐTĐKALAR 1 ÜRETĐM 4 TÜKETĐM 7 DÜNYA ŞEKER SEKTÖRÜ GENEL VĐZYONU 8 FĐYATLAR 10 AVRUPA BĐRLĐĞĐ 15 DÜNYA TĐCARET ÖRGÜTÜ VE BÖLGESEL TĐCARĐ ANLAŞMALAR 17 ŞEKER ÜRETĐMĐ KONUSUNDA YENĐ PROJELER 17 ETANOL 19 HFCS ÜRETĐMĐ TUR URKIYE ȘEKER SEKTORU GENEL VIZYONU 20 SEKTÖRÜN TARĐHSEL GELĐŞĐMĐ 22 SEKTÖRDE FAALĐYET GÖSTEREN ŞĐRKETLER 24 TÜRKĐYE DE ŞEKER REJĐMĐ 26 ARZ TALEP DURUMU 27 TÜRKĐYE DE PANCAR TARIMI 33 ŞEKER ÜRETĐMĐ 36 MELAS ÜRETĐMĐ VE KULLANIM ALANLARI 37 ALKOL ÜRETĐMĐ VE KULLANIM ALANLARI 39 SATIŞ STOK DURUMU 41 ĐTHALAT - ĐHRACAT 44 ŞEKER SATIŞ FĐYATLARI 45 YATIRIMLAR 45 ÖZELLEŞTĐRME 47 SEKTÖRDE REKABET - SORUNLAR

TABLOLAR Sayfa No Tablo: 1 Dünya Şeker Üretim Miktarları 2 Tablo: 2 2008/09 Dünya Şeker Üretim-Tüketim Tahminleri 3 Dünya Şeker Üretimi, Tüketimi, Đthalat ve Đhracatta Önde 3 Tablo: 3 Gelen Ülkeler Tablo: 4 Şeker Tüketim Miktarı 4 Tablo: 5 Dünya Şeker Dengesi 5 Tablo: 6 Dünyanın En Büyük Đthalatçı Ülkeleri 6 Tablo: 7 Dünyanın En Büyük Đhracatçı Ülkeleri 6 Tablo: 8 Dünya Beyaz Şeker Fiyatları 9 Tablo: 9 Dünya Ham Şeker Fiyatları 10 Tablo: 10 AB de 2008/09 PY Kotaları 11 Tablo: 11 AB-27 Şeker Dengesi 13 Tablo: 12 Avrupa da Pancar Tarımı 14 Tablo: 13 Dünya Etanol Üretimi 18 Tablo: 14 Dünya HFCS Üretimi 19 Tablo: 15 Türkiye de Şeker Üreten Şirketler 22 Tablo: 16 Pancar Şekeri ve NBŞ Kotaları 26 Türkiye de Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban 29 Tablo: 17 Fiyatları Türkşeker in Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban 31 Tablo: 18 Fiyatları Tablo: 19 Kota-Üretim Đlişkisi 33 Tablo: 20 Türkiye de Yıllar Đtibariyle Pancar Şekeri Üretimi 34 Tablo: 21 Türkşeker in Yıllar Đtibariyle Pancar Şekeri Üretimi 35 Tablo: 22 Melas Üretimi 36 Tablo: 23 Đşlenen Melas-Üretilen Alkol 38 Tablo: 24 Türkiye Pancar Şekeri Satış-Stok Durumu 39 Tablo: 25 Türkşeker in Şeker Satışları 40 Tablo: 26 Türkşeker in Kotalar Đtibariyle Stokları 41 Tablo: 27 Yıllar Đtibariyle Đthalat-Đhracat 42 DĐĐB ye Kayden Satışlardan Doğan ve Türkşeker 43 Tablo: 28 Bünyesinden Karşılanan Görev Zararı Tablo: 29 Pancar Şekeri Kristal Şeker Satış Fiyatları 44 Tablo: 30 NBŞ Satış Fiyatları 45

1 S U N U S. Ülkemizde tarım ve sanayi entegrasyonuna en güzel örneklerden biri olan şeker sektörü, kuruluşundan bu yana köklü değişimler geçirmiş ve kalkınma yolunda sağladığı çok yönlü katkılarıyla ülkemiz için önemli konumunu sürdürmektedir. Sektör, kalkınma için seçilecek sektörlerde aranan en temel özellik olan ileri ve geri bağlantılara sahiptir. Yalnız şeker üretmek için tarımsal hammadde (şeker pancarı) kullanmakla kalmaz, aynı zamanda ürettiği yan ürünler de hayvancılık, alkol ve maya sektörü için önemli bir girdi kaynağıdır. Teknik ve ekonomik boyutta yaşanan hızlı gelişmelerin, ülkelerin sanayisine ve tarımına etkileri sonucunda rekabet ön plana çıkmıştır. Şeker neredeyse tüm ülkeler için yaşamsal önemini sürdürmekte olup, iki önemli hammaddeden üretilmekle birlikte, teknolojik gelişmeler sonucu, muadili konumunda olan yapay tatlandırıcılarla da rekabet etmek zorunda kalmıştır. Bu çalışma iki bölümde ele alınmıştır. Birinci bölümde dünya şeker durumunun genel bir perspektifi çizilmiş, ikinci bölümde ise Türkiye Şeker Sanayi ve Türkşeker detayları ile incelenmiştir. Şeker Sektöründe; Dünyadaki gelişmeler göz ardı edilemeyeceğinden, şekerin yerli bir sanayi ürünü olmasının ötesinde küresel bir ürün olarak değerlendirilmesi zorunluluğu bulunmaktadır. Pancardan şeker üreten ve dünyanın önde gelen şeker üreticisi konumunda olan, ortak tarım politikası ekseninde şekillenen bir şeker sektörüne sahip AB gibi siyasi ve ekonomik oluşumlar bile, uluslararası taahhütleri göz ardı edebilecek konumda değillerdir. 1

2 Şeker yaklaşık 120 ülkede üretilmekte ve gelişmekte olan ülkeler için, kalkınmada itici güç oluşturan bir sanayi dalı konumundadır. Gelişmekte olan ülkemiz, coğrafi sebeplerle maliyet açısından oldukça pahalı olan pancardan şeker üretmektedir. Yarattığı katma değer ve sağladığı istihdam ile siyasi rant malzemesi yapılmaya müsait yapısı nedeniyle uzun yıllar istikrar sağlanamayan Ülkemiz Şeker Sektöründe; 4634 sayılı Şeker Kanunu ve diğer düzenlemeler sayesinde, son yıllarda üretim ve stok dengesi kurulmuştur. Doğal rekabet gücüne sahip kamış üreticileriyle rekabeti mümkün olmamakla birlikte; gelecekte yaşanabilecek ithalat baskılarından korunmanın ve sürdürülebilirliğin temel şartı; sosyal sorumluluk ve çevre bilinci çerçevesinde, verimli bir yapının oluşturulmasıdır. Mevcut durum itibariyle Türkşeker, özelleştirme süreci içerisinde, sektörün % 50 sini temsil eden, sanayinin tek kamu kuruluşu olup, özelleştirme programındadır. Sektör gündeminde özelleştirme ön sıralarda olup, 2008 yılında çalışmalara hız verilmiştir. Şeker Sanayii için belirlenecek politikalar, öncelikle ülke menfaatlerini dikkate alan, aynı zamanda iç ve dış dinamiklere duyarlı bir sektör oluşturma doğrultusunda, pancar ve şeker üretiminin sürdürülebilirliğine yönelik olmalıdır. Gelecekte; sürdürülebilir, ayakları üzerinde durabilen bir şeker sektörü görebilmek için her türlü çabanın gösterileceği inancı ile Türkşeker ve sektör ile ilgili tüm çalışmaların ve alınacak kararların ülkemize hayırlı olmasını dilerim. M.Azmi AKSU Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı ve Genel Müdür 2

3 POLĐTĐKALAR.. DUNYA SEKER. DURUMU Dünya da şeker üreten ülkelerin sektörel politikaları; rekabet güçlerine, gelişmişlik düzeylerine, pancar ya da kamış şekeri üreticisi olmalarına, ithalatçı veya ihracatçı konumlarına, hammaddeyi alternatif üretimlere (etanol) yönlendirebilme yeteneklerine göre değişiklik gösterebilmektedir. Sektörel Politikaları oluşturan argümanlar ülke şartlarına göre birlikte ya da tek başına uygulanmaktadır. Şeker üretiminin tarıma dayalı özelliği gereği en gelişmiş ülkelerde dahi sektörün ekonomik ve sosyal menfaatleri, sürdürülebilirliği ve büyüyebilmesi açısından bu politikalar taviz verilmeksizin uygulanmaktadır. Pancar şekeri üretim maliyetlerine göre çoğu zaman düşük kalan Dünya borsa fiyatlarına rağmen pek çok ülke, sektörü koruma ve büyütme yönünde tavır sergilemektedir. Ülkelerin şekerde Dünya Ticaret Örgütü ne verdikleri taahhütler de, sektörü liberalleştirme yönünde tutucu ve ihtiyatlı davranmayı tercih ettiklerini göstermektedir. ÜRETĐM Dünyada yaklaşık 120 ülkede şeker üretilmektedir. Bazı ülkeler son yıllarda üretimden çekilmiş olup halihazırda; 71 ülke kamıştan, 43 ülke pancardan şeker üretmektedir. ABD, Đran, Japonya, Pakistan, Mısır, Marocco gibi bazı ülkeler ise hem kamış, hem de pancardan şeker üretmektedirler. 3 1

4 1998 2008 yılları arasındaki AB, Avrupa ve dünya şeker üretim miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo: 1. Şeker Üretim Miktarları (Beyaz Değer, Bin Ton) YILLAR AB AVRUPA DÜNYA AB' nin Dünya Üretiminde Payı, % 1998/99 19 827 26 346 124 584 16 1999/00 20 786 27 236 123 583 17 2000/01 19 650 25 740 122 350 16 2001/02 17 697 23 634 127 232 14 2002/03 19 901 26 205 138 406 14 2003/04 18 589 24 642 132 248 14 2004/05 20 195 27 452 129 859 16 2005/06 19 384 27 352 139 283 14 2006/07 15 974 24 978 153 608 10 2007/08 15 629 23 889 156 752 10 2008/09* 12 922 20 767 148 348 9 Kaynak: F.O.LĐCHT'S International Sugar &Sweetener Report, World Sugar Balances, 29/10/2008 2008/09 şeker üretim tahminlerine göre yaklaşık % 81 i Güney Yarım Kürenin tropikal ve yarı tropikal bölgelerinde üretilen şeker kamışından elde edilirken; % 19 u daha çok kuzey yarım kürenin ılıman bölgelerinde üretilen şeker pancarından üretilmektedir. Genel olarak şeker kamışından üretilen şekerin maliyeti şeker pancarından üretilenden daha düşüktür. Avrupa daki şeker üretimi, Dünya şeker üretiminin yaklaşık % 10 u kadardır. 2008/09 döneminde Dünya şeker üretim ve tüketimleri hakkında, Dünyada bu sektörde önemli rol oynayan ve söz sahibi olan şirketlerce, farklı tarihlerde farklı tahminler yapılmıştır. Söz konusu tahminler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. 4 2

5 Tablo:2. 2008/09 Ürün Yılı Dünya Üretim Ve Tüketim Tahminleri (Beyaz Değer, milyon ton) ÜRETĐM TÜKETĐM Üretim- Tüketim Farkı C.Czarnikow 15 Ağustos 2008 151,018 154,1* -3,07 ISO (b) 28 Ağustos 2008 148,718 152,3-3,588 ED&F Man (b) 9 Eylül 2008 138,046*** 138,69** -0,644 ABARE (b) 22 Eylül 2008 148,488 150,6-2,116 F.O.Licht (b) 29 Ekim 2008 148,35 148,78*** -1,978 ISO (b) 5 Kasım 2008 149,279 152,6-3,34 USDA 20 Kasım 2008 146,077 149,11*** -3,726 C.Czarnikow 3 Aralık 2008 148,433 153,76* -5,33 ABARE(b) 15 Aralık 2008 149,6 152,35-2,76 (b): Denge *: 1 milyon ton toleranslı kayıt dışı üretim dahil. **: Beyaz Değer. ***: Rapor edilmemiş tüketim hariç. Kaynak : ISO nun 12 Ocak 2009 tarihli Pazar Raporu. 2008/09 verilerine göre global şeker piyasasında üretim, tüketim, ithalat ve ihracat büyüklüğü açısından ilk sıralarda yer alan başrol oyuncuları aşağıda yer almaktadır. Tablo: 3. Dünyada Şeker Üretimi, Tüketimi, Đthalat ve Đhracatında Önde Gelen Ülkeler ÜRETĐM TÜKETĐM ĐTHALAT ĐHRACAT BREZĐLYA HĐNDĐSTAN RUSYA BREZĐLYA HĐNDĐSTAN AB ENDONEZYA TAYLAND AB ÇĐN AB AVUSTRALYA ÇĐN BREZĐLYA ABD HĐNDĐSTAN ABD ABD JAPONYA GUATEMALA TAYLAND RUSYA KANADA G.AFRĐKA MEKSĐKA MEKSĐKA CEZAYĐR KOLOMBĐYA AVUSTRALYA ENDONEZYA MALEZYA KÜBA PAKĐSTAN PAKĐSTAN NĐJERYA SWAZĐLAND RUSYA MISIR KORE MAURĐTĐUS Kaynak: ISO Sugar Year Book. Tablodan da görüleceği gibi, Dünya şeker üretiminde önemli yer tutan ülkeler; Brezilya, Hindistan, AB, Çin, ABD, Tayland, Meksika, Avustralya, Pakistan ve Rusya dır. 5 3

6 TÜKETĐM Dünya şeker tüketimi son 10 yıldır yıllık ortalama % 2,4 lük bir artış gösterirken, son üç yılda bu oran % 2,9 a yükselmiştir. Bu artışın nedenleri şu şekilde sıralanabilir: Dünya şeker fiyatlarının düşük olması ve dünya şeker üretimindeki fazlalık, Asya da ekonomik krizin güçlenmesi ve nüfusun artması, Tahıl fiyatlarının yükselmesi ile birlikte nişasta bazlı tatlandırıcıların rekabet gücünün azalması. 2008/09 döneminde dünya şeker talebinin, kayıt dışı tüketim hariç 162 milyon ton (149 milyon ton beyaz değer) olduğu tahmin edilmektedir. Son 5 yıllık şeker tüketim miktarları aşağıda gösterilmektedir: Tablo: 4. Şeker Tüketim Miktarları (Beyaz Değer, Bin Ton) 2008/09* 2007/08 2006/07 2005/06 2004/05 Hindistan 23 500 22 500 21 000 18 500 18 500 AB 17 061 17 330 16 909 16 953 17 165 Çin 14 595 14 056 12 638 10 865 10 520 Brezilya 11 217 10 965 10 471 9 960 9 763 ABD 8 792 8 709 8 458 8 781 8 526 Rusya 5 817 5 836 5 842 5 846 5 851 Meksika 5 125 5 079 5 066 4 921 5 057 Pakistan 4 306 4 200 3 959 3 812 3 941 Endonezya 4 376 4 229 4 055 3 937 3 738 Mısır 2 504 2 452 2 407 2 353 2 258 Tayland 2 433 2 383 2 471 2 181 1 969 Japonya 2 176 2 208 2 195 2 091 2 170 Türkiye 1 950 1 935 1 917 1 883 1 846 Arjantin 1 748 1 699 1 644 1 577 1 505 Dünya Toplamı 148 782 146 081 140 725 134 412 132 453 (*): Tahmin KAYNAK : F.O.LICHT's World Sugar Balances (29/10/2008) 6 4

7 ISO, 2008/09 Dünya şeker tüketiminin, üretim miktarından 3,6 milyon ton daha fazla olacağını tahmin etmektedir. Brezilya, şeker üretiminde lider ülke konumundayken; Dünya şeker tüketiminde dördüncü sırada yer almaktadır. Dünyada en fazla tüketimin Hindistan da gerçekleştiği tablodan da anlaşılmaktadır. Rabobank, 2008 yılı arz-talep durumunun; 2009 ve 2010 yılı fiyatlarının yüksek olacağını gösterdiğini, finansal dalgalanmaların olacağını ve global ekonomik büyümenin bu olaylardan etkileneceğini açıklamıştır. Tüketimin artması da, global ölçekte şeker ihtiyacını arttıracaktır. Dünya şeker üretim- tüketim dengesinin son beş yıllık dönemdeki seyri, yine beyaz değer cinsinden aşağıdaki tabloda görülmektedir. Son beş yıllık dönemde, 2008/09 sezonuna en yüksek devre başı stokla girildiği görülmektedir. Diğer taraftan ithalat ve ihracatın da global ölçekte yaklaşık birbirlerine yakın miktarlarda gerçekleştiği tablodan açıkça anlaşılmaktadır. Tablo: 5. Dünya Şeker Dengesi (Bin Ton, Beyaz Değer) 2008/09* 2007/08 2006/07 2005/06 2004/05 Devre Başı Stok 71 804 67 861 59 163 56 355 61 782 Üretim 148 348 154 422 154 033 139 269 129 859 Đthalat 47 928 45 966 47 392 49 768 46 910 Tüketim 148 782 146 081 140 725 134 412 132 453 Đhracat 49 472 50 365 52 002 51 816 49 742 Devre Sonu Stok 69 825 71 804 67 861 59 163 56 355 +/- Üretim -6074 389 14764 9410-2389 +/- % -3,93 0,25 10,60 7,25-1,81 +/- Tüketim 2 702 5 355 6 314 1 958 2 326 +/- % 1,85 3,81 4,70 1,48 1,79 Stok/Tüketim Oranı % 46,93 49,15 48,22 44,02 42,55 7 5

8 Tablo: 6. Dünyanın Başlıca Đhracatçı Ülkeleri (Bin Ton, Beyaz Değer) 2008/09* 2007/08 2006/07 2005/06 2004/05 Brezilya 19 632 17 344 19 806 15 517 17 620 Hindistan 736 4 554 2 445 1 347 73 Avustralya 3 450 3 544 3 516 3 556 3 956 Tayland 4 606 3 305 4 198 1 958 3 117 BAE 1 809 1 677 1 607 1 542 1 508 Guatemala 1 302 1 093 1 211 1 428 1 015 G.Afrika 858 870 638 1 047 970 Küba 851 823 732 670 708 Kolombiya 658 634 878 820 1 079 Meksika 394 579 156 803 254 Dünya Toplamı 49 472 50 365 52 002 51 816 49 742 (*) Tahmin KAYNAK : F.O.LICHT's World Sugar Balances (29/10/2008) Tablo: 7. Dünyanın Başlıca Đthalatçı Ülkeleri (Bin Ton, Beyaz Değer) 2008/09* 2007/08 2006/07 2005/06 2004/05 Rusya 2937 2261 2947 3104 3501 Endonezya 1627 1468 2554 1505 1708 Đran 552 1104 1656 1334 543 ABD 2484 2229 1782 2913 1677 BAE 1829 1778 1723 1670 1619 Malezya 1391 1333 1618 1267 1350 G.Kore 1373 1461 1367 1430 1478 Çin 681 872 1312 1108 1215 Japonya 1334 1380 1296 1277 1225 Nijerya 1334 1320 1159 1271 1285 Kanada 1279 1259 1069 1144 1244 Bangladeş 1150 975 998 828 966 S.Arabistan 1275 1223 1172 1157 1137 Suriye 1075 956 864 1006 1029 Dünya Toplamı 47928 45966 47392 49768 46910 (*) Tahmin KAYNAK : F.O.LICHT's World Sugar Balances (29/10/2008) 8 6

9 DÜNYA ŞEKER SEKTÖRÜ GENEL VĐZYONU Dünyada şeker üretiminde önemli yer tutan ülkeler; Brezilya, Hindistan, Pakistan, Tayland, Avustralya, Rusya ve Çin dir. Brezilya, 2008 yılında kurak bir dönem geçirmiş olmasına rağmen sektörde kara geçmiş ülkeler arasındadır. Datagro Danışmanlık Şirketi, 2007/08 döneminde 432 milyon ton olan Merkez Güney şeker kamışı üretim miktarının %15 artışla yaklaşık 498 milyon ton olacağını tahmin etmektedir. 2008/09 döneminde etanol üretimi için ayrılan şeker kamışının % 54.57 den % 58.4, şeker üretim miktarının ise, 30.64 milyon tondan 31,5 milyon tona çıkması da tahminler arasındadır. Hindistan da son raporlara bakıldığında, ürün bazında düşüş olduğu dikkati çekmektedir. Özellikle 2008 yılı Ekim ve Kasım aylarında, bir önceki yıl aynı döneme göre, elde edilen ürün miktarı, 1,77 milyon tondan; 1,4 milyon tona düşmüştür. Hindistan Tarım Bakanlığı 20 milyon ton şeker üretileceğini belirtmiştir. Düşük ürün (şeker kamışı) eldesinin sonucu olarak, geniş ölçekte ithalatın artabileceği şüphesi göz önünde bulundurulmalıdır. Hindistan Şeker Fabrikaları Kooperatifi Milli Federasyonu nun (Nation Federation of Cooperative Sugar Factories) tahminine göre, 2008/09 döneminde 800 bin tona kadar ihracat yapılması beklenmektedir. Hindistan a komşu Pakistan da ise alınan üründe belirgin bir şekilde düşüş olacağı beklenmektedir. Pakistan Gıda ve Tarım Bakanlığı, düşük üründen dolayı bir miktar şeker ithal edileceğini bildirmiştir. Dünya şeker ihracatında ikinci sırada olan Tayland da ise şeker kamışı hasadı birçok kez gecikmiştir. Yağış dolayısıyla bir aylık bir gecikme olmuş; dolayısıyla bu gecikme ürün sevkiyatını da etkilemiştir. 26 Kasım 2008 den, 6 Ocak 2009 a kadar 1,44 milyon ton şeker üretilmiştir. Geçen sezona göre üretimde % 3,7 oranında düşüş kaydedilmiştir. Sanayiciler ve Hükümet bu düşüşün nedeninin global ekonomik sorunlar olduğunu ifade etmektedirler. 9

10 Avustralya da ise ham şeker üretiminde 2008/09 döneminde, Eylül ayında yapılan tahmine göre, az ekim yapılmasından ötürü % 7 lik bir düşüş beklenmektedir. Avustralya Tarım ve Kaynak Ekonomisi Bürosu (Australian Bureau of Agricultural and Resources Economics (ABARE)), 4,6 milyon ton (Eylül 2008 tahmini ise 4,9 milyon tondur.) ham şeker üretileceğini bildirmiştir. 2007/08 döneminde, Dünya şeker ihracatında üçüncü sırada olan Avustralya, 4,8 milyon ton ham şeker üretmiştir. Son birkaç yılda Avustralya şeker üretiminin, düşük fiyatlar, olumsuz hava koşulları ve alternatif ürünler nedenlerinden (ormancılık vb.) dolayı azaldığını bildirilmektedir. Rusya da pancar ekim sahalarının azalmasına rağmen, şeker üretiminde artış olmuştur. Rusya Şeker Üreticileri Birliği, 29 Aralık 2008 itibariyle, şeker pancarından 3,4 milyon ton beyaz şeker üretildiğini açıklamıştır. Geçen yıl 3,1 milyon ton üretim yapıldığı göz önüne alındığında, geçen yıla göre üretimde yaklaşık %11 artış olduğu görülmektedir. Geçen yıl 14,9 milyon ton şeker üretilen Çin de 2008/09 döneminde üretim miktarı 13,5 milyon tondur. Ülkede tüketimin global ekonomik krizden dolayı 12,5 ila 13,5 milyon ton arası olduğu bilinmektedir. Fazla üretilen şekerin ülkedeki iç Pazar fiyatını belirli bir seviyede tutmak amacıyla Çin Hükümeti ve önde gelen şeker üreticilerinden Guangxi, ülkede üretilen şekerin, sırasıyla 800 ve 400 er bin tonunu satın almayı taahhüt etmişlerdir. Rabobank ise bu yılın Dünya şeker üretim-tüketim dengesinin sağlanabildiği bir dönem olacağını belirterek, Dünya şeker fiyatlarının iki yıllık stabiliteden sonra değişeceğini bildirmektedir. FĐYATLAR Uluslararası şeker ticareti dünya beyaz şeker borsa fiyatları esas alınmak suretiyle yapılmaktadır. Beyaz şeker için uluslararası borsa Londra, ham şeker için Londra ve New York borsalarıdır. Dünya şeker fiyatlarının oluşumunda, belirleyici rolü, üretimin yaklaşık beşte dördünü oluşturan kamış şekeri oynamaktadır. 10

11 2000 2008 dönemi beyaz şeker borsa fiyatları ile yılık değişim oranları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo: 8. Dünya Beyaz Şeker Fiyatları (US$/Ton) Yıl Beyaz Şeker Değişim, % 2000 222 11 2001 249 12 2002 228-8 2003 215-6 2004 240 12 2005 291 21 2006 422 45 2007 309-26 2008 356 15 Ham şeker Dünya fiyatı (ISA günlük fiyat), 2008 takvim yılı sonunda, yılbaşına göre % 11.5 oranında artış göstermiştir. 2000 2008 dönemi ham şeker borsa fiyatları ile yıllık değişim oranları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo: 9. Dünya Ham Şeker Fiyatları (US $/Ton) Yıllar Ham Şeker Değişim, % 2000 179 30 2001 190 6 2002 151-20 2003 156 3 2004 157 1 2005 217 38 2006 325 50 2007 222-32 2008 282 27 11

12 2008 Dünya fiyatlarına bakıldığında göze çarpan belirgin özellikler: Yıl boyunca ham şeker fiyatları birçok kez 15 cent/lb lere çıkmış; 12 cent/lb ve daha aşağı seviyelere çekilmiştir. Aralıkta ise fiyat, yılbaşı tatili nedeniyle ılımlı bir seyir izlemiş; ISA fiyatları, 11.02 cent/lb - 12.32 cent/lb arasında dalgalanmıştır. 2008 Kasım ayı ortalaması 12.11 cent/lb iken; Aralık ayında bu ortalama fiyat 11,75 cent/lb ye gerilemiştir. 2008 yılında beyaz şeker fiyatları da, ham şeker fiyatlarına benzer değişimler sergilemiştir. ISO Beyaz Şeker Fiyat Endeksi, yılbaşında 315,00 USD/ton (14,29 cent/lb) idi. Daha sonra Dünya beyaz şeker fiyatı 395,00 USD/ton (18 cent/lb) seviyelerine yükselmiştir. 2008 yılı sonuna doğru endeks, 330,00 USD/ton (15 cent/lb) lere düşmüştür. 2008 yılının günlük en düşük beyaz şeker fiyatı ise, 05/12/2008 tarihinde 300,75 USD/ton (13,64 cent/lb) olarak kaydedilmiştir. AVRUPA BĐRLĐĞĐ Pancar şekeri üreticisi ülkelerde üretici desteklerinin, ihracat teşviklerinin ve yüksek ithalat korumalarının yaygın olarak uygulandığı görülmektedir. Türkiye gibi pancar şekeri üreticisi olan Avrupa Birliği nde; üretici ve işleyici fiyatları, ihracat geri ödemeleri ve ithalat koruması ile üretim kontrolü, sektörel politika argümanları olarak kullanılmaktadır. AB şeker rejiminde köklü değişiklikler getiren ve 1 Temmuz 2006 da yürürlüğe giren şeker reformu, AB şeker politikalarında önemli değişikliklere neden olmuştur. Kota ve fiyat düzenlemeleri, telafi edici tedbirler ve yeniden yapılandırma ile ilgili düzenlemeler içeren reformun, AB de şeker üretiminde kendi kendine yeterliliği hedef alan uzun dönemli sürdürülebilir bir gelecek sağlaması, sektörün rekabetçi gücünü ve pazar odaklılığını arttırıp DTÖ ile sürmekte olan görüşmelerinde AB nin pozisyonunu güçlendirmesi beklenmektedir. Avrupa Birliği, ihracat sübvansiyonlarını düşürmesi yönündeki Dünya Ticaret Örgütü panel kararı ve EBA (silah dışındaki tüm ürünler) Anlaşması kapsamında en az gelişmiş ülkelerden (EAGÜ) yapılacak ithalatların aşırı miktarda artacağı endişesi başta olmak üzere çeşitli nedenlerle 40 yıldır sürdürdüğü şeker rejiminde 2006 yılında önemli reformlar gerçekleştirmiştir. 12

13 AB 2007 yılında, reformun öngörüsü doğrultusunda üretim düşürmeye yoğunlaşmıştır. Bu kapsamda uygulamaya koyduğu mekanizmalardan biri olan dört yıllık gönüllü yeniden yapılandırmanın ikinci yılı olan 2007 yılında da ilk yıl olduğu gibi vazgeçilen kotanın tonu başına yapılan ödeme 730 olarak uygulanmıştır. Ancak, bu yolla amaçlanan 6 milyon ton luk kotadan feragatin, reformun ilk iki yılında beklenen düzeyin altında, 2,5 milyon ton olarak gerçekleşmesi nedeniyle 2007 yılında üreticilere ve işleyicilere bu kapsamda ilave teşvikler getirilmiştir. Ayrıca, piyasadan şekerin geri çekilmesi uygulamasıyla üretim kotaları dolaylı olarak düşürülmüş ve bunun sonucunda 2008 yılı sonuna gelindiğinde yaklaşık 5,7 milyon ton civarında kotadan vazgeçme sağlanarak hedefe yaklaşılmıştır. Avrupa Birliği nde ülkeler bazında 2008/09 pazarlama yılı kota miktarları tabloda verilmiştir. Tablo: 10.Avrupa Birliğinde 2008/2009 PY Kota Miktarları (Ton) Üye Ülke/Bölge Şeker Izoglukoz Belçika 676 235,0 114 580,2 Bulgaristan - 89 198,0 Çek Cum. 372 459,3 - Danimarka 372 383,0 - Almanya 2 898 255,7 56 638,2 Đrlanda - - Yunanistan 158 702 Đspanya 630 586,2 123 423,4 Fransa (Kıta) 2 956 786,7 - Fransa (Denizaşırı) 480 244,5 - Letonya - - Litvanya 90 252,0 - Macaristan 105 420,0 220 265,8 Hollanda 804 888,0 - Avusturya 351 027,4 - Polonya 1 405 608,1 42 861,4 Portekiz (Anakara) - 12 500,0 Đtalya 508 379,0 32 492,5 13

14 Üye Ülke/Bölge Şeker Izoglukoz Azor Otonom Bölgesi 9 953,0 - Romanya 104 688,8 15 879,0 Slovenya - - Slovakya 112 319,5 68 094,5 Finlandiya 80 999,0 - Đsveç 293 186,0 - Đngiltere 1 056 474,0 43 591,6 TOPLAM 13 468 847,2 819 524,6 (*): Đnülin şurubu kotası, 2006/07 pazarlama yılından itibaren tahsis edilmemektedir. Kaynak: 6 Haziran 2008 tarih, 5/10/2008 sayılı Komisyon Tüzüğü Şekerde müdahale fiyatı yerine getirilen ve % 36 düşüşle 2009/10 döneminden itibaren 404,4 /ton olarak uygulanacak olan referans fiyatlar, reformun ikinci yılında da ilk yıl olduğu gibi başlangıçtaki düzeyi olan 631,9 /ton, pancar minimum fiyatı ise öngörülen düzeyde düşüşle 29,78 /ton olarak uygulanmıştır. 2008/09 döneminde AB şeker üretimi, bir önceki yıla göre % 17,5 azalarak 13 milyon ton civarında gerçekleşmiştir. En büyük üç şeker üreticisi ülkede (Fransa, Almanya ve Đngiltere) iklim koşullarının elverişli geçmesi nedeniyle kota dışı üretimin beklenenin üzerinde olacağı tahmin edilmektedir. Bulgaristan, Đrlanda, Letonya, Portekiz ve Slovenya şeker üretimi yapmayı durdurmuş ve kotalarını sıfırlamışlardır. Amacı iç pazarda arz-talep dengesini sağlamak olan AB şeker rejiminin ilk iki yılında, beklenenden daha az duyurulan üretim kotaları ile ilgili pürüzlerin giderilmesine çalışılmıştır. AB şeker şirketlerinin 2008/09 kotalarının % 20,5'ini geri satmalarından (iade etmelerinden) dolayı bu sezonda üretimde belirgin bir azalma beklenmektedir. AB şeker politikası reformu şeker üretiminde büyük ölçüde azalma ile sonuçlanırken, küresel ticaret dengesinde de büyük değişim yaratmıştır. Yeniden yapılandırma planı çerçevesinde kaydedilen kota vazgeçmeleri ve reform sonucunda AB, şeker net ihracatçısı konumundan net ithalatçı konuma gelmiştir. 14

15 Ayrıca Avrupa Birliğinde 2008/09 pazarlama yılı itibariyle ihracat sübvansiyonları tamamen kaldırılmıştır. 2009 yılında Avrupa Birliği nin dünyanın en büyük ithalatçısı olması beklenmektedir. AB de son beş yıllık dönemde üretimde sürekli bir düşüş seyri gözlenmekte iken; tüketimin giderek arttığı görülmektedir. Bu durumda arz- talep dengesinin bozulduğu nokta, AB şeker sektöründe sıkıntılara yol açabilecektir. Tablo : 11. AB-27 Şeker Dengesi (Bin Ton-Beyaz Değer) 2008/09 2007/08 2006/07 2005/06 2004/05 Üretim 13.644 16.314 17.240 18.950 20.172 Tüketim 18.163 18.061 18.043 17.015 16.315 Đhracat 138 971 1.465 7.431 5.559 Đthalat 3.882 3.018 3.073 2.940 3.076 Kaynak : ISO Đstatistik ve Tahminleri. Komisyon 2,2 milyon ton kotaya ilaveten, yaklaşık 3,8 milyon ton kotadan feragat edilebileceğini ifade etmektedir. 2010 yılında kotanın çoğundan feragat edilmesi durumunda, Komisyon kotalarda tekrar kısıtlamaya gidecektir. AB Tarım Komisyonu üyelerinin görüşlerine göre, Avrupa Komisyonu şeker üreticilerine destek amaçlı erken ödeme yapacaktır. Erken ödemenin % 40 ı Şubat 2009 da; % 60 ı Haziran 2010 da yapılacaktır. AB de şeker, Lüksemburg, Estonya, Kıbrıs ve Malta haricindeki tüm AB üyesi devletlerde üretilmektedir. AB şeker üretiminin % 50 si Fransa ve Almanya dadır. Polonya, Đtalya ve Đngiltere de sıralamada bu iki ülkenin ardındadırlar. 15

16 Reform sonrası AB-27 şeker pancarı ekim alanlarında da küçülme meydana gelmiştir. 2008 yılında ekim alanı, 2007 yılına göre % 6,8 oranında daralmıştır. 2003-2007 ortalaması ile karşılaştırıldığında ise bu rakam yaklaşık % 19,3 olmaktadır. AB ve Bazı Avrupa ülkelerindeki pancar tarımına ilişkin 2007/08 dönemine ait değerler aşağıda verilmiştir. Tablo : 12. Avrupa da Pancar Tarımı Ekim Alanı (bin ha) Hektara Pancar Verimi (ton) Hektara Şeker Verimi (ton, ham değer) Şeker Üretimi (bin ton, ham değer) Avusturya 42 63,12 9,81 412 Belçika 85 64,86 11,25 956 Çek Cumhuriyeti 44 54,89 8,75 385 Danimarka 39 57,82 10,59 413 Finlandiya 16 42,06 6,88 110 Fransa 300 70,8 13,24 3972 Almanya 392 64,13 10,82 4241 Yunanistan 14 55,5 6,07 85 Macaristan 36 46,67 6,89 248 Đtalya 86 53,82 8,48 729 Hollanda 73 67,12 13,19 963 Polonya 232 47,66 9,08 2107 Slovakya 19 45,05 8,32 158 Đspanya 74 69,47 10,58 783 Đsveç 41 51,22 9,39 385 Đngiltere 103 63,11 11,08 1141 Diğer Avr. Ülkeleri 43 51,21 6,95 299 16

17 Ekim Alanı (bin ha) Hektara Pancar Verimi (ton) Hektara Şeker Verimi (ton, ham değer) Şeker Üretimi (bin ton, ham değer) AB 1639 60,85 10,61 17387 Belarus 97 37,36 5,16 501 Hırvatistan 20 79,15 11,00 220 Moldovya 31 20,35 2,65 82 Rusya 992 29,03 3,42 3397 Sırbistan 81 39,58 6,04 489 Đsviçre 21 75,71 13,00 273 Türkiye 330 44,85 6,25 2061 Ukrayna 584 29,22 3,46 2022 AB Üyesi Olmayan Diğer Ülkeler 3 33,00 4,33 13 Avrupa 3 798 45,06 6,96 26445 DÜNYA TĐCARET ÖRGÜTÜ VE BÖLGESEL TĐCARĐ ANLAŞMALAR Uluslararası ticaret sistemini liberalleştirmeyi amaçlayan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) çerçevesinde 2001 yılında başlatılmış yeni bir tur olan Doha Kalkınma Gündemi görüşmeleri halen devam etmektedir. Gündem; tarım, sanayi, hizmetler, fikri mülkiyet hakları, çevre gibi oldukça geniş konuları kapsamakta, bir başka ifadeyle uluslararası ticaretin her alanına ilişkin müzakereleri içermektedir. Müzakerelerin kilit konusu kabul edilen tarımda, bir yandan ticareti bozucu destek mekanizmalarının ortadan kaldırılarak rekabetçi piyasa koşullarının oluşturulması, diğer yandan yeni pazara giriş açılımlarının gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. 17

18 Doha Müzakere Turu, DTÖ üyelerinin 2/3 ünü oluşturan gelişmekte olan ülkelerin, bir blok halinde hareket ederek süreçte belirleyici hale geldiği ilk çok taraflı müzakere turu olma özelliğini taşımaktadır. Dünya Ticaret Örgütü Direktörü, 2008 yılı sonunda, Doha Round da gündeme getirilip konuşulan ticari konuların netlik kazandığını açıklamıştır. Buna göre; Ticareti bozucu iç desteklerde, en fazla destekten en fazla kesinti yapılacağı, Pazara giriş konusunda; tarife indirimlerinin dört band üzerinden gerçekleştirileceği, en yüksek tarifelerin uygulandığı bantta en fazla indirim yapılacağı, söz konusu indirimlerin eşit aralıklarla GÜ ler için 5 yılda, GYÜ ler için 10 yılda tamamlanacağı ve GYÜ lere, gelişmiş ülke indirimlerinin 2/3 ünü uygulayacağı, Đhracat sübvansiyonlarına ilişkin indirim formülleriyle ilgili olarak; GÜ ler için bütçe ve miktar bazlı sübvansiyonların 2013 sonuna kadar kademeli olarak, GYÜ ler için ise miktar ve bütçe bazlı sübvansiyonların 2016 yılı sonuna kadar eşit dilimler halinde azaltılarak sıfırlanması öngörülmektedir. Sektörel anlaşmalar konusundaki fikir ayrılıkları, ticari mallar ve tarım ürünleri güvenlik mekanizması üzerinde liberalleşmeyi kaçınılmaz hale getirmiştir. Özel Güvenlik Mekanizması, gelişmekte olan ülkelerdeki çiftçileri, ithalatta oluşabilecek risklerden ve ani fiyat düşüşlerinden korumaktadır. Direktör, aynı zamanda 2009 yılında izlenecek tarım politikasının temel bakış açısını da açıklamıştır. Teknolojideki en son gelişmeler tartışılmıştır. Tarım ve tarım dışı ürünlerde pazara giriş konusundaki çok taraflı müzakereler şimdi belirsiz bir gelecekle yüz yüzedir. 18

19 ŞEKER ÜRETĐMĐ KONUSUNDA YENĐ PROJELER Brezilya da üç adet etanol üretim tesisi kurulması gündemde olup, finansal kaynak temin edilmesi yoluna gidilmiştir. Bu üç tesisin 2009 yılında her birinin yıllık kamış işleme kapasitesi 2 milyon ton olacak; bu değer ileriki yıllarda kademeli olarak 5 milyon tona çıkarılacaktır. Bir Japon firması, Brezilya da yılda 1,4 milyon ton şeker kamışı işleyecek bir fabrika kurmayı ve 2010 yılında işletmeye almayı planlamaktadır. Hindistan da toplam 15 şeker fabrikasından 9 adedi çalışmaktadır. Ülkenin Yavatmal bölgesinde yeni bir şeker fabrikası kurulmuştur. Etanol Şeker endüstrileri, hammadde olarak kullanılan pancar veya kamışın yenilenebilir enerji kaynağı olamsı nedeniyle ülkelerin enerji kaynaklarına çeşitli şekillerde katkıda bulunabilmektedirler. Gerek yakıt etanolü gerekse atıklardan elektrik enerjisi bu anlamda dünyada giderek artmaktadır. Dünyada etanol üretimi sınırlı alanda yapılmakla birlikte, en büyük üreticiler olan Brezilya ve ABD de düşük olmasına rağmen pek çok ülkede üretim yapılabilmektedir. Son aylarda bio yakıtta üretim maliyetinin bir miktar düştüğü görülmektedir. Brezilya da etanol fiyatları, 2008 yılı Aralık ayında, bir önceki yıla göre % 25 daha düşük gerçekleşmiştir. Đhracat miktarına bakıldığında ise Brezilya da toplam etanol ihracatı 2008 yılında, bir önceki yıla göre % 45 oranında artış göstererek, 5138 milyar litreye ulaşmıştır. 19

20 Tablo : 13. Dünya Etanol Üretimi (Bin metreküp) 2008 2007 2006 2005 2004 Fransa 1550 1150 850 910 830 Brezilya 26790 22551 17830 15899 14663 Hindistan 1963 2075 1687 1177 1133 AB 4369 3600 3402 2811 2491 Çin 4100 4050 3900 3500 3500 Tayland 599 396 383 309 247 ABD 35315 25864 19689 16044 14158 Meksika 64 39 50 59 35 Pakistan 280 240 185 137 100 Avustralya 200 180 149 125 125 Rusya 548 559 558 716 745 Endonezya 200 190 180 170 165 Filipinler 110 105 84 84 84 G.Afrika 399 404 409 404 385 Kolombiya 300 283 269 29 20 Arjantin 220 212 188 165 167 Guatemala 110 90 80 65 65 Türkiye 70 70 50 45 20 Ukrayna 370 370 332 320 250 Mısır 40 40 37 37 36 Küba 134 121 110 89 134 Dünya Toplamı 78 885 63 821 51 502 44 132 40 519 20

21 HFCS ÜRETĐMĐ Dünya'da kalorili tatlandırıcılar, sakaroz ve nişasta bazlı olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Sakaroz kökenliler pancar ve kamıştan, nişasta kökenliler mısır, buğday, patates gibi hammaddelerden üretilmektedir. 2003-2009 dönemi dünya HFCS (High Fructose Corn Syrup) miktarları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo : 14: Dünya HFCS Üretimi (Bin Ton, Kuru Ağırlık) ÜLKE 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ABD 8 300 8 222 8 370 8 505 8 406 8 137 7 893 KANADA 410 400 385 400 395 383 377 MEKSĐKA 125 135 290 385 415 420 416 KUZEY AMERĐKA TOPLAMI 8 835 8 757 9 045 9 290 9 217 8 940 8 686 JAPONYA 822 805 817 825 846 869 869 GÜNEY KORE 321 359 370 333 304 295 288 TAYVAN 188 188 189 191 195 195 189 DĐĞER(ASYA/OKYANUSYA) 143 152 169 176 199 203 202 ASYA/OKYANUSYA TOPLAMI 1 473 1 504 1 545 1 525 1 543 1 563 1 548 AB-25 514 496 485 485 500 450 430 DĐĞER(AVRUPA) 336 343 350 357 364 372 322 AVRUPA TOPLAMI 849 839 835 842 864 822 752 ARJANTĐN 330 340 344 390 370 350 347 DĐĞER (LATĐN AMERĐKA/ 124 AFRĐKA) 77 78 79 120 125 125 LATĐN AMERĐKA / AFRĐKA TOPLAMI 407 418 423 510 495 475 471 DÜNYA TOPLAMI 11 565 11 518 11 849 12 167 12 119 11 800 11 457 Kaynak: LMC Sugar & Sweeteners Quarterly First Report, February 2009. 2008 yılı itibariyle dünyada HFCS üretiminde;1 inci sırada 8,1 milyon tonla ABD, ikinci sırada 869 bin tonla Japonya, üçüncü sırada 450 bin tonla Avrupa Birliği (AB-25) yer almıştır. 21 19

22..... TURKIYE SEKER. SEKTORUÜ. GENEL VIZYONU SEKTÖRÜN TARĐHSEL GELĐŞĐMĐ Şeker Fabrikaları, Türkiye Cumhuriyeti nin ilk sanayi işletmelerindendir. Şeker fabrikası kurma çalışmaları ilk defa, Uşak'lı Molla Ömeroğlu Nuri (Şeker) adında bir çiftçi tarafından başlatılmıştır. 6 Kasım 1925 tarihinde ilk Şeker Fabrikasının temeli atılmıştır. Uşak'ta Şeker Fabrikası kurma çalışmaları devam ederken 22 Aralık 1925 tarihinde Alpullu Şeker Fabrikasının temeli atılarak onbir ayda fabrikanın montajı bitirilmiş ve 26 Kasım 1926 tarihinde fabrika işletmeye açılarak ilk Türk şekerini üretmiştir. Uşak Şeker Fabrikası ise 17 Aralık 1926 tarihinde işletmeye açılmıştır. 1933 yılına kadar ülkemizin şeker ihtiyacı bu iki fabrikanın üretimi ile kısmen karşılanmıştır. Bu iki fabrika ile pancar tarımında ve şeker fabrikası işletmesinde elde edilen tecrübelerin de yardımıyla 5 Aralık 1933 tarihinde Eskişehir Şeker Fabrikası, 19 Ekim 1934 tarihinde Turhal Şeker Fabrikası işletmeye açılmıştır. Ayrı şirketler halinde kurulan Alpullu, Uşak, Eskişehir ve Turhal Şeker Fabrikaları; tarımsal, teknik ve idari çalışmaların koordine edilmesi, sermaye kaynaklarının birleştirilmesi, şeker politikasının tek elden yürütülmesi amacıyla 6 Temmuz 1935 tarihinde, üç milli bankamızın eşit paylarla ortak oldukları tek bir şirket çatısı altında toplanarak, 22 milyon TL sermayeli Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. kurulmuştur. Şeker üretim faaliyetleri 1950 yılına kadar zaman zaman tevsi edilen dört şeker fabrikası ile yürütülmüştür. Her yıl artan şeker ihtiyacının tamamen yerli üretimle karşılanabilmesi için 1951 yılında hazırlanan "Şeker Sanayii'nin Tevsi Programı" ile yeni şeker fabrikaları kurulması dönemine girilmiştir. Diğer taraftan da pancar ekicilerinin teşkilatlandırılması amacı ile tarım kesiminde toplumsal dayanışmanın bir örneği olan kooperatifleşme hareketi başlatılmıştır. 22 20

23 Şeker fabrikalarının sayısı yirmiye çıkmaz ve şekeri ekmek kadar kolay alınır hale getirmezsek, gürbüz çocuklara hasret kalacağız. 1951-1956 yıllarını kapsayan dönemde toplam onbir yeni şeker fabrikası inşa edilerek, 1956 yılında fabrika sayısı onbeşe ulaşmıştır. 1962 yılında Ankara Şeker Fabrikası ve 1963 yılında da Kastamonu Şeker Fabrikası, sanayiimizin geliştirilen bir makina fabrikası ile iki atölyede % 65'i imal edilerek işletmeye alınmışlardır. Ülkemizin nüfus artışına paralel olarak artan şeker ihtiyacını temin etmek amacıyla yeni şeker fabrikaları kurulması öngörülerek 1977'de Afyon, 1982'de Muş ve Ilgın, 1983'de Bor, 1984'de Ağrı ve 1985 yılında da Elbistan Şeker Fabrikalarının % 95'e varan makina ve tesisleri mevcut beş makina fabrikasında imal edilerek işletmeye alınmışlardır. Daha sonra sırasıyla 1989 yılında Erciş, Ereğli ve Çarşamba Şeker Fabrikaları, 1991 yılında Çorum, 1993 yılnda Kars, 1998 yılında Yozgat ve 2001 yılında ise Kırşehir Şeker Fabrikaları işletmeye açılmıştır. Son olarak ta özel statülü Çumra, Boğazlıyan ve Aksaray şeker fabrikalarının işletmeye alınmasıyla halihazırda pancardan şeker üreten fabrika sayısı toplam 33 e ulaşmıştır. Sınırlı Sorumlu Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birliği (Pankobirlik) ne bağlı bulunan özel statülü Amasya, Kayseri, Konya Şeker Fabrikaları, kuruluş tarihlerinden itibaren 1990'lı yılların başına kadar, kendi Yönetim Kurullarında alınan kararlarla, sevk ve idareleri ile finansman işleri (mali, idari, teknik, ticari, zirai ve hukuki) Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. tarafından yürütülmüştür. T.Ş.F.A.Ş.'ye verdikleri tedvir yetkilerini Amasya Şeker Fabrikası 1991'de, Kayseri ve Konya Şeker Fabrikaları ise 1992 yılında Yönetim Kurulları'nın kararları ile kaldırmışlardır. 23 21

24 SEKTÖRDE FAALĐYET GÖSTEREN ŞĐRKETLER Türkiye de şeker, 1990 lı yılların ikinci yarısına kadar sadece şeker pancarı ndan üretilmekte iken mısırdan Nişasta Bazlı Şeker (NBŞ) üreten Şirketlerin faaliyete geçmesiyle, şeker pancarı ve mısırdan üretilmeye başlanmıştır. Yurtiçi şeker tüketiminin % 90 ı şeker pancarından, % 10 u ise mısırdan karşılanmaktadır. Pancar Şekeri ve NBŞ üreten şirketler ve fabrikaları aşağıda verilmiştir. Tablo : 15- Şeker Üreten Şirketler PANCARDAN ŞEKER ÜRETEN ŞĐRKETLER Statüsü Nominal Şeker Üretim Kapasitesi Bin Ton/Yıl Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (25 fab.) Kamu 2 036 Konya Şeker Fabrikası A.Ş.(2 fab.) Pankobirlik 432 Konya Şeker Fabrikası 275 Çumra Şeker Fabrikası 157 Kayseri Şeker Fabrikası A.Ş. (2 fab.) Pankobirlik 329 Kayseri Şeker Fabrikası Boğazlıyan Şeker Fabrikası 101 Amasya Şeker Fabrikası Pankobirlik 99 Adapazarı Şeker Fabrikası A.Ş. Pankobirlik 99 Kütahya Şeker Fabrikası A.Ş. Özel 45 M.B.Şeker Nişasta Sanayii ve Tic. A.Ş. Özel 107 T O P L A M 3 147 228 24 22

25 NĐŞASTA BAZLI ŞEKER ÜRETEN ŞĐRKETLER (Tamamı Özel) Nominal Şeker Üretim Kapasitesi Bin Ton/Yıl Amylum Nişasta San. ve Tic. A.Ş. Cargill Tarım ve Gıda San. Tic. A.Ş. PNS Pendik Nişasta Sanayi A.Ş. Sunar Mısır Entegre Tesis. San. ve Tic. A.Ş. Tat Nişasta San. ve Tic. A.Ş. T O P L A M 990 ŞEKER SANAYĐĐ TOPLAMI 4 137 Sektörde kamu statüsünde faaliyet gösteren Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.; 25 Şeker Fabrikasının yanı sıra 4 Alkol, 5 Makina, 1 Elektromekanik Aygıtlar, 1 Tohum Đşleme Fabrikası ve 1 Şeker Enstitüsü ile 83 yıldır ülkemizin önde gelen kuruluşlarındandır. Türkiye Şeker Sektöründe; toplam tatlandırıcı kurulu kapasitesi; 990 bin tonu NBŞ ye ait olmak üzere toplam 4 milyon 137 bin tondur. Ülkemizde tümü özel sektöre ait olmak üzere 5 şirkete ait, 6 nişasta bazlı şeker fabrikası faaliyet göstermektedir. Türkiye nin, Dünya Yüksek Fruktozlu Mısır Şurubu (HFCS) üretimindeki payı % 2,6 civarındadır. Hammadde olarak mısır kullanan nişasta bazlı tatlandırıcılar doğrudan tüketilmemekte, daha çok şekerli ürünler sanayiinde girdi olarak kullanılmaktadır. Bu tatlandırıcıların başlıca kullanım alanları şekerlemeler, şekerli ve unlu ürünler, geleneksel tatlılar, dondurma, helva, reçel ve marmelat, alkollü ve alkolsüz içeceklerdir. 25 23

26 TÜRKĐYE DE ŞEKER REJĐMĐ Ülkemiz ekonomisinin ağırlıklı olarak tarıma dayalı olması nedeniyle; Yurtiçi şeker ihtiyacının, yurtiçi kaynaklardan karşılanması, Sektörde rakip durumda olan ürünlerin birbirleri ile denge içerisinde; istikrarlı olarak ve bir program dahilinde üretilmeleri, Yeterli düzeyde üretimin sürdürülebilirliği büyük önem taşımaktadır. Özellikle 1990 lı yıllarda şeker sektöründe meydana gelen gelişme ve değişimler ile Türkiye de şeker rejimini düzenleyen 22 Haziran 1956 tarihli ve 6747 sayılı Şeker Kanunu nun birçok maddesinin işlerliğini yitirmesi ve günün gereklerini yerine getiremez duruma gelmesi Sektörde yeni bir hukuki altyapı oluşturulması ihtiyacını gündeme getirmiştir. Pancar ve şeker üretimindeki istikrarsız yapının kronikleşmesi, sektörde pancar şekerine alternatif tatlandırıcıların faaliyet göstermeye başlaması ile Amasya, Kayseri ve Konya Şeker Fabrikalarının farklı bir statü ile Pankobirlik bünyesinde birleşmesi, sektörün hukuki yapı açısından bir çatı altında toplanmasını gerekli kılmıştır. Bu nedenle 1996 yılından itibaren şeker rejiminin yeniden düzenlenmesine yönelik çalışmalar başlatılmış ve 19 Nisan 2001 tarihinde 4634 sayılı Şeker Kanunu yürürlüğe girmiştir. Türkiye'de Şeker Sektörü; 2002/2003 pazarlama yılından bu yana, 4634 sayılı Şeker Kanunu ve bu Kanuna dayalı olarak çıkarılan Yönetmelikler çerçevesinde düzenlenmektedir. 4634 sayılı Kanun ile uygulamada meydana gelen başlıca değişiklikler; şeker üretim ve arzında kota uygulanması, pancar ve şeker fiyatlarındaki serbesti sistemi ve Kanun kapsamındaki konularda sektörü düzenlemek ve denetlemekle Şeker Kurulu nun yetkilendirilmesidir. 26 24

27 4634 sayılı Şeker Kanununda; Şeker üretiminde istikrarın sağlanması ve korunması, Sektörün iç piyasada rekabet kurallarına göre yönlendirilmesi, Avrupa Birliği düzenlemeleri, Dünya Ticaret Örgütü ve diğer uluslararası taahhütlere uyum sağlanması, Özelleştirmeye olanak sağlayacak hukuki alt yapının hazırlanması ilke olarak benimsenmiştir. Söz konusu Kanunun ve ilgili diğer mevzuatın uygulanmasını sağlamak; uygulamayı denetlemek ve sonuçlandırmak; Kanun ile verilen yetkiler çerçevesinde düzenlemeler yapmak ve Ülkemizin şeker sektörüne ilişkin diğer görevleri yerine getirmek üzere; bir Kamu Tüzel Kişiliği olan T.C. Şeker Kurumu oluşturulmuştur. Kurum, 7 üyeden oluşan Şeker Kurulu ve hizmet birimlerinden oluşmaktadır. Üretimin kotalar aracılığıyla planlanmasını hükme bağlayan 4634 sayılı Şeker Kanunu uyarınca; yurtiçi şeker talebi doğrultusunda şeker kotaların Kanun kapsamında yer alan tüm Şirketlere tahsisi görevi Şeker Kuruluna aittir. Bu kapsamda Şeker Kurumu; sektördeki tüm gelişmeleri takip edip değerlendirerek, ilgili bütün kurum ve kuruluşlarla işbirliği içinde, ülke ve sektör menfaatlerini gözeterek, politika ve stratejiler belirleyip, uygulanmasını sağlamakta ve sektörde faaliyet gösteren şirketlerin şeker üretim ve arzına yönelik faaliyetlerini yönlendirmektedir. Kapasite artırımı ve yeni fabrika kurulabilmesi, Kurul tarafından kota tahsis edilmesini gerektirmektedir. Bir başka deyişle Şirketlerin, Kuruldan izin ve kota temin etmeksizin kapasite artırım amaçlı yatırımlar yapmaları engellenmiştir. 4634 sayılı Şeker Kanunu ve ilgili yönetmeliklere göre; Pancar fiyatı; Şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler ile üretici ve/veya üretici temsilcileri arasında, pancar ekiminden önce, yıllık enflasyon oranı, üretici maliyetlerindeki artış, dünya pancar fiyatları ve alternatif ürün paritesi dikkate alınarak C şekeri karşılığı C pancarı fiyatları, C şekerinin ihracatından oluşacak fiyata göre Şeker satış fiyatları; şeker fabrikası işleten gerçek ve tüzel kişiler tarafından serbestçe belirlenmektedir. 27 25

28 Şekerin üreticiden tüketiciye istikrarlı bir fiyattan ulaşmasını ve şeker arzının spekülatif amaçlı girişimlerden korunarak düzenliliğini sağlamak üzere depolama prim ve kesinti sistemi oluşturulmuştur. ARZ TALEP DURUMU 2002/2003 pazarlama yılından 2007/2008 pazarlama yılına kadar ülke toplam tatlandırıcı talebi, 2 milyon 341 bin ton olarak belirlenmiş, bunun % 10 u olan 234 bin tonu nişasta bazlı şekerler için, 2 milyon 107 bin tonu pancar şekeri için ayrılmıştır. Nişasta bazlı şeker üretim kotası 4634 sayılı Şeker Kanunu nun uygulamaya konulduğu 2002/2003 2006/2007 pazarlama yılları arasında her yıl Bakanlar Kurulu nca % 50 oranında artırılarak 351 bin tona yükseltilmiştir. 2007/2008 pazarlama yılında ise % 35 oranında artırılarak 316 bin tona çıkartılmıştır. Türkiye nin yıllık tatlandırıcı talebine göre belirlenen toplam kota miktarı 2008/2009 pazarlama yılı için 2 milyon 667 bin ton olmuştur. Yine % 10 u NBŞ için ayrılmış ve 2 milyon 400 bin tonu pancar şekeri üretimi için tahsis edilmiştir. Ayrıca, A kotasının belli bir oranında güvenlik payı olarak bulundurulması zorunlu olan B kotası tahsis edilmektedir. Tablo : 16- Pancar Şekeri ve NBŞ Kotaları (Bin Ton) Pazarlama Yılı Pancar Şekeri Kotası (A+B) NBŞ Kotası (A) NBŞ Kota Artışı % * Toplam Kota 2000/2003 2 149 234 50 2 500 2003/2004 2 149 234 50 2 500 2004/2005 2 149 234 50 2 500 2005/2006 2 191 234 50 2 542 2006/2007 2 191 234 50 2 542 2007/2008 2 168 234 35 2 484 2008/2009 2 475 267 ** 2 742 2009/2010 2 560 271 ** 2 831 *Bakanlar Kurulu Kararı (BKK) ile NBŞ kotasında yapılan artış oranı. **BKK ile henüz artış yapılmamıştır. (Kaynak Şeker Kurumu) Ülkemiz şeker sektöründe, dönemsel olarak değişen ithalatçı ve ihracatçı konumu ile istikrarsız bir üretim seyri izlenmiştir. Özellikle 1990 lı yıllarda üretim miktarında meydana gelen istikrarsızlıklar sektörü kimi zaman ithalat riski, kimi zaman da stok sorunu ile karşı karşıya bırakmıştır. 26 28

29 Bin Ton 3000 2500 2000 1500 1000 1990/91 1995/96 2000/01 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 2007/08 Toplam Talep Pancar Şekeri Üretimi Temel amacı kendi kendine yeterlilik olan 4634 sayılı Şeker Kanunu ile Türkiye de şeker talebini karşılayacak düzeyde üretim planlaması yapılmaktadır. Ülke toplam tatlandırıcı talebi ile toplam pancar şekeri üretim miktarları değerlendirildiğinde, 2002/2003 pazarlama yılından itibaren fiilen uygulanmakta olan 4634 Sayılı Şeker Kanunu ile üretimde istikrarın sağlandığı görülmektedir. Ülkemizde pancar üretimi ise, Şeker Kurulu tarafından her yıl belirlenen şeker kotalarına bağlı olarak, Şirketler tarafından programlanmaktadır. Şeker üretiminde ve dolayısıyla pancar üretiminde kota uygulaması ülke kaynaklarının optimum düzeyde verimli ve etkin kullanımını sağlamaktadır. TÜRKĐYE DE PANCAR TARIMI Ülkemizde şeker fabrikalarının kurulmasının ana hedefi; ülkemizin şeker ihtiyacının karşılanması yanında, tarımı ve dolayısıyla çiftçiyi kalkındırmaktır. Şeker pancarı tarımı ülkemizin sosyal ve ekonomik yaşantısında da çok önemli rol oynamıştır. Şeker pancarı tarımının gelişmesi sonucu dünyada şeker üretimi önemli derecede artmıştır. Diğer taraftan şeker pancarı yalnız sanayi ham maddesi değil, aynı zamanda besi hayvancılığında çok kıymetli gıda olan yaprak, baş ve posa ile bir yem bitkisidir. Bu ürünün gelişmesi, et ve süt üretiminin artmasına, böylece artan gıda kalitesi ile daha yüksek hayat standardının oluşmasına ön ayak olmuştur. 29 27

30 Üretilen pancar; taşımacılık, tarım alet ve makinaları başta olmak üzere birçok sanayinin gelişmesine, gübre, ilaç gibi girdilerin kullanımı ile endüstriyel sektöre önemli katkılar sağlamaktadır. Ayrıca, şeker pancarı tarımı; ekim yapılan alana eşdeğer bir orman alanına kıyasla 3 kat daha fazla oksijen yarattığından, tüm canlılar için hayati önem arz eden bir oksijen kaynağı olmakta, kendinden sonra ekilecek ürünlerde verim artışı sağlamakta, alternatiflerine göre daha fazla istihdam imkanı yaratmaktadır. Çiftçiye mekanizasyonu, gübreyi ve tarım ilacını kullanmayı öğreten şeker pancarı tarımı, çiftçiyi köye ve tarlaya bağlayarak ailenin bütün fertlerine iş imkânı sağlamakta, göçün önlenmesinde, bölgelerarası gelişmişlik farkının azaltılmasında ve kırsal kesimin kalkınmasında önemli bir rol oynamaktadır. Pancar bir münavebe bitkisi olup, 2001 yılından bu yana aynı alana dört yılda bir ekilmektedir. (Erciş, Kars ve Muş Şeker Fabrikalarında üç yılda bir ekilmektedir.) Yurdumuzda şeker pancarı her yıl üreticilerle yapılan Şeker Pancarı Üretim Sözleşmesi esaslarına uygun olarak yapılmaktadır. Şeker pancarı tarımı ülkemizde Güneydoğu Anadolu bölgesi dışındaki altı bölgede yapılmaktadır. Sözleşmeli üretimin ilk örneklerinden biri olup, tarımın sanayiye entegre olmasını sağlamış ve gıda sanayinin temel taşını oluşturmuştur. Pancar tarımında maliyetleri düşürmek ve üretici gelirlerini yükseltmek amacıyla, Türkşeker, kuruluşundan itibaren verim ve kaliteyi artırma çalışmalarına önem vermiştir. Bu amaçla, pancar ekim alanlarında modern tarım tekniklerinin uygulanması için yapılan çalışmalar yoğunlaştırılmış, toprak işleme, kaliteli tohum kullanma, gübreleme, sulama ve mekanizasyon tedbirleri ile verim ve kalitenin artırılması, buna karşılık üretim masraflarının azaltılarak üretici gelirlerinin artırılmasında büyük mesafeler kaydedilmiştir. Şeker Sanayi, şeker pancarını yetiştiren büyük çiftçi kitlesi ile güçlü bir ilişki kurmuştur. Şeker pancarının yetiştirilmesinde çiftçiye gerekli olan tarım aletleri, gübre, çeşitli malzeme ve nakdi yardımlar yapılırken, çiftçinin eğitilmesi ve kültürünün artırılmasına da çalışılmıştır. 30 28

31 Türkiye sınırları içinde toplam 160 milyon 924 bin dekar alanda bitkisel ürünlerin ekimi yapılmaktadır. Bu grubun içerisinde Şeker pancarı, toplam ekimin % 2 sini, üretimin % 25 ini, pazarlanan değerin ise % 8 ini oluşturmaktadır. Şeker üretim kotası paralelinde gerçekleştirilen pancar üretimi ve ilgili diğer bilgiler aşağıda verilmiştir. Tablo : 17- Türkiye'de Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban Fiyatları * Yıllar Pancar Eken Çiftçi Ürün Taşıyan Alan Üretilen Pancar Verim Taban Fiyat (A Kotası) Adet Bin Da Bin Ton Ton/Da YTL/Ton ** 2002 492 232 3 718 16 523 4,444 74,000 2003 459 571 3 195 12 758 3,993 88,312 2004 390 635 3 207 13 753 4,289 98,909 2005 347 814 3 356 15 181 4,524 99,000 2006 311 799 3 237 14 452 4,464 92,000 2007 246 797 2 989 12 414 4,154 96,000 2008 209 115 3 207 15 488 4,829 109,000 (*) Kaynak: Şeker Kurumu (**) Ağırlıklı Ortalama 2007 yılında yaşanan aşırı kuraklık sonucu ülke genelinde su kaynaklarında önemli ölçüde azalmalar meydana gelmiş, hatta bazı bölgelerde su kaynakları tamamen kurumuştur. Bunun sonucunda diğer tarımsal ürünlerde olduğu gibi şeker pancarı veriminde de önemli oranlarda düşmeler meydana gelmiş ve ülke genelinde rekolte, bir önceki yıla göre yüzde 14 azalışla 12 milyon 414 bin ton civarında gerçekleşmiştir. 2008 yılında ise pancar tarımı için verimli bir yıl yaşanmış, üretim 2007 yılına göre % 25 oranında artarak 15,5 milyon tona ulaşmıştır. 31

32 29 4634 sayılı Şeker Kanunu 2002/2003 pazarlama yılından itibaren fiilen uygulanmış olup sonuçları, daha sonraki yıllarda alınmaya başlanmıştır. Tahsis edilen şeker kotaları paralelinde, pancar kotalarını belirleyip buna göre üretim programını yapan şirketler stoklarını da göz önünde bulundurmaktadırlar. 25.000 20.000 Pancar Üretimi, Bin Ton 15.000 10.000 5.000 Türkiye 0 Türkşeker 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kanunun temel amacı kendi kendine yeterlilik olduğundan, 2002 yılından buyana pancar üretiminin azalması doğaldır. Ancak, bir yandan yeni kurulan özel şeker fabrikaları, diğer yandan geçmiş yıllardan devreden stoklar nedeniyle, 2002 yılında toplam pancar üretiminde Türkşeker in payı % 70 iken, 2008 yılında bu pay % 54 e gerilemiştir. Gerek Türkiye genelinde, gerekse Türkşeker genelinde, pancar eken çiftçi sayısında % 60 ların üzerinde azalma görülmektedir. 32

33 550.000 Türkiye Şeker Pancarı Üretim Alanı ve Çiftçi Sayısı 500.000 30 Pancar Eken Çiftçi, Adet 450.000 350.000 250.000 150.000 Pancar Eken Çiftçi Ürün Taşıyan Alan 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 400.000 300.000 200.000 100.000 Ürün Taşıyan Alan, Hektar Çiftçi sayısındaki bu düşüşün en önemli nedenleri, planlı tarıma yönelik çalışmalar kapsamında; 2002 yılından itibaren çiftçi kayıt sistemine geçilmesi, Ziraat Odasına kayıt zorunluluğunun getirilmesi Kotalı üretimin uygulanması nedenleriyle aile bireylerinin tek tek çiftçi sayılmayıp, toplu olarak kayıt altına alınmasından kaynaklanmaktadır. Türkşeker tarafından Türkiye genelinde; 56 ilde, yaklaşık 3 bin 700 köyde pancar tarımı yapılmakta olup, tarım kesiminde 150 bin çiftçiye istihdam ve 1 milyon vatandaşa geçim kaynağı oluşturmaktadır. Tablo : 18- Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş. (TÜRKŞEKER) nin Şeker Pancarı Ekim, Üretim ve Taban Fiyatları Yıllar Pancar Eken Çiftçi Ürün Taşıyan Alan Üretilen Pancar Verim Taban Fiyat (A Kotası) Adet Bin Da Bin Ton Ton/Da YTL/Ton 2002 386 114 2 831 11 547 4,266 74,000 2003 354 426 2 323 8 947 3,922 88,312 2004 295 150 2 228 9 319 4,177 98,909 2005 253 087 2 218 9 603 4,327 99,000 2006 223 844 1 977 8 588 4,253 89,000 2007 172 433 1 741 6 880 3,952 95,000 2008 143 099 1 865 8 355 4,480 108,000 33