UKVA İÇİN PORTAL TEKNOLOJİSİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

TMMOB Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri Kongresi 30 Ekim 02 Kasım 2007, KTÜ, Trabzon UKVA İÇİN PORTAL TEKNOLOJİSİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ H. Akıncı 1, Ç. Cömert 2 1 Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Jeodezi ve Fotogrametri Müh.Bölümü, Kartoğrafya Anabilim Dalı, Samsun, hakinci@omu.edu.tr 2 Karadeniz Teknik Üniversitesi, Jeodezi ve Fotogrametri Müh.Bölümü, Kartoğrafya Anabilim Dalı, Trabzon, ccomert@ktu.edu.tr ÖZET Konumsal Veri Altyapıları (KVA), birlikte işlerlik altyapılarıdır. Birlikte işlerlik, farklı dil ya da kavramlar kullanan uygulamaların birbirleri ile konuşabilmesi olarak tanımlanabilir. Birlikte işlerliği gerçekleştirmek için geliştirilen ve şu an oldukça popüler ve yaygın olan yazılım mimarisi, Servis Yönelimli Mimari (SyM) dir. Web servisleri, SyM yi gerçekleştirmenin en iyi ve şu anki en popüler yolu olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte, KVA ların Web servisleri teknolojileri ile gerçekleştirilebilmeleri Dünya genelinde henüz başarılabilmiş bir görev değildir. Günümüzde KVA lar insan-odaklı Web nitelemesine uyan bir Web teknolojisi olan portal teknolojisi kullanılarak gerçekleştirilmektedir. Bu çalışmada, portal teknolojisi tanıtılacak ve bu teknolojinin SyM ve birlikte işlerlik perspektifinden analizi yapılacaktır. Anahtar Sözcükler: Birlikte İşlerlik, Konumsal Veri Altyapısı, Servis Yönelimli Mimari, CBS Portalı ABSTRACT EVALUATION OF PORTAL TECHNOLOGY FOR NSDI Spatial Data Infrastructures (SDI) are interoperability infrastructures. Interoperability can be defined as the ability by which different applications that use different languages or concepts can talk to each other. Service-Oriented Architecture (SOA) is the most popular and widespread software architecture which is designed to implement interoperability. Web services are accepted as the best and most popular way of implementing SOA. However, the implementation of SDIs with Web services technologies are not something achieved yet. Today, SDIs are implemented by using Portal technology that conforms to human-oriented web form. In this study, portal technology will be introduced and this technology will be analyzed in SOA and interoperability perspective. Keywords: Interoperability, Spatial Data Infrastructure, Service-Oriented Architecture, GIS Portal 1. GİRİŞ Günümüzün oldukça rekabetçi ve değişken Dünya sında, genel anlamda herhangi bir servis sağlama işleminin hızlı, kaliteli ve ekonomik olması kaçınılmazdır. Hızlı, ekonomik ve kaliteli servisler ise ancak, farklı servis sağlayıcılarının etkin işbirliği ya da birlikte çalışabilmeleri ile mümkündür. Bunun için de birlikte işlerlik altyapılarına ihtiyaç vardır. Bu ihtiyaç, özellikle son on yılda yalnızca konumsal veri ve servisler alanında değil, eiş gibi diğer bütün alanlarda da çok belirgin bir biçimde ortaya çıkmıştır. Konumsal açıdan, anılan birlikte işlerlik altyapıları, Konumsal Veri Altyapıları (KVA) olarak adlandırılmaktadır. Ulusal Konumsal Veri Altyapısı (UKVA) ile bir ülke genelini kapsayan KVA kastedilmektedir. UKVA, ülke düzeyindeki tüm kamu kurumları, yerel yönetimler, özel sektör ve konumsal veri ile iş yapan bütün kesimler arasında birlikte işlerliği sağlayacak ve istemcilere aradıkları veri ve servislere anlık erişim olanağı sağlayacak olan bir altyapıdır. Birlikte işlerlik, genel olarak, farklı dil ya da kavramlar kullanan uygulamaların birbirleri ile konuşabilmesi olarak tanımlanabilir. Farklı programlama dilleri kullanılarak geliştirilen, ağ üzerinde faklı yerlerde bulunan ve farklı platformlara sahip bilgisayarlar üzerinde koşan uygulamaların, belirli görevleri yerine getirmek için, birlikte işleyebilmelerine olanak sağlayan çeşitli sistemler ve yazılım mimarileri geliştirilmiştir. Şu an oldukça popüler ve yaygın olan yazılım mimarisi, Servis Yönelimli Mimari (Service-Oriented Architecture), kısaca SyM, olarak adlandırılmaktadır. Web servisleri, SyM yi gerçekleştirmenin en iyi ve şu anki en popüler yolu olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte, KVA ların Web servisleri teknolojileri ile gerçekleştirilebilmeleri Dünya genelinde henüz başarılabilmiş bir görev değildir. Çünkü böyle bir gerçekleştirimin, teknik birlikte işlerlik altyapısını tanımlayan, üzerinde anlaşma sağlanmış bir çerçeve mevcut değildir. Web servisleri, henüz olgunlaşma sürecinde olan yeni bir teknolojidir ve bu alanda çözüm bekleyen çeşitli sorunlar mevcuttur. Bu nedenle, günümüzde KVA lar insan-odaklı Web nitelemesine uyan bir Web teknolojisi olan portal teknolojisi kullanılarak gerçekleştirilmektedir. Portal teknolojisi, günümüzde adından sıkça söz edilen ve yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeydeki KVA ları gerçekleştirmek için yaygın olarak kullanılan teknolojilerden biridir. Portalın, yaygın kabul görmüş bir tanımı henüz yoktur. Literatürde portalı bir Web sitesi, bir uygulama veya bir arayüz olarak tanımlayan çok sayıda farklı tanıma rastlamak mümkündür. Örneğin, BEA yazılım firması portalı, uygulamalara ve bilgiye tek bir noktadan erişim

UKVA İçin Portal Teknolojisinin Değerlendirilmesi sağlayan bir Web sitesi olarak tanımlamaktadır (BEA, 2006). Sun yazılım firması tarafından geliştirilen Java portlet belirtiminde ise portal, genellikle, kişiselleştirmeyi, tek bir oturum açmayı, farklı kaynaklardan elde edilen içerikleri birleştirmeyi sağlayan ve bilgi sistemlerinin sunum katmanlarına ev sahipliği yapan Web tabanlı bir uygulama olarak tanımlanmaktadır (Abdelnur ve Hepper, 2003). Portal bağlamında konumsal bilgi toplumunda konumsal portal (GeoPortal) ve CBS portalı (GIS Portal) terimleri ile karşılaşılmaktadır. ESRI firması CBS portalını, veri kaynaklarının yerini, formatını ya da yapısını dikkate almaksızın konumsal veriler için tek bir erişim noktası olarak tanımlamaktadır (ESRI, 2004). OGC ise konumsal portalı, veri setleri ve servisler içeren bir çevrimiçi konumsal bilgi kaynakları topluluğu için bir kullanıcı arayüzü olarak tanımlamaktadır (OGC, 2004). Portalın tanımında olduğu gibi KVA gerçekleştirimlerinde üstleneceği rolde de belirsizlikler söz konusudur. Konumsal portal ile ilgili literatürde portalın KVA gerçekleştirimlerindeki rolü, çoğunlukla SyM nin kilit bileşeni olan katalog servisinin üstlendiği role indirgenmektedir. Başka bir ifadeyle konumsal portal, sadece coğrafi bilgi kaynakları ile ilgili meta verilerin depolandığı ve bilgi kaynaklarını bulmak için sorgulamaların yapıldığı bir katalog servisi gibi algılanmaktadır. Birçok kaynakta, KVA konumsal portallarının en önemli özelliklerinin bir katalog servisine sahip olmaları gösterilmekte ve bir konumsal portalın temel görevinin coğrafik içeriğin bulunması olduğu belirtilmektedir. Söz konusu portal algılaması, SyM yi gerçekleştirmenin yollarından biri olarak kabul edilen ve asıl amacı farklı kaynaklar tarafından sunulan uygulamaların entegrasyonu olan portalın kapsamını daraltması bakımından eksik ve yanıltıcıdır. Bu algılamada, OGC tarafından tanımlanan, ESRI firması tarafından gerçekleştirilen ve başta Amerika Ulusal Konumsal Veri Altyapısı olmak üzere ulusal ve uluslararası düzeydeki birçok KVA gerçekleştiriminde kullanılan portal mimarisinin de etkisi vardır. Bu çalışmada, portal teknolojisi tanıtılacak, bu teknolojinin SyM ve birlikte işlerlik perspektifinden analizi yapılacak ve portalın KVA gerçekleştirimleri için sağlayacağı olanaklar belirlenecektir. Ayrıca, GOS (Geospatial One-Stop) portalı ve Avrupa Konumsal Portalı (EU Geoportal) gibi portal teknolojisi kullanılarak geliştirilen konumsal portal gerçekleştirimlerinin yine SyM ve birlikte işlerlik perspektifinden değerlendirmesi yapılacaktır. 2. SERVİS YÖNELİMLİ MİMARİ Günümüzün oldukça rekabetçi ve dinamik dünyası, herhangi bir servisin hızlı, ekonomik ve kaliteli olmasını gerektirmektedir. Hızlı, ekonomik ve kaliteli servisler, sadece birlikte işleyen (interoperable) uygulamalar ile gerçekleştirilebilir. Birlikte işlerlik, genel olarak, farklı dil ya da kavramlar kullanan uygulamaların birbirleri ile konuşabilmesi olarak tanımlanabilir. Farklı programlama dilleri kullanılarak geliştirilen, ağ üzerinde faklı yerlerde bulunan ve farklı platformlara sahip bilgisayarlar üzerinde koşan uygulamaların, belirli görevleri yerine getirmek için birlikte işleyebilmelerine olanak sağlayan çeşitli sistemler ve yazılım mimarileri geliştirilmiştir. Şu an oldukça popüler ve yaygın olan yazılım mimarisi, Servis Yönelimli Mimari (Service Oriented Architecture) ya da kısaca SyM olarak adlandırılmaktadır. SyM, dağıtık sistemleri gerçekleştirmek için geliştirilen ve uygulamaların son kullanıcılara servis olarak sunulduğu yeni bir yaklaşımdır (Colan, 2004). Web servisleri, SyM yi gerçekleştirmenin en iyi ve şu anki en popüler yolu olarak kabul edilmektedir (McGovern vd., 2003; Colan, 2004; Weerawarana vd., 2005). W3C (2002), bir Web servisini, İnternet tabanlı protokoller aracılığıyla XML tabanlı mesajları kullanarak diğer yazılım uygulamaları ile doğrudan etkileşimleri destekleyen, arayüzleri ve bağlantıları XML tabanlı diller kullanılarak tanımlanabilen ve bulunabilen ve bir URI (Uniform Resource Identifier) tarafından tanımlanan bir yazılım uygulaması olarak tanımlamaktadır. Üst düzey bir görüşle bir Web servisi, belirli bir görevi gerçekleştirmek için internet üzerinden çağrılabilen bir uygulama ya da program kodu olarak tanımlanabilir. Bir Web servisleri ortamı, servis sağlayıcılarının sahip oldukları Web servislerini bir katalog servisi aracılığıyla yayınladığı ve istemcilerin katalogdan servisleri bulup, uygulamalarını gerçekleştirmek için onları sağlayıcılardan istedikleri bir ortam olarak kavramsallaştırılabilir (Şekil 1). İstemci katalogda arama yaparak servisleri bulur Katalog Servisi Sağlayıcı servislerini katalog servisine yayınlar İstemci İstemci servisi ister Sağlayıcı Şekil 1: Servis yönelimli mimarinin bileşenleri (Vinoski, 2002).

Akıncı ve Cömert 2.1. SyM ve Web Servisleri Ortamında Uygulama Geliştirme SyM de uygulama geliştirmenin yolu, servis düzenleme (service composition) dir. Servis düzenleme, bir kullanıcı tarafından gerçekleştirilmek istenen karmaşık bir uygulamanın, tek bir Web servisi tarafından yerine getirilememesi durumunda, uygun Web servislerinin belirli bir düzende işbirliği ile uygulamanın gerçekleştirilmesi şeklinde tanımlanabilir. Servis düzenleme, kullanıcılara farklı sağlayıcılar tarafından sunulan Web servislerini kullanarak uygulama geliştirme olanağı sağlamaktadır. Basit bir örnekle açıklamak gerekirse, SyM ortamında bir yer seçimi (site selection) uygulaması geliştirmek isteyen bir kullanıcı, bu işi çeşitli servis sağlayıcılarından sağlayabileceği Web servisleri ile gerçekleştirebilir. Amaca uygun bileşen servislerden bazıları, örneğin ilgili coğrafi alana ait eğim, yol ve yükseklik bilgilerini sunan Web servisleri olabilir. Bu türden, fakat farklı yeteneklere sahip servisler farklı sunucular tarafından sunuluyor olabilir. O halde bir dizi servis arasında bir işbirliğinin tanımlanabilmesi için öncellikle istenen özellikleri sağlayan servislerin bulunması, daha sonra bu servisleri belirli bir koşum sırasında düzenleyen yeni bir servisin oluşturulması gerekmektedir. Servis düzenleme sonucunda oluşturulan yeni Web servisi, birleşik servis (composite service) olarak adlandırılır. Şekil 2, Cömert ve Akıncı (2003) tarafından geliştirilen ve internet üzerinden otomatik imar çapı üreten İmarDurumuGetir birleşik Web servisinin kullandığı servisleri ve sunucularını göstermektedir. İmarDurumuGetir Web servisi, bir kadastro parselinin imar çapını üretmek için, kadastro müdürlüğü, tapu sicil müdürlüğü ve belediye imar müdürlüğü (İM) tarafından sunulan Web servislerini kullanmaktadır. İmarDurumuGetir Web servisi, parsel geometrisi için kadastro sunucusundan parselgeometrigetir servisini çağırır. Ardından İM sunucusundan ilgili imar adalarını getirecek olan imaradagetir servisini çağırır. Her iki servis de birer vektör harita sunar. Bu haritalar, İM sunucusunda bulunan imarparselçakıştır servisi tarafından çakıştırılır ve İmar Durumu Formu (İDF) nun grafik kısmı hazırlanmış olur. İmarParselÇakıştır, iki vektör haritanın çakıştırma işlemine ek olarak GML verisini SVG verisine dönüştürür. İmarDurumuGetir servisi, İDF de yer alan tapu sicili ve imar planı verileri için İM sunucusundan ipvgetir ve tapu sunucusundan tapupasoalgetir servislerini çağırır ve İDF yi üretir. İM Kullanıcı Arayüzü İmar Md. Kadastro Kadastro Sunucusu Web Servisleri parselgeometrigetir Kadastro Veri Tabanı İM Sunucusu İM Web Servisleri imardurumugetir imaradagetir ipvgetir İM Veri Tabanı Tapu Tapu Web Sunucusu Servisleri tapupasoalgetir Tapu Veri Tabanı 3. KONUMSAL PORTALLAR Şekil 2: İmarDurumuGetir web servisinin kullandığı servisler ve sunucuları Portal teknolojisi, günümüzde adından sıkça söz edilen ve yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeydeki KVA ları gerçekleştirmek için yaygın olarak kullanılan teknolojilerden biridir. Portalın, yaygın kabul görmüş bir tanımı yoktur. Portal bağlamında konumsal bilgi toplumunda konumsal portal (GeoPortal) ya da CBS portalı (GIS Portal) terimleri ile karşılaşılmaktadır. ESRI firması CBS portalını, veri kaynaklarının yerini, formatını ya da yapısını dikkate almaksızın konumsal veriler için tek bir erişim noktası olarak tanımlamaktadır (ESRI, 2004). OGC ise konumsal portalı, veri setleri ve servisler içeren bir çevrimiçi konumsal bilgi kaynakları topluluğu için bir kullanıcı arayüzü olarak tanımlamaktadır (OGC, 2004). Maguire ve Longley (2005) konumsal portalı, dizinler, arama araçları, topluluk bilgisi, destek kaynakları, veri ve uygulamalar gibi servisleri ve içerikleri organize eden WWW giriş kapısı olarak tanımlamaktadır. Tait (2005) ise konumsal portalı, Web üzerindeki coğrafik içerik için, bir giriş noktası olarak düşünülen bir Web sitesi ya da daha basit olarak coğrafik içeriğin bulunabileceği bir Web

UKVA İçin Portal Teknolojisinin Değerlendirilmesi sitesi olarak tanımlamaktadır. Amerika ulusal konumsal veri altyapısını gerçekleştirmek için geliştirilen GOS (Geospatial One-Stop) portalı ulusal, Avrupa konumsal veri altyapısını gerçekleştirmek için geliştirilen Avrupa konumsal portalı (European GeoPortal) ise uluslararası düzeydeki KVA ları gerçekleştirmek için geliştirilen konumsal portal örnekleridir. Portalın tanımında olduğu gibi sınıflandırılmasında da bir görüş birliği yoktur. Literatürde çok sayıda farklı portal sınıflandırmasıyla karşılaşmak mümkündür (Zirpins vd., 2001; Getronics, 2004; Hepper vd., 2005). Konumsal portal bağlamında da benzer durum söz konusudur. Örneğin Maguire ve Longley (2005) portalı, konumsal ve konumsal olmayan portal olmak üzere iki sınıfa ayırmış ve konumsal portalı, katalog konumsal portalı ve uygulama konumsal portalı olarak iki gruba ayırmıştır (Şekil 3). Tang ve Selwood (2005) ise konumsal portalı, katalog konumsal portalı, uygulama konumsal portalı ve kuruluş konumsal portalı olmak üzere üçe ayırmıştır. Portal Konumsal Portal Konumsal Olmayan Portal Katalog Portalı Uygulama Portalı Şekil 3: Konumsal portal sınıflandırması (Maguire ve Longley, 2005). Katalog konumsal portalı ile genellikle merkezi bir meta veri kataloguna sahip olan, KVA kapsamındaki coğrafi bilgi kaynaklarını tanımlayan meta verileri merkezi katalogda depolayan ve yöneten, bilgi kaynaklarının katalogda arama yapılarak bulunmasına olanak sağlayan portal gerçekleştirimleri kastedilmektedir. Günümüzde, KVA ları gerçekleştirmek için geliştirilen portal gerçekleştirimleri çoğunlukla bu gruba girmektedir. Örneğin GOS portalı, katalog konumsal portalına bir örnektir (Maguire ve Longley, 2005; Tang ve Selwood, 2005). Uygulama konumsal portalları ise, katalog konumsal portallarının meta veri depolama ve sorgulama özelliklerine ilave olarak güzergah belirleme (routing) ve coğrafi kodlama (geocoding) gibi geoprocessing servislerini sunan portal gerçekleştirimleridir. Kanada Balıkçılık Bakanlığı tarafından kurulan, balıkçılık ve deniz ve nehirlerle ilgili doğal ortam verilerine erişim sağlayan MAPSTER portalı bir uygulama portalı örneğidir (Tang ve Selwood, 2005). Konumsal portal ile ilgili literatürde portalın KVA daki rolü, çoğunlukla SyM nin kilit bileşeni olan katalog servisinin üstlendiği role indirgenmektedir (Şekil 4). Başka bir ifadeyle konumsal portal, sadece coğrafi bilgi kaynakları ile ilgili meta verilerin depolandığı ve bilgi kaynaklarını bulmak için sorgulamaların yapıldığı bir katalog servisi gibi algılanmaktadır. Örneğin Maguire ve Longley (2005), tüm KVA konumsal portallarının en önemli özelliklerinin bir katalog servisine sahip olmalarını göstermiş ve bir konumsal portalı teknik olarak, coğrafi veri ve servislerle ilgili meta verileri içeren bir veritabanına sahip olan ana Web sitesi olarak tanımlamıştır. Tait (2005) ise bir konumsal portalın ana ilgi odağının, coğrafik içeriğin bulunması olduğunu belirtmiştir. Söz konusu portal algılaması, portalın kapsamını daraltması bakımından yanıltıcı ve hatalıdır. Bu algılamada, OGC tarafından tanımlanan, ESRI firması tarafından gerçekleştirilen ve başta GOS portalı olmak üzere ulusal ve uluslararası düzeydeki birçok KVA gerçekleştiriminde kullanılan portal mimarisinin etkisi vardır. Konumsal portalın referans ve gerçekleştirim mimarisi ilerleyen bölümlerde açıklanacaktır. İstemci Ara Bul Konumsal Portal Servisi kullan Yayınla CBS Servis Sağlayıcı Şekil 4: Bir konumsal portalın KVA daki rolü (Maguire ve Longley, 2005).

Akıncı ve Cömert 3.1. Konumsal Portal Referans Mimarisi Konumsal veri ve servislere erişim sağlayan işlevsel bir konumsal portal gerçekleştiriminin mimari çatısını tanımlamaya yönelik ilk girişim, 2002 yılında OGC tarafından başlatılmıştır (OGC, 2002). OGC, Amerika nın e- devlet projesinin bileşenlerinden birini oluşturan GOS (Geospatial-One Stop) portal girişimini başlatmasının ardından, 2003 yılında GOS-Portal Gerçekleştirim Mimarisi adını verdiği bir taslak bildiri yayınlamış (OGC, 2003), bu tarihten bir yıl sonra da konumsal portal mimarisini tanımlayan bir tartışma bildirisi yayınlamıştır (OGC, 2004). Konumsal Portal Referans Mimarisi (KPRM) olarak adlandırılan son taslak bildiri, bir konumsal portal uygulaması gerçekleştirmek isteyen ilgili tüm organizasyonlara, kolay, hızlı ve daha az masraflı çözümler sunmak amacıyla geliştirilmiştir. KPRM, temel olarak, konumsal portalın kapsam, amaç ve davranış tarzını belirtmekte ve portalın fonksiyonel bileşenlerini tanımlamaktadır. KPRM de, kapsamlı bir portal gerçekleştiriminin elde edilebilmesi için konumsal portalın, portal servisleri, katalog servisleri, gösterim (portrayal) servisleri ve veri servisleri olarak adlandırılan 4 temel servise sahip olması gerektiği belirtilmektedir (Şekil 5). Söz konusu servislerin görevleri aşağıda açıklanmıştır. 1. Portal servisleri: Portal platformu üzerinde koşan ve kullanıcıların gösterim, katalog ve veri servislerine erişmek için kullandıkları istemci yazılımlarını sağlayan temel servislerdir. Söz konusu servislere erişmek için portal platformu üzerinde görüntüleme, bulma, yayınlama, veri işleme ve sembol/stil yönetim istemcisi gibi çeşitli istemci yazılımları yer almaktadır. Portal servisleri ayrıca, portalın yönetimi için servisler sağlamaktadır. 2. Katalog servisleri: Katalog servisleri, bilgi kaynağı sağlayıcılarının konumsal veri ve servisleri tanımlayan meta verileri portal kataloguna yayınlamalarına, istemcilerinde portal katalogunda arama yaparak uygulamaları için gerekli veri veya servisleri bulmalarına olanak sağlayan servislerdir. 3. Gösterim servisleri: Konumsal bilginin görselleştirilmesini ve genellikle GIF, JPEG gibi görüntü formatlarında kullanıcılara sunulmasını sağlayan servislerdir. Bu kategorideki servisleri gerçekleştirmek için OGC nin WMS, WMC, SLD ve CPS belirtimleri kullanılmaktadır. 4. Veri servisleri: Konumsal verilere erişim olanağı sağlayan servislerdir. OGC WFS, Gazetteer ve WCS Web servisleri bu kategorideki servislere bir örnektir. Konumsal Portal Portal Servisleri Bireysel Erişim Kurumsal ve Ticari Erişim Gösterim Servisleri Internet Veri Servisleri Katalog Servisleri Şekil 5: Konumsal Portal Referans Mimarisi (OGC, 2004)

UKVA İçin Portal Teknolojisinin Değerlendirilmesi 3.2. Konumsal Portal Gerçekleştirim Mimarisi OGC KPRM tarafından tanımlanan referans portal mimarisini gerçekleştirmeye yönelik ilk teknoloji, ESRI firması tarafından geliştirilmiştir (ESRI, 2004). Web tabanlı ve masaüstü yazılım bileşenlerini içeren ve GIS Portal Toolkit adı verilen bu teknoloji, ArcIMS ve ArcSDE gibi ticari kullanıma hazır CBS yazılımları ile HTTP ve XML gibi Web teknolojileri üzerine kurulmuştur (ESRI, 2007). Gerçekleştirim mimarisinde, istemciler ile Web servisleri arasındaki iletişim HTTP protokolü kullanılarak sağlanmakta, HTTP istek ve yanıt mesajları ise XML olarak kodlanmaktadır. Şekil 6. da, konumsal portal gerçekleştirim mimarisinin bileşenleri gösterilmiştir. Bu bileşenlerin görevleri aşağıda açıklanmıştır. Şekil 6: ESRI CBS portal mimarisi (ESRI, 2007) ArcIMS: ESRI CBS portal gerçekleştirimi, ArcIMS metaveri servislerinin kullanımını gerektirmektedir. ArcIMS metaveri servisleri, merkezi bir metaveri deposunun (repository) yaratılmasına olanak sağlamaktadır. ArcIMS ayrıca, haritalandırma, coğrafik kodlama ve veri yükleme gibi servisler sağlamaktadır. ArcSDE: Bilgi kaynağı sağlayıcıları tarafından yayınlanan ve Oracle 9i, Oracle 10g, Microsoft SQL Server 2000, SQL Server 2005 ve IBM DB2 8.2 gibi ilişkisel bir veritabanında depolanan metaverilere erişim sağlamaktadır. Portal katalogu: CBS portalın anahtar bileşenidir. Konumsal metaverilerin depolandığı ilişkisel bir veritabanıdır. Yayınlama: Portal katalogunun içeriği, çeşitli metaveri toplama metotları kullanılarak elde edilir. Kullanıcılar, ESRI ArcCatalog yazılımını kullanarak portal kataloguna bağlanabilir ve doğrudan metaverilerini yayınlayabilirler. CBS portalın metaveri yayınlama bileşeni, sağlayıcılara, portalın metaveri giriş formunu kullanarak ya da ArcCatalog veya başka bir XML editörü kullanarak XML formatında oluşturdukları metaveri dosyalarını portal kataloguna yükleyerek metaverilerini yayınlama olanağı sağlar. Arama: Portal kullanıcılarına konumsal, tematik, zamansal ya da anahtar kelime tabanlı arama yapma olanağı sağlar. CBS portalın, OGC CSW katalog servisinde olduğu gibi kullanıcıların içerik tabanlı veya anlık sorgular yapmasına olanak sağlayan bir filtreleme dili desteği yoktur. Yönetim: Kullanıcıların portala kullanıcı, yönetici, yayınlayıcı veya kanal organizatörü olarak kayıt olmasına olanak sağlayan bileşendir. Kullanıcıların, CBS portalında basit aramalar yapmak ve arama sonuçlarını görmek için kayıtlı olmalarına gerek yoktur. Ancak portalın sunduğu ileri fonksiyonları kullanmak, metaveri yayınlamak veya bir kanal yaratmak için kayıt olmak gerekmektedir. Harita Görüntüleyici: Kullanıcıların, ArcIMS, OGC WMS, WFS ve WCS gibi Web servisleri tarafından sunulan harita verilerine otomatik olarak erişmelerine ve görüntülemelerine olanak sağlar. Kanal Editörü: Özel ilgi kanallarının yaratılarak kullanıcı gruplarının oluşturulmasına olanak sağlar. Kullanıcıların ilgili oldukları veri ve servislere hızlı erişmelerine olanak sağlayan kanallar, genellikle konu, olay ya da sorun tabanlıdır. Bir kanal, kanal organizatörü tarafından derlenen önceden seçilmiş metaveri kayıtları ve linkler içerir. Metaveri Toplayıcı: ArcIMS metaveri servisi, OGC CS-W katalog servisi, Z39.50 clearinghouse katalogu, OAI (Open Archive Initiative) ve WAF (Web Accessible Folder) gibi metaveri kaynaklarına sahip olan ve portala yayınlayıcı olarak kayıt olan sağlayıcılardan, yeni veya güncellenmiş metaveri kayıtlarının otomatik olarak toplamasına olanak sağlar.

Akıncı ve Cömert 3.3. GOS Konumsal Portal Gerçekleştirimi GOS-Portal girişimi, Başkan George Bush un onayıyla 2002 yılında başlatılan ve 24 farklı girişimden oluşan e- devlet programının bileşenlerinden biridir. GOS girişimi, özellikle Clearinghouse un hayata geçmesinden sonraki sekiz yıllık süreçte, bilgi teknolojilerinde yaşanan gelişmeler ve özellikle Web servislerinin ortaya çıkması nedeniyle hem Amerika UVKA sının teknoloji altyapısını yenilemek hem de tüm kamu kurumlarının, özel sektörün ve vatandaşların konumsal veriye hızlı, kolay ve daha ucuz bir şekilde erişimini sağlamak amacıyla başlatılmıştır. GOS girişiminin temel görevi, konumsal veri ve servislere erişim sağlayan Web tabanlı bir portal kurmak olarak belirlenmiştir (FGDC, 2005). 2003 yılında OGC tarafından GOS-Portal Gerçekleştirim Mimarisi nin yayınlanmasının ardından, ESRI firması aynı tarihlerde prototip bir portal geliştirme ihalesini kazanmış ve Haziran 2003 de işlevsel ilk GOS portalı hizmete sunulmuştur. Birinci nesil GOS portal gerçekleştirimi, kamu kurumlarının metaverilerini yayınladıkları bir Clearinghouse katalogu gibi görev yapmıştır. 2004 yılının sonlarında GOS portalının fonksiyonelliğini genişletmek için yeni bir ihale düzenlenmiş, ihaleyi yine ESRI firması kazanmış ve 2005 yılında ESRI firması ile 2.38 milyon dolarlık beş yıllık bir kontrat yapılmıştır. İkinci nesil portal gerçekleştiriminden beklenenler, birlikte işlerlik ve açıklık, kullanım kolaylığı, hızlı arama, genişletilmiş performans ve fonksiyonellik olmuştur (Ball, 2005). IBM WebSphere Portal Oturum açma ve kişiselleştirme Yayınlama Arama Harita Görüntüleyici Diğer JSR 168 Portletleri WMS WFS/GML WCS ArcIMS WMC Open LS Gazetteer CS-W Z39.50 WAF OAI Meta veri Toplayıcı Konuşma Dilinde Arama Katalog Servisi GIS Portal Toolkit ESRI-Google Spatial Extender Google Arama Aracı ArcIMS Open LS Gazetteer CS-W Z39.50 Google http OAI Metaveri katalogu ArcSDE Şekil 7: GOS portal mimarisi (Ball, 2005). İkinci nesil portal gerçekleştirimi, ilk GOS portalını bir metaveri katalogundan etkileşimli bir portala dönüştürmüştür. Merkezi bir metaveri kataloguna sahip olan ikinci nesil portal gerçekleştirimi, ArcIMS ve ArcSDE teknolojileri üzerine kurulmuştur (Şekil 7). ArcIMS, portal mimarisinin en önemli bileşenidir ve metaveri yönetim, haritalandırma ve veri yükleme servislerini sağlamaktadır. ArcSDE, sağlayıcılar tarafından yayınlanan ve bir ilişkisel veri tabanında saklanan metaverilere erişmek için kullanılmaktadır. GOS portalında birlikte işlerliği sağlamak için OGC Web servisleri kullanılmaktadır. SAFE firması tarafından geliştirilen SpatialDirect yazılımı, kullanıcıların veri dosyalarını 20 değişik formatta indirebilmelerine olanak sağlamaktadır. Google tarafından geliştirilen ve ESRI tarafından genişletilerek portal mimarisine monte edilen standart Google Arama Aracı, kullanıcıların Google da bir Web sayfası arar gibi portalda konumsal veri aramalarına olanak sağlamaktadır. Google Arama Aracı, kullanıcıların içerik tabanlı sorgu yapmasını sağlar. Standart Google arama aracının işlevselliği, ESRI tarafından geliştirilen Spatial Extender yazılımı tarafından genişletilmiştir. Genişletilen arama aracı, bir Web servisi kullanarak yer isimlerine göre konumsal arama yapmaya olanak sağlar (Schutzberg, 2005). Google arama aracının, katalog aramalarını 10 kat daha hızlandırdığı belirtilmektedir (Ball, 2005). GOS portalın bilgi modeli, sorgu modeli, arayüz ve federasyon desteği ile ilgili ayrıntılı bilgi için (Akıncı, 2006) ya başvurulabilir.

UKVA İçin Portal Teknolojisinin Değerlendirilmesi 3.3.1. GOS Portalda Uygulama Geliştirme Konumsal Portal, insan-odaklı Web (Cerami, 2002) nitelemesine uyan bir Web teknolojisidir. Portal teknolojisi kullanılarak gerçekleştirilen bir KVA da, uygulama geliştirmek isteyen bir kullanıcı, portal katalogunda arama yaparak uygulama gereksinimlerini karşılayan konumsal verileri bulmalı, bu verileri bir servis aracılığıyla sağlayıcılardan alarak kendi sistemindeki bir uygulama programına aktarmalı ve uygulamayı kendi sisteminde gerçekleştirmelidir. Ancak portalda arama yaparak, bir uygulama için ihtiyaç duyulan konumsal verileri bulmak oldukça zahmetli ve zor bir işlemdir. Kullanıcının aradığı bir veri için farklı sağlayıcılar tarafından sunulan birden fazla veri bulması durumunda, ilgili verileri tanımlayan meta veri dokümanlarını inceleyerek uygulamasında hangi veri setini kullanacağına karar vermesi gerekmektedir. Örneğin GOS Portal da, içerik tabanlı sorgu yöntemini kullanarak, Chicago kent merkezini kapsayan bir alan içerisinde, 30 cm piksel çözünürlüklü, gerçek renkli ve 2002 yılından sonra üretilmiş ortofoto görüntüsü arayan bir kullanıcı, farklı sağlayıcılar tarafından sunulan 18 adet veri seti bulmaktadır (Şekil 8). Kullanıcının, uygulamasında hangi veri setini kullanacağını belirleyebilmesi için sırasıyla tüm veri setlerini tanımlayan meta veri dokümanlarını incelemesi gerekmektedir. Bu işlem uzun zaman alır ve kullanıcı acısından oldukça bunaltıcıdır. Ayrıca GOS portal bilgi modeli olarak FGDC meta veri standardını gerçekleştirdiği için, sorgu sonucunda kullanıcıya gönderilen meta veri kayıtları FGDC formatındadır. Bu nedenle, kullanıcının meta veri kayıtlarını inceleyebilmesi için FGDC meta veri sınıfları ve öznitelikleri hakkında bilgi sahibi olması gerekmektedir. Şekil 8: GOS portalda içerik tabanlı bir arama sonucunda elde edilen meta veri kayıtları GOS Portal da bir yer seçimi uygulamasının nasıl gerçekleştirileceğini ele alalım. Örneğin bir kullanıcının, belirli bir bölgede eğimi %10 dan az olan, mevcut yollara 1 km mesafede olan ve mülkiyeti Maliye Hazinesi ne ait olan uygun yerleşim alanlarını belirlemek istediğini kabul edelim. Kullanıcı, eğim verisini bulmak için parametrik ya da içerik tabanlı sorgu yöntemlerinden birini kullanarak portalda arama gerçekleştirir. Kullanıcının, eğim verisi için farklı sağlayıcılar tarafından sunulan birden fazla veri seti bulması durumunda, söz konusu veri setlerini tanımlayan meta veri dokümanlarını inceleyerek uygulamada hangi sağlayıcı tarafından sunulan verileri kullanacağına karar vermesi gerekmektedir. Portal mimarisinde, konumsal veri sağlayıcıları sahip oldukları konumsal verileri OGC Web servislerini (WFS, WMS ve WCS) kullanarak sunarlar. Kullanıcı, eğim verisini sunan sağlayıcıyı belirledikten sonra, portal tarafından sunulan standart harita görüntüleme aracını (Map Viewer Tool) kullanarak ilgili veriyi sunan OGC Web servisine bağlanır ve veri setinin tamamını harita görüntüleme aracında görüntüler. Kullanıcı, harita görüntüleme aracı tarafından sunulan seçim fonksiyonlarını kullanarak istediği bölge içerisinde kalan eğim verilerini seçer ve bu verileri portal tarafından desteklenen formatlardan birinde kendi bilgisayarına indirir. Kullanıcı, yol ve kadastro verileri içinde benzer işlemleri gerçekleştirir ve ilgili verileri kendi bilgisayarına indirir. Kullanıcı daha sonra, bir CBS yazılımı kullanarak yer seçimi uygulamasını kendi sisteminde gerçekleştirir.

Akıncı ve Cömert 4. SONUÇ Konumsal Veri Altyapıları (KVA), birlikte işlerlik altyapılarıdır. Birlikte işlerlik, genel olarak, farklı dil ya da kavramlar kullanan uygulamaların birbirleri ile konuşabilmesi olarak tanımlanabilir. Birlikte işlerliği gerçekleştirmek için geliştirilen en son yazılım mimarisi, Servis Yönelimli Mimari (SyM) dir. Web servisleri, SyM yi gerçekleştirmenin en iyi yolu olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte, KVA ların Web servisleri teknolojileri ile gerçekleştirilebilmeleri Dünya genelinde henüz başarılabilmiş değildir. Çünkü böyle bir gerçekleştirimin teknik birlikte işlerlik altyapısını tanımlayan, üzerinde anlaşma sağlanmış bir çerçeve henüz mevcut değildir. Web servisleri, olgunlaşma sürecinde olan yeni bir teknolojidir ve başta servis bulma ve servis düzenleme konularında olmak üzere Web servisleri alanında çözüm bekleyen çeşitli sorunlar mevcuttur. Bu nedenle, günümüzde KVA lar insan-odaklı Web nitelemesine uyan bir teknoloji olan portal teknolojisi kullanılarak gerçekleştirilmektedir. Portal teknolojisi kullanılarak gerçekleştirilen bir KVA da konumsal verilerin veya servislerin bulunması, dolayısıyla yeni uygulamaların geliştirilmesi, oldukça zordur. Portal, önceden tanımlanmış spesifik uygulamaların kullanıcılara sunulması için uygun bir teknolojidir. Bu nedenle portallar, sıkı bağlı (tightly coupled) sistemlerdir. Bugün Dünya genelinde, gerek konumsal gerekse konumsal olmayan arenada, Web servisleri ve Anlamsal Web (Semantic Web) alanında önemli çalışmalar yapılmaktadır. Özellikle Anlamsal Web alanındaki çalışmalar gelecekte KVA gerçekleştirimlerine yeni boyutlar kazandıracaktır. Web servisleri ve Anlamsal Web teknolojilerine dayanan üzerinde anlaşma sağlanmış bir çatı geliştirilinceye kadar KVA gerçekleştirimlerinde ara çözüm olarak portal teknolojisinin kullanılması uygun olacaktır. KAYNAKLAR Abdelnur, A., Hepper, S., 2003. Java Portlet Specification, Version 1.0, Status: FCS Specification, Specification Lead: Sun Microsystems, Inc., Release: August 29. Akıncı, H., 2006. Konumsal Veri Altyapılarının Web Servisleri ile Gerçekleştirilmesi: Mevcut Durum Analizi ve Gelecek Yönelimlerinin Belirlenmesi, Doktora Tezi, KTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Ball, M., 2005. GeoSpatial One-Stop Moves to Phase Two Weaving a Tapestry of National Geospatial Data Coverage, GeoWorld, http://www.geoplace.com/uploads/featurearticle/0505sdi.asp. BEA, 2006. BEA WebLogic Portal, Portal Development Guide, BEA Systems, Inc. Cerami, E., 2002. Web Services Essentials, O Reilly & Associates, Inc., Sebastopol, USA. Colan, M., 2004. Service-Oriented Architecture expands the vision of Web services, Part 1: Characteristics of Service-Oriented Architecture, http://www-128.ibm.com/developerworks/webservices/library/ws-soaintro.html Cömert, Ç., Akıncı, H., 2003. Web Services: An E-Government Perspective, 2nd FIG Regional Conference and 10th Anniversary of ONIGHT, 2-5 December, Marrakech, Morocco. ESRI, 2004. GIS Portal Technology, ESRI White Paper, http://www.esri.com/library/whitepapers/pdfs/gisportal.pdf ESRI, 2007. ESRI Geospatial Portal Technology, An ESRI White Paper, http://www.esri.com/library/ whitepapers/pdfs/gisportal.pdf. FGDC, 2005. Geospatial One-Stop: Encouraging partnerships to enhance access to geospatial information, http://www.fgdc.gov/library/factsheets/documents/gos.pdf. Getronics, 2004. Portals An Approach For Pragmatists, Business White Paper, Getronics ICT Solutions and Services, Inc., http://www.getronics.com. Hepper, S., Fischer, P., Hesmer, S., Jacob, R., Taylor, D. S., McCasllister, M., 2005. Portlets and Apache Portals, Manning Publications, First Edition. McGovern, J., Tyagi, S., Stevens, M., Mathew S., 2003. Java Web Services Architecture, Morgan Kaufmann, San Francisco, USA. Maguire, D. J., Longley, P. A., 2005. The Emergence of Geoportals and Their Role in Spatial Data Infrastructures, Computers, Environment and Urban Systems, 29 (2005) 3 14.

UKVA İçin Portal Teknolojisinin Değerlendirilmesi OGC, 2002. Geospatial One-Stop Portal Initiative, Call for Quotation and Call for Participation, Annex B: Candidate Portal Architecture OGC, 2003. GOS-Portal Implementation Architecture, Version: 0.1, OGC 03-xxx, OpenGIS Interoperability Program Report. OGC, 2004. Geospatial Portal Reference Architecture, A Community Guide to Implementing Standards-Based Geospatial Portals, Version: 0.2, OGC 04-039, OGC Discussion Paper. Schutzberg, A., Francica, J., 2005. The Technology Behind the New Geodata.gov and the Non-Technology Challenges Ahead, Directions Magazine, http://www.directionsmag.com/article.php?article_id=784. Tait, M. G., 2005. Implementing Geoportals: Applications of Distributed GIS, Computers, Environment and Urban Systems, 29 (2005) 33 47. Tang, W., Selwood, J., 2005. Spatial Portals: Adding Value to Spatial Data Infrastructures, ISPRS Workshop on Service and Application of Spatial Data Infrastructure, October 14-16, Hangzhou, China. Vinoski, S., 2002. Web Services Interaction Models, Part1: Current Practice, IEEE Internet Computing, 6, 3, 89 91. Weerawarana, S., Curbera, F., Leymann, F., Storey, T., Ferguson, D. F., 2005. Web Services Platform Architecture: SOAP, WSDL, WS-Policy, WS-Addressing, WS-BPEL, WS-Reliable Messaging, and More, Prentice Hall Ptr, USA. W3C, 2002. Web Services Description Requirements, W3C Working Draft, http://www.w3.org/tr/ws-desc-reqs/ Zirpins, C., Weinreich, H., Bartelt, A., Lamersdorf, W., 2001. Advanced Concepts for Next Generation Portals, 12th International Workshop on Database and Expert Systems Applications (DEXA 2001), September 03 07, Munich, Germany.