AETR KONVANSİYONU VE ULUSAL MEVZUAT BAKIMINDAN DİNLENME SÜRELERİ VE FAZLA ÇALIŞMA Yrd. Doç. Dr. Turkay ÖZDEMİR Yrd. Doç. Dr. Ramazan DURGUT Arş. Gör. İbrahim Furkan ARAS Arş. Gör. Ahmet Emre KAPLAN
AETR KONVANSİYONU AETR: Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Yapan Taşıtlarda Çalışan Personelin Çalışmalarına İlişkin Avrupa Anlaşması AETR, 1970 de kabul edilmiş ve 1976 da yürürlüğe girmiştir. Türkiye ise 1999 da taraf olmuştur (RG 25/7/1999 25766). Konvansiyon hükümleri kamusal niteliktedir ve taraf olunmayan dönemde de uygulanması gerekmekteydi.
AETR KONVANSİYONU TAŞIT KULLANMA SÜRELERİ Günlük taşıt kullanma süresi: İki adet günlük dinlenme süresi veya günlük dinlenme süresi ile haftalık dinlenme süresi arasında kalan araç kullanma süresidir ve dokuz saati geçmez. Bu süre herhangi bir hafta içinde iki kez on saate çıkarılabilir (AETR m. 6/1). Herhangi bir onbeş günlük sürede toplam taşıt kullanma süresi doksan saati geçemez (AETR m. 6/2).
AETR KONVANSİYONU GÜNLÜK DİNLENME SÜRESİ Her yirmi dört saatlik süre içinde sürücü kesintisiz en az onbir saatlik günlük dinlenme süresi kullanır. Bu süre herhangi bir hafta boyunca üç defadan fazla olmayacak şekilde, takip eden hafta bitmeden telafi edilmek koşuluyla, kesintisiz en az dokuz saate indirilebilir (AETR m. 8/1).
AETR KONVANSİYONU GÜNLÜK DİNLENME SÜRESİ Günlük dinlenme süresi azaltılmamışsa, kesintisiz en az sekiz saatten aşağı olmayacak şekilde yirmidört saatlik süre boyunca iki veya üç ayrı parça halinde kullanılabilir. Bu durumda dinlenmenin en az süresi oniki saate çıkarılır (AETR m. 8/1). Her otuz saatlik süre boyunca taşıt en az iki sürücü tarafından sürülüyorsa, her bir sürücü sekiz saatten az olmayan kesintisiz dinlenme süresi kullanır (AETR m. 8/2).
AETR KONVANSİYONU HAFTALIK DİNLENME SÜRESİ Bir sürücü en geç, altı günlük taşıt kullanma süresini aşmadan haftalık dinlenme süresi kullanır (AETR m. 6/1). Toplam taşıt kullanma süresi altı gün boyunca altı günlük maksimum taşıt kullanma süresini aşmamış ise haftalık dinlenme süresi altıncı günün sonuna ertelenebilir (AETR m. 6/1).
AETR KONVANSİYONU FARKLILAŞAN HAFTALIK DİNLENME SÜRELERİ Her hafta süresince 8. maddenin 1. ve 2. fıkralarda sözü edilen dinlenme sürelerinden biri (11/9, 8 saat) haftalık dinlenmeye eklenerek kesintisiz toplam kırk beş saate uzatılır (AETR m. 8/3). Bu dinlenme süresi taşıtın veya sürücünün normal olarak üslendiği yerde geçirilecekse kesintisiz en az bir otuz altı saate, başka bir yerde kullanılacaksa kesintisiz en az bir yirmi dört saate indirilebilir (AETR m. 8/3).
AETR KONVANSİYONU FARKLILAŞAN HAFTALIK DİNLENME SÜRELERİ Bu indirimlerin her biri, hangi haftaya ait dinlenme süreleri iseler, o haftayı takip eden üçüncü hafta sona ermeden önce tek bir bütün halinde kullanılacak şekilde, yapılan indirime eş süreyle telafi edilir (AETR m. 8/3). Bir haftada başlayıp takip eden haftaya sarkan dinlenme süresi haftalardan her ikisinden birine ilintilendirilebilir (AETR m. 8/4).
AETR KONVANSİYONU DİNLENME SÜRESİNİN KULLANIMI İlgili kişinin talebi üzerine günlük ve/veya haftalık dinlenme süresinde yapılan kesintileri telafi mahiyetinde kullanılan herhangi bir dinlenme en az sekiz saatlik bir diğer dinlenmeyle birleştirilir ve dinlenmenin aracın park yerinde veya sürücünün üs tuttuğu yerde kullanması garanti altına alınır (AETR m. 8/6). Günlük dinlenme süresi taşıt hareket halinde değilken ve bir ranza ile donatılmışsa taşıtta kullanılabilir (AETR m. 8/7).
AETR KONVANSİYONU DİNLENME SÜRESİNİN KULLANIMI Yük ya da yolcu taşıma işinde çalışan sürücü feribot veya trenle nakledilen bir taşıta eşlik ediyorsa günlük dinlenme süresi Konvansiyon koşulların sağlanmasına bağlı olarak en fazla bir kez bölünebilir (AETR m. 8/8).
AETR KONVANSİYONU DİNLENME SÜRESİNİN KULLANIMI Günlük dinlenme süresinin karada geçirilen parçası, feribotta veya trende geçirilen parçasından önce veya sonra kullanılabilir olmalıdır. Günlük dinlenme süresinin bu iki parçası arasında kalan süre mümkün olduğunca kısa tutulmalı ve gümrük formaliteleri de yükleme ve indirme işlemlerine dahil olmak üzere bu işlemlerin öncesi ya da sonrasında bir saati hiçbir şekilde aşmamalıdır. Bu dinlenme sürelerinin her ikisinde de sürücü bir ranza veya kuşeti kullanabilmelidir (AETR m. 8/8). Bu şekilde bölünen günlük dinlenme süresi iki saat uzatılır (AETR m. 8/8).
AETR KONVANSİYONU MOLALAR Dört saat otuz dakikalık taşıt kullanma süresinin sonunda sürücü, bir dinlenme süresini kullanmaya başlamayacaksa, en az kırk beş dakikalık bir mola verir (AETR m. 7/1). Bu mola, her biri taşıt kullanma süresine dağıtılmış veya 1. fıkradaki hükme uygun biçimde bu sürenin hemen bitiminde kullanılacak, en az onbeş dakika olabilecek, molalar ile değiştirilebilir (AETR m. 7/2).
AETR KONVANSİYONU MOLALAR Bu molalar boyunca sürücü herhangi bir diğer işle meşgul olmaz. Bu madde ile ilgili olarak; bekleme süresi, hareket halindeki bir taşıtta taşıtı sürmeden geçen süre, feribotta yahut trende geçen süre "diğer iş" olarak anlaşılmaz (AETR m. 7/3). Bu maddedeki molalar günlük dinlenme süresi olarak kabul edilemez (AETR m. 7/4).
AETR KONVANSİYONU FAZLA ÇALIŞMA Konvansiyonda fazla çalışmanın hesabında dikkate alınacak normal çalışma süresi düzenlenmemiştir; azami süreler düzenlemiştir. Dokuz saatle sınırlanmış günlük taşıt kullanma süresi ve bir hafta içinde iki kez on saate çıkarılabilen günlük taşıt kullanma süreleri içinde de fazla çalışma vardır. Bu yönüyle fazla çalışma ulusal (normal) çalışma süresine göre belirlenecektir. Bu durumda ülkemiz açısından Konvansiyon, haftada onbir saate (56 45 saat) kadar çalışmaya izin verirken, onbeş günlük sürede ise doksan saatin aşılamayacağı belirtilerek haftalık 45 saat çalışmanın yapılacağı anlaşılmaktadır. Konvansiyonun herhangi bir onbeş günlük sürede toplam doksan saati geçemez kuralı emredicidir ve buna aykırı yaptırılan çalışma da fazla çalışmadır.
AETR KONVANSİYONU İsviçre de AETR ye paralel hükümler içeren bir yönetmelik mevcuttur: Profesyonel (meslek olarak) şoförlerin çalışma ve dinlenme sürelerine ilişkin yönetmelik. Verordnung über die Arbeits- und Ruhezeit der berufsmässigen Motorfahrzeugführer und führerinnen (Chauffeurverordnung, ARV 1). Yönetmelik, AETR den farklı olarak çalışma, dinlenme ve mola sürelerini sistematik olarak düzenlemiştir.
AETR KONVANSİYONU ve TÜRKİYE AETR, Türkiye açısından, Anayasanın 90. maddesi ve MÖHUK m. 1 uyarınca uygulanması gereken bir hukuk kaynağıdır. Mahkemeler, idari makamlar (Çalışma Bakanlığı vs.) ile sektördeki kişiler, çalışma süresi, dinlenme süresi, molalar ve fazla çalışma ücreti konularında AETR yi uygulamak durumundalardır. Yargıtay uygulamasına bakıldığında AETR ye dikkat edilmediği söylenebilir.
ULUSAL MEVZUATTA ÇALIŞMA SÜRESİ Çalışma süresi, işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir. İş Kanununun 66 ncı maddesinin birinci fıkrasında yazılı süreler de çalışma süresinden sayılır. Aynı Kanunun 68 inci maddesi uyarınca verilen ara dinlenmeleri ise, çalışma süresinden sayılmaz [İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği (ÇalışSY.) m. 3/1].
NORMAL ÇALIŞMA SÜRESİ Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır [İş Kanunu (İşK.) m. 63/1]. Günlük çalışma süresi her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamaz (İşK. m. 63/2; ÇalışSY. m. 4/3).
DENKLEŞTİRME Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde onbir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir (İşK. m. 63/2).
GECE ÇALIŞMALARI İşçilerin gece çalışmaları yedibuçuk saati geçemez (İşK. m. 69/3). Çalışma hayatında "gece" en geç saat 20.00'de başlayarak en erken saat 06.00'ya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönemdir (İşK. m. 69/1).
HAFTALIK İŞGÜNLERİNE BÖLÜNEMEYEN ÇALIŞMA SÜRELERİ Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliği (BölünemeyenÇSY.), Resmi Gazetenin 06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı nüshasında yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmeliğin amacı, karayollarında, demiryollarında ve deniz, göl ve akarsularda hareket halindeki taşıtlarda yapılan ve 854 sayılı Deniz İş Kanununa tabi olmayan taşıma işlerinde olduğu gibi iş süresinin bir haftanın çalışma günlerine bölünmesi suretiyle yürütülmesine nitelikleri bakımından olanak bulunmayan işlerde çalışma dönemine ve iş sürelerine uygulanacak usul ve esasları düzenlemektir (BölünemeyenÇSY m.1.).
HAFTALIK İŞGÜNLERİNE BÖLÜNEMEYEN ÇALIŞMA SÜRELERİ Bu Yönetmelik kapsamına giren işlerin yürütüleceği çalışma dönemi, işin niteliğine göre, en çok altı ayı geçmemek üzere, işveren tarafından belirlenir (BölünemeyenÇSY. m. 4). Bu Yönetmelik kapsamına giren işlerde bir çalışma dönemi içindeki haftalık iş süresi 45 saatten az ya da çok olarak belirlenebilir. Ancak kararlaştırılan çalışma dönemindeki çalışma süresinin bir iş haftasına düşen ortalaması 45 saati geçemez (BölünemeyenÇSY. m. 5).
HAFTALIK İŞGÜNLERİNE BÖLÜNEMEYEN ÇALIŞMA SÜRELERİ Günlük iş süresi 11 saati, gece çalışma süresi 7,5 saati, profesyonel ve ağır vasıta ehliyeti ile taşıt kullananların günlük çalışma süresi de 9 saati geçemez (BölünemeyenÇSY. m. 6). İşçiler, 24 saatlik süre içinde kesintisiz en az onbir saat dinlendirilmeden çalıştırılamaz (BölünemeyenÇSY. m. 8).
HAFTALIK İŞ GÜNLERİNE BÖLÜNEMEYEN ÇALIŞMA SÜRELERİ BölünemeyenÇSY ye göre Çalışma Tablo ve Çizelgeleri: Madde 16 İşverenler düzenleyecekleri tablo ve cetvellerde; a) Her çalışma döneminde hareket halindeki taşıtlarda, işin yürütüm ve düzeninden sorumlu olan ile işveren veya işveren vekilini, b) Çalışma dönemini, c) İşin günlük başlayış ve bitiş saatlerini, d) Ara dinlenmesini ve günlük dinlenme zamanlarını, e) Hafta tatili günlerini, göstermek, bunları idare büroları ile taşıtlarda bulundurmak, varsa 2821 sayılı Sendikalar Kanununun 34 üncü maddesi anlamında atanmış işyeri sendika temsilcisine bildirmekle yükümlüdürler.
ARA DİNLENMESİ Günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında o yerin gelenekleri ve işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle işçilere; a) Dört saat veya daha kısa süreli işlerde onbeş dakika, b) Dört saatten fazla ve yedibuçuk saate kadar (yedibuçuk saat dahil) süreli işlerde yarım saat, c) Yedibuçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat, ara dinlenmesi verilir (İşK. m. 68/1). Ara dinlenmeleri çalışma süresinden sayılmaz (İşK. m. 68/son).
HAFTA TATİLİ İş Kanunu kapsamına giren işyerlerinde, işçilere tatil gününden önce 63 üncü maddeye göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmidört saat dinlenme (hafta tatili) verilir (İşK. m. 46/1). Çalışılmayan hafta tatili günü için işveren tarafından bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücreti tam olarak ödenir (İşK. m. 46/2)
HAFTA TATİLİ «Temyize konu davada hükme esas alınan bilirkişi raporunda, hafta tatilindeki çalışmaların hem hafta tatili ücreti alacağı, hem de fazla çalışma ücreti alacağı olarak hesaplanması doğru olmamıştır.» (Yargıtay 22. H.D.nin 15/04/2014 T., E. 2013/18453, K. 2014/8165 sayılı kararı).
DENİZ İŞ KANUNU AÇISINDAN ÇALIŞMA SÜRESİ Genel bakımdan iş süresi, günde sekiz ve haftada kırksekiz saattir. Bu süre haftanın iş günlerine eşit olarak bölünmek suretiyle uygulanır (DİşK. m. 26/1). Liman hizmeti ve şehir hattı gemilerinde gemi adamının haftada altı günden fazla çalıştırılması yasaktır. Bunlardan hafta tatili günü çalıştırılanlara, haftanın diğer bir gününde nöbetleşe izin verilir (DİşK. m. 41).
BASIN İŞ KANUNU AÇISINDAN ÇALIŞMA SÜRESİ 5953 sayılı Kanunun birinci maddesindeki gazeteci tabirinin şümulü içinde bulunan kimselerden müessese, matbaa, idarehane ve büro gibi yerlerde hizmetlerinin mahiyeti itibariyle müstemirren çalışanlar için günlük iş müddeti, gece ve gündüz devrelerinde sekiz saattir [Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun (Basın İş Kanunu) (BasİşK), Ek m. 1/1].
BASIN İŞ KANUNU AÇISINDAN ÇALIŞMA SÜRESİ Her altı günlük fiili çalışmayı mütaakıp gazeteciye bir günlük ücretli dinlenme izni verilmesi mecburidir. Gazetecinin vazifesi devamlı gece çalışmasını gerektirdiği hallerde hafta tatili iki gündür (BasİşK. m. 19).
ULUSAL MEVZUATTA FAZLA ÇALIŞMA Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır (İşK. m. 41/1). 63 üncü madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam kırkbeş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz (İşK. m. 41/1).
FAZLA ÇALIŞMA Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir (İşK. m. 41/2).
FAZLA ÇALIŞMA Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir (İşK. m. 41/3).
FAZLA ÇALIŞMA «İşçinin normal çalışma ücretinin sözleşmelerle haftalık kırkbeş saatin altında belirlenmesi halinde, işçinin bu süreden fazla, ancak kırkbeş saate kadar olan çalışmaları, fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılır.» (Yargıtay 22. H.D.nin 15/04/2014 T. ve E. 2013/18453, K. 2014/8165 sayılı kararı).
FAZLA ÇALIŞMA Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir (İşK. m. 41/7) [ İstisna: Zorunlu Nedenlerle Fazla Çalışma (İşK m. 42), Olağanüstü Nedenlerle Fazla Çalışma (İşK m. 43)]. Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz. (İşK. m. 41/8, BölünemeyenÇSY, m. 11/3).
FAZLA ÇALIŞMA «Davacı [tır şoförü], fazla çalışma ücreti talep etmiş mahkemece isteğin kabulüne karar verilmiştir. Fazla çalışmaların ispatı konusunda yazılı bir delil bulunmamaktadır. Davacı işçi tanık beyanları ile iddiasını ispata çalışmıştır. Davacı tanıklarının beyanları soyut nitelikte olup, fazla çalışmanın ispatı konusunda yeterli değildir.» (Yargıtay 9. H.D.nin 25/9/2007 T. ve E. 2007/14666, K. 2007/28095 sayılı kararı).
BASIN İŞ KANUNU AÇISINDAN FAZLA ÇALIŞMA Gündüz veya gece devresindeki çalışma müddetinin daha fazla hadlere artırılması ve ulusal bayram, genel tatiller ve hafta tatilinde çalışılması bu kanuna göre (fazla saatlerde çalışma) sayılır (BasİşK. Ek m. 1/2). Her bir fazla çalışma saati için verilecek ücret, normal çalışma saati ücretinin % 50 fazlasıdır (BasİşK. Ek m. 1/4).
BASIN İŞ KANUNU AÇISINDAN FAZLA ÇALIŞMA Ancak, günlük normal çalışma müddetine ilaveten bu madde gereğince tatbik edilecek fazla çalışmaların saat 24 den sonraya tesadüf eden saatlerinde ücret bir misli fazlasıyla ödenir (BasİşK. Ek m. 1/5). Fazla çalışmalara ait ücretin, müteakip ücret tediyesiyle birlikte ödenmesi mecburidir. Fazla çalışma ücretlerinin gününde verilmemesi halinde, her geçen gün için % 5 fazlasıyla ödenir (BasİşK. Ek m. 1/8). Fazla çalışma, günde üç saati geçemez (BasİşK. Ek m. 1/9).
SONUÇ VE ÖNERİ Taşıma araçlarında çalışanların işverenden uzak ve bağlı çalışma ilişkisini daha esnek olarak yerine getirmeleri kaçınılmazdır. Bu sebeple ayrı mevzuatta konunun ele alınıp düzenlenmesi yerindedir. AETR Konvansiyonu çalışma ve dinlenme süreleri bakımından önemli bir ihtiyacı cevaplamaktadır. Benzer amaçla çıkarılmış BölünemeyenÇSY, sonraki tarihli olmasına rağmen, AETR yi dikkate almadan ona yaklaşan bir düzenlemedir. Ancak AETR ile uyumu sağlanmalı ve Yönetmelikte bu yönde değişiklik yapılmalıdır. Öte yandan DİşK ve BasİşK ayrı kanunlara gerek olmayıp, sektörel bazda iş ilişkilerine ilişkin özel hükümler ikincil mevzuatla düzenlenebilir.
TEŞEKKÜRLER YRD. DOÇ. DR. RAMAZAN DURGUT İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ İŞLETME FAKÜLTESİ TİCARET HUKUKU ANABİLİM DALI https://www.facebook.com/rdurgut, https://twitter.com/rdurgut, https://www.facebook.com/iuisletmeticaretabd, http://www.linkedin.com/pub/ramazan-durgut/3b/b76/a47