VARDİYA USULÜ ÇALIŞMA ESASLARI

Transkript

1 VARDİYA USULÜ ÇALIŞMA ESASLARI Mustafa BAYSAL GİRİŞ Ulusal ve uluslararası rekabetin son derece sert ve yoğun yaşandığı günümüz ekonomisinde, işyerlerinde günün her saatinde ve haftanın her gününde çalışılması olağan hale gelmiştir. Yirmi dört saat çalışmayı gerektiren bu süreç doğal olarak vardiyalı çalışma sistemlerini gündeme getirmiştir. Bu makalede, uygulamada vardiyalı çalışma olarak adlandırılan postalar halinde işçi çalıştırmanın esasları, bu esaslara uyulmaması halinde doğacak riskler ve gündeme gelebilecek idari para cezaları açıklanacaktır. 2- İŞYERLERİNDE KESİNTİSİZ ÇALIŞMA YAPILMASI İşyerinde gün boyunca üretim yapıldığında, yani işyerinde yirmi dört saat kesintisiz çalışıldığında bu işyerinde tek bir işçinin yirmi dört saat boyunca çalışması düşünülemez. Bu hem iş sağlığı ve güvenliği açısından hem de üretim verimi açısından çok sakıncalı bir durumdur. O halde yapılması gereken, bu yirmi dört saatlik çalışma süresini İş Kanununa uygun olarak işçi başına paylaştırmaktır. Peki bu paylaştırma nasıl yapılacaktır? Yirmi dört saat süren bir günün kaç vardiyaya bölüneceği sorusu gündeme gelecektir. Bir günün kaç vardiyaya bölüneceğine dair karar; işyerinin maliyetlerini, çalıştırması gereken işçi sayısını, ulaşım, yemek ve benzeri giderlerini etkileyecektir. İşyerinde kaç vardiya çalışılması gerektiği görünürde işverene ait bir kararmış gibi algılanabilirse de, aslında İş Kanunu ve ilgili mevzuat tarafından bu uygulamaya dair esaslar düzenlenmiş ve kurallara bağlanmıştır. 3- İKİ VARDİYA İLE ÜÇ VARDİYA ARASINDAKİ FARKLAR Bir günün yirmi dört saat olduğu ve işyerinde gün boyunca kesintisiz çalışma yapılması düşünüldüğü göz önüne alındığında, iki vardiya halinde çalışmanın işveren tarafından tercih edilmesi durumunda işçilerin ara dinlenmeleri dahil on ikişer saat çalışması gerektiği, üç vardiya halinde çalışmanın tercih 68 * E. İş Müfettişi * Makale Geliş Tarihi: Yayın Kurulu Kabul Tarihi: TEMMUZ - AĞUSTOS

2 edilmesi durumunda ise işçilerin ara dinlenmeleri dahil sekizer saat çalışması gerektiği açıktır. İşyerinde iki vardiya usulüyle çalışıldığında; ara dinlenmeleri dahil on iki saat çalışan bir işçinin, bir gün hafta tatili kullandığı varsayımıyla, haftanın altı günü çalıştığında fazla çalışma yapacağı muhakkaktır. Üç vardiya sistemiyle günde ara dinlenmeleri dahil 8 saat çalışan bir işçi ise haftanın sonunda normal şartlar altında fazla çalışma yapmış olmayacaktır. Fazla çalışma yapan işçiye her bir saatlik fazla çalışması için saatlik ücreti yüzde elli artırılarak ödeme yapılması gerektiğinden, iki vardiya usulüyle günde ara dinlenmeleri dahil on iki saat çalışılan bir işyerinde, işçilere normal ücretleri dışında ayrıca fazla çalışma ücreti ödenecek, bu ise maliyetleri artıracaktır. Öte yandan üç vardiya usulüyle işçi çalıştırmak isteyen bir işverenin ise, iki vardiyalı sisteme göre daha çok işçiye ihtiyacı olacaktır. Bu durumda ise istihdam edilmesi gereken işçi sayısı ve buna bağlı olarak personel, taşıma, yemek ve benzeri maliyetler artacaktır. İki vardiya halinde çalışan bir işyerinde günde bir kez vardiya değişimi olacağından vardiya değişimleri arasındaki zaman kaybı, günde iki kez vardiya değişimi olan üç vardiya halinde çalışmaya göre daha az olacaktır. Buna karşın iki vardiya halinde ara dinlenmeleri dahil günde on iki saat çalışan bir işçinin veriminin, üç vardiya halinde ara dinlenmeleri dahil sekiz saat çalışan bir işçiye göre daha az olacağı da kesindir. 4- POSTALAR HALİNDE ÇALIŞMA Postalar halinde çalışma, uygulamada vardiya usulüyle çalışma olarak bilinen çalışma sisteminin mevzuattaki adıdır. Buna göre nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde işçi çalıştırılarak işletilen veya nöbetleşe işçi postaları ile yapılan işlerde, çalışma sürelerine, gece çalışmalarına, hafta tatillerine ve ara dinlenmesine ilişkin özel usul ve esaslar belirlenmiş bulunmaktadır. 5- POSTALAR HALİNDE İŞÇİ ÇALIŞTIRAN İŞYERLERİNDE UYULMASI GEREKEN KURALLAR İşveren veya işveren vekilleri, posta sayısı ile her postanın işe başlama ve bitirme saatlerini, postalar halinde çalıştırdıkları işçilerin ad ve soyadlarını, ara dinlenmelerini, hafta tatillerini ve bunlara ilişkin değişiklikleri düzenleyerek işyerinde işçilerin kolayca görüp okuyabilecekleri şekilde ilan etmekle yükümlüdür. 332 TEMMUZ - AĞUSTOS

3 Nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde posta sayısı yirmi dört saatlik süre içinde en az üç işçi postası çalıştırılacak şekilde düzenlenir. Günlük çalışma süresi her ne şekilde olursa olsun on bir saati aşamayacağından vardiyaların buna göre belirlenmesi gerekir. Gece dönemine denk düşen saatleri arasındaki işçi postalarında, on sekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin çalıştırılmaları yasaktır. Bir işçi postası ile yürütülen işlerde, ikili ya da daha çok posta sayısının artırılması ya da üç posta halinde çalışılan işyerlerinde günlük çalışma süresinin 7,5 saatin altında saptanması sonucunda, çalışma sürelerindeki azalma nedeniyle, işçilerin ücretlerinden her ne şekilde olursa olsun, indirim yapılamaz. İşçilerin gece postalarında 7,5 saatten çok çalıştırılmaları yasaktır. Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları çalıştırılarak yürütülen işlerde postalar; en fazla bir iş haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci iş haftasında gündüz çalıştırılmaları suretiyle ve postalar birbirlerinin yerini alacak şekilde düzenlenir. Zorunluluk olmadıkça işçilerin postaları değiştirilemez. Ancak, gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye işveren, olanakların elverdiği ölçüde gündüz postasında durumuna uygun bir iş verir. İşin niteliği ve yürütümü, iş sağlığı ve güvenliği göz önünde tutularak, gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir. Posta değişiminde işçiler sürekli olarak en az onbir saat dinlendirilmeden çalıştırılamaz. Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçilere ara dinlenmesi verilir. İşin niteliği, bir işyerinin aynı bölümündeki bütün işçilere aynı saatte ara dinlenmesi verilmesine olanak bırakmıyorsa, bu dinlenme, işçilere, gruplar halinde arka arkaya çalışma süresinin ortalarından başlayarak verilir. Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, işçilere, haftanın bir gününde 24 saatten az olmamak üzere ve nöbetleşme yolu ile hafta tatili verilmesi zorunludur. İşveren veya işveren vekilleri, postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, her postada çalışan işçilerin ad ve soyadlarını kapsayan listeler ile bu işçiler için işe başlamadan önce alınan sağlık raporlarının bir nüshasını ilgili Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğüne vermekle yükümlüdür. Kadın çalışanlar her ne şekilde olursa olsun gece postasında yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz. TEMMUZ - AĞUSTOS

4 Belediye sınırları dışındaki her türlü işyeri işverenleri ile belediye sınırları içinde olmakla beraber, posta değişim saatlerinde toplu taşıma araçları ile gidip gelme zorluğu bulunan işyeri işverenleri, gece postalarında çalıştıracakları kadın çalışanları, sağlayacakları uygun araçlarla ikametgâhlarına en yakın merkezden, işyerine götürüp getirmekle yükümlüdür. Kadın çalışanların gece postalarında çalıştırılabilmeleri için, işe başlamadan önce, gece postalarında çalıştırılmalarında sakınca olmadığına ilişkin sağlık raporu işyerinde görevli işyeri hekiminden alınır. Ayrıca işveren, işin devamı süresince, çalışanın özel durumunu, işyerinde maruz kalınan sağlık ve güvenlik risklerini de dikkate alarak işyeri hekimince belirlenen düzenli aralıklarla çalışanların sağlık muayenelerinin yapılmasını sağlar. Kadın çalışanın kocası da işin postalar halinde yürütüldüğü aynı veya ayrı bir işyerinde çalışıyor ise kadın çalışanın isteği üzerine, gece çalıştırılması, kocasının çalıştığı gece postasına rastlamayacak şekilde düzenlenir. Aynı işyerinde çalışan eşlerin aynı gece postasında çalışma istekleri, işverence, imkan dahilinde karşılanır. Kadın çalışanlar, gebe olduklarının doktor raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar, emziren kadın çalışanlar ise doğum tarihinden başlamak üzere kendi mevzuatlarındaki hükümler saklı kalmak kaydıyla bir yıl süre ile gece postalarında çalıştırılamazlar. Ancak emziren kadın çalışanlarda bu süre, anne veya çocuğun sağlığı açısından gerekli olduğunun işyerinde görevli işyeri hekiminden alınan raporla belgelenmesi halinde altı ay daha uzatılır. Gece postalarında kadın çalışan çalıştırmak isteyen işverenler, gece çalıştırılacak kadın çalışanların isim listelerini, iş müfettişlerince yapılan denetimlerde göstermek üzere işyerinde saklar. 6- KESİNTİSİZ ÇALIŞMANIN ESAS OLDUĞU İŞYERİNDE ÜÇ YERİNE DAHA AZ VARDİYANIN TERCİH EDİLMESİNİN RİSKLERİ 6.1- Gece çalışması Çalışma hayatında «gece» en geç saat de başlayarak en erken saat ya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönem olarak tanımlanmış olup bir çalışma döneminin yarısında fazlasının geceye isabet etmesi halinde o çalışmanın gece çalışması olarak kabul edileceği belirtilmiştir. Gece döneminde çalışma süresi her bir işçi için azami yedi buçuk saat olarak belirlenmiştir. Bu sürenin üzerinde çalışma yapılması mümkün değildir. Ancak çalışma sisteminin iki vardiya ve on ikişer saat olarak belirlendiği işyerlerinde gece çalışması yedi buçuk saati aşacaktır. 334 TEMMUZ - AĞUSTOS

5 6.2- Fazla çalışma ve fazla çalışma ücreti Fazla çalışma yapan işçinin yaptığı fazla çalışmalara karşılık hak ettiği fazla çalışma ücreti, normal ücretinden farklıdır. İş Kanununa göre fazla çalışma yapan işçiye saatlik ücretinin bir buçuk katı ödenmelidir. İşyerinde üç yerine iki vardiya sisteminde ara dinlenmeleri dahil on iki saat çalışılması halinde fazla çalışma ücreti doğması kaçınılmaz olacaktır. Ayrıca İş Kanununa göre bir işçiye bir yıl içerisinde en çok iki yüz yetmiş saat fazla çalışma yaptırılabileceği halde iki vardiya usulüyle çalışan işyerlerinde yıl sonunda bu azami sürenin aşılması ihtimali de yüksek olacaktır Günlük azami çalışma süresi Günlük çalışma süresi her ne şekilde olursa olsun on bir saati aşamayacağı halde, on ikişer saatlik iki vardiyalı çalışma sistemlerinde ara dinlenmelerinin bir saatten az belirlenmesi durumunda günlük azami çalışma süresi aşılacaktır İş kazası riskinin artması İş Kanunu normal şartlar altında işçinin günlük çalışma süresinin yedi buçuk saat olmasını öngörmüş, olağanüstü durumlarda bile bu süreyi azami on bir saat ile sınırlamıştır. Bu sınırlamanın özünde, insanın verimli ve dikkatli şekilde çalışabileceği azami sürenin dikkate alındığı bir gerçektir. Yirmi dört saat kesintisiz çalışılan bir işyerinde üç vardiya yerine on ikişer saatlik periyotlarla iki vardiya halinde çalışıldığında, vardiyanın ilerleyen saatlerinde işçilerin özen ve dikkatlerinin azalacağı açıktır. Özellikle azami çalışma süresi yedi buçuk saatle sınırlanan gece döneminde işçinin işini yaparken göstermesi beklenen özen ve dikkatin daha çabuk azalacağı da kabul edilmelidir. Gerek günlük ortalama çalışma süresinin, gerek günlük azami çalışma süresinin ve gerekse gece azami çalışma süresinin üzerinde çalışan işçinin iş kazası geçirme ihtimali şüphesiz artacaktır. 7- POSTALAR HALİNDE İŞÇİ ÇALIŞTIRMA ESASLARINA UYMAMAMA HALİNDE İDARİ PARA CEZALARI 2014 yılı itibariyle; Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde çalışmalara ilişkin özel usul ve esaslar hakkında yönetmelik hükümlerine aykırı olarak işçi çalıştıran işveren hakkında1.343,00 TL idari para cezası uygulanır. TEMMUZ - AĞUSTOS

6 İşçilerini gece yedi buçuk saatten fazla çalıştıran işveren hakkında 1.343,00 TL idari para cezası uygulanır. İşçilerini günlükon bir saatten fazla çalıştıran işveren hakkında 1.343,00 TL idari para cezası uygulanır. 8- SONUÇ Nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde işçi çalıştırılarak işletilen veya nöbetleşe işçi postaları ile yapılan işlerdeposta sayısı yirmi dört saatlik süre içinde en az üç işçi postası çalıştırılacak şekilde düzenlenmelidir. İşyerinde işçi postalarının iki veya daha az belirlenmesi durumunda; İş Kanununda bir takım idari para cezaları öngörülmüş olmakla beraber, bundan daha önemli olarak, bu durum işçi verimliliğini düşürecek ve iş kazası riskini artıracaktır. İşverenler; nitelikleri dolayısıyla sürekli çalıştıkları için durmaksızın birbiri ardına postalar halinde işçi çalıştırılarak işletilen işlerde en az üç vardiya halinde işçi çalıştırmaya, işçilerin günlük çalışma sürelerinin on bir saati geçmemesine ve gece çalışma sürelerinin yedi buçuk saati aşmamasına dikkat etmelidir. KAYNAKÇA T.C. Yasalar ( ) sayılı İş Kanunu. Ankara : Resmi Gazete (25134 sayılı) 336 TEMMUZ - AĞUSTOS