Süleyman Dimerel Üniversitesi Spor Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi. 2007 Sayı 1 No: 1. http://egzersiz.sdu.edu.tr

Süleyman Dimerel Üniversitesi Spor Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi 2007 Sayı 1 No: 1 http://egzersiz.sdu.edu.tr

Süleyman Demirel Üniversitesi Spor Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından yayımlanan hakemli bilimsel dergidir. Editör Metin Lütfi Baydar mlbaydar@sdu.edu.tr Yardımcı Editörler http://egzersiz.sdu.edu.tr Ali Erdoğan aerdogan@med.sdu.edu.tr Ahmet Ertat Ege Üniversitesi Ali Murat Zergeroğlu Ankara Üniversitesi Alp Çetin Hacettepe Üniversitesi Barbaros Baykal Süleyman Demirel Üniversitesi Bedrettin Akova Uludağ Üniversitesi Burak Kunduracıoğlu Ankara Üniversitesi Bülent Ülkar Ankara Üniversitesi Cem Bediz Dokuz Eylül Üniversitesi Cengizhan Özgürbüz Ege Üniversitesi Çetin İşleğen Ege Üniversitesi Emin Ergen Ankara Üniversitesi Erdal Zorba Muğla Üniversitesi Fadıl Özyener Uludağ Üniversitesi M. Ferit Acar Ege Üniversitesi Cem Çetin cem@med.sdu.edu.tr Danışma Kurulu Fatih Kılınç fatihkilinc@hotmail.com Jani Lappalainen University of Kuopio, Finlandiya Mahmut Nedim Doral Hacettepe Üniversitesi Mehmet Günay Gazi Üniversitesi Nevres Hürriyet Aydoğan Süleyman Demirel Üniversitesi Osmo Hanninen University of Kuopio, Finlandiya Rüştü Güner Ankara Üniversitesi Sadi Kurdak Çukurova Üniversitesi Taner Aydın GATA Tolga Aydoğ Hacettepe Üniversitesi Ufuk Şekir Uludağ Üniversitesi Vecihi Kırdemir Süleyman Demirel Üniversitesi Yaşar Sevim Gazi Üniversitesi Yavuz Taşkıran Kocaeli Üniversitesi Yavuz Yıldız GATA

İçindekiler http://egzersiz.sdu.edu.tr Sporcularda Dental Travma 6 Dental Trauma Of Atheletes Ayşe Diljin KEÇECİ Kontakt Sporlarda Dental Travmadan Korunma 16 Prevention Of Dental Trauma In Contact Sports Ayşe Diljin KEÇECİ Düzenli Egzersiz Yapan Sporcularda ve Sedanterlerde Gliserol Takviyesinin 22 Bazı Hematolojik Parametreler Üzerine Etkisi The Effects of Glycerol Supplement on Various Hematologic Parameters in Sedentaries and The Athletes who Exercise Regularly Süleyman PATLAR, Ercan KESKİN Bayan Voleybolcularda Diz Kas Kuvvetinin Sıçrama Yüksekliğine Etkisi 36 The Effect of Knee Muscle Strenght on Jumping Height In Female Volleyball Players Beyza ŞİMŞEK, Hayri ERTAN, Ahmet Salim GÖKTEPE, Kamil YAZICIOĞLU Aerobik Antrenman Programının Üniversite Örencilerinin Bazı Solunum ve 44 Dolaşım Parametreleri ile Vücut Yağ Oranı Üzerine Etkisi Effects Of Aerobic Training Program on Respiration Circulation and Body Fat Ratio Of University Students Kadir GÖKDEMİR, Hürmüz KOÇ, Oğuzhan YÜKSEL Takım Doktorluğunda Yeni Ufuklar Sempozyumu ndan izlenimler 50 Sports Medicine and New Horizons, April 27-28, 2006 Cem ÇETİN, Ali ERDOĞAN

http://egzersiz.sdu.edu.tr egzersız ç e v r i m i ç i d e r g i Süleyman Demirel Üniversitesi Spor Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi tarafından yayımlanan hakemli bilimsel dergidir. Yayın Kurulu Editör Prof. Dr. Metin Lütfi Baydar Yardımcı Editörler Doç. Dr. Cem Çetin Yrd. Doç. Dr. Ali Erdoğan Yrd. Doç. Dr. Fatih Kılınç Dergi Sekreteryası ve Redaksiyon Dr. Celal Akgün Dr. Canan Gönen Aydın Grafik Tasarım ve Uygulama Rıza Kaçamak 4 Web Destek Mehmet Albayrak Ümit Albayrak Adres Süleyman Demirel Üniversitesi Spor Bilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi Tenis Kulübü, Batı Kampüs, 32260 Isparta Telefon : 0246 2112374-0246 2112317 Web : http://egzersiz.sdu.edu.tr e-posta : egzersiz@sdu.edu.tr

http://egzersiz.sdu.edu.tr Değerli Türk Spor Bilim insanları, Yaklaşık bir yıllık bir süreçte alt yapısını oluşturduğumuz dergimizin ilk sayısını sizlerle paylaşmaktan büyük mutluluk duymaktayız. Derginin hazırlanması aşamasında, yeterli sayıda ve kalitede araştırmaya ulaşmakta yaşanılan güçlük nedeniyle gecikme olmuştur. Tarafımızdan kaynaklanmayan bu gecikmenin anlayışla karşılanacağını düşünüyorum. Bu projenin ortaya konmasında emeği geçen tüm yayın kurulu elemanlarımızı tebrik ediyor, değerli danışma kurulu üyelerimize ve çalışmalarını bizlerle paylaşan değerli araştırmacılara teşekkür ediyorum. Spor Bilimleri alanında önemli bir katkı oluşturacağını düşündüğümüz çevrim içi Egzersiz Dergisine ilgi ve desteğinizi bekler, çalışmalarınızda başarılar dilerim. Saygılarımla, Prof. Dr. Metin Lütfi BAYDAR Editör Editörden... Editörden... Editörden... 5

Sporcularda Dental Travma Ë Dental Trauma of Atheletes Ayşe Diljin Keçeci Süleyman Demirel Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Endodonti Anabilim Dalı, Isparta diljink@med.sdu.edu.tr Özet Dünyada spor aktiviteleri ve tüm seviyelerdeki spor karşılaşmaları gün geçtikçe daha çok bireyin katılımıyla geniş bir arenaya yayılmaktadır. Sağlıklı yaşam için yapılan bu aktivitelerde bir çok avantajına karşın travma sonucu orofasiyal yumuşak ve sert dokuların yaralanma riskini de beraberinde getirmesi söz konusudur. Bu makale daimi dişlerde travma tiplerinin tanımı, teşhisi, tedavi hedefleri ve genel prognozu hakkında ilgili kuruluş ve otörlerin önerilerini ele almaktadır. Derlenen bilgiler spora bağlı dental travmanın tanımı, risk faktörü olarak spor, öneriler, korunma ve yeni çalışmaları içeren dört bölümden oluşmaktadır. Anahtar kelimeler Dental travma, spor, etyoloji, tedavi hedefleri, korunma Abstract Individuals worldwide are participating in an expanding arena of physical activities as well as competitive sports at all levels. The healthful benefits of such activities are unfortunately associated with injury risks that include orofacial soft- and hard-tissue trauma. This article describes the definition of types, diagnosis, treatment objectives and general prognosis of trauma in permanent teeth according to recommandations of related associations and authors. Reviewd data is divided into the following five sections: Definition, sports as the risk factor, recommendations, prevention and contemporary studies of sports related dental trauma. Keywords Dental trauma, sports, treatment objectives, prevention

Travma sözcüğü köken aldığı eski Yunanca da yara anlamında kullanılmaktaydı. Günümüzde ise yaşayan organizmada vücudun herhangi bir bölgesine gelen fizyolojik olmayan etki olarak tanımlanmaktadır. Bu etki mekanik, kimyasal veya fiziksel olabileceği gibi psikolojik anlamda da kullanılmaktadır. Travmatik dental yaralanma ise dişlerde kırılma ve/veya yer değiştirmeye, destek dokularda (dişeti, periodontal ligament, kemik) ayrılma (seperasyon) ve ezilme ile sonuçlanan akut ileti veya enerji boşalması olarak tanımlanır (Andreasen & Andreasen, 2000). Risk faktörü olarak spor Toplum sağlığında önemli bir yer tutan travma vakalarının başlıca sebepleri şiddet, trafik kazaları ve spor aktiviteleridir. Gassner ve ark., (2003); 9543 hastada dental yaralanmanın etyolojik sebeplerini incelemişler ve günlük yaşam aktivitelerinin %38, sporun %31, şiddetin %12, trafik kazalarının %12, iş kazalarının %5 ve diğer sebeplerin de %2 oranında dental travmaya yol açtığını saptamışlardır. Literatürde travmaya bağlı orofasiyal yaralanmaları inceleyen çalışmaların (Hunter ve ark., 1990; Kaste ve ark., 1996; Cortes ve ark., 2001; Gabris ve ark., 2001,; Al- Majed ve ark., 2001; Altay ve Güngör, 2001) yanı sıra spora özel yaralanmaları inceleyen çalışmalar da (Flanders ve Bhat, 1995; Kvittem ve Roettger, 1998; Tanaka ve ark.,1996; Yamada ve ark., 1998; Keçeci ve ark., 2005a,b; Tesini ve Soporowski, 2000) mevcuttur. Tablo 1: Dental spor yaralanmalarının bazı ülkelerdeki oranları. Ancak çalışma dizaynlarındaki farklılıklar dikkati çekmekte ve evrensel bir sistem oluşturulması, verilerin elde edilmesi tedaviler ve koruyucu önlemlerin alınması bakımından önem taşımaktadır (Tesini ve Soporowski, 2000; Ranalli, 2002 ). Alt ve üst ekstremiteleri ilgilendiren spor yaralanmaları spor hekimliği ve ortopedinin sıklıkla ilgilendiği konulardandır. Spor yaralanmalarından en çok etkilenen bölgelerden biri orofasiyal bölgedir Maksillofasiyal bölgede, plastik veya beyin cerrahisini ilgilendiren ciddi travmalar olabileceği gibi oral cerrahi ve endodontik tedavileri gerektiren dentoalveolar yaralanmalar da meydana gelmektedir. Bu yaralanmalar tedavi edilemeyen diş kayıplarına veya tedavi edilebilse de uzun vadede kök rezorbsiyonu ve ankiloz gibi sonuçlara da yol açmaktadır (Filippi ve ark., 2000). Dental travma insidansı çeşitli ülkelerde ve Türkiye de %11 60 arasındadır. (Altay ve Güngör, 2001; Caldas ve Burgos, 2001; Çalışkan ve Türkün, 1995; Ferrari ve Ferreria de Mederios, 2002) Kontakt sporcularda travma oranının daha yüksek olduğu ve bunun temasın tipiyle de ilgili olabileceği ileri sürülmüştür. (Keçeci ve ark.,.2005a). Rakiple direkt temasta bulunulan Tekvando, jui-jitsu, kickbox, boks gibi sporlar ile indirekt temasın olduğu hentbol, basketbol, futbol, amerikan futbolu ve buz hokeyinde travma oranı yüksek olabilir.bazı spor dallarına göre dental travmanın görülme sıklığı incelendiğinde (Tablo 1) korunma ve tedavi açısından sporcu, antrenör ve ailelerin bilinçlendirilmesinin önemi ortaya çıkmaktadır. egzersiz 2007 Sayı 1 No 1 Araştırmacı (yıl,ülke) Spor Dalı Spora Bağlı Dental Yaralanma Oranı (%) Lang ve ark. (2002, İsviçre, Almanya) Hentbol % 10.71 Ferrari ve Ferreria de Mederios (2002, Brezilya) Hentbol % 37.1 Kececi ve ark (2005, Türkiye) Savunma sporları % 32.1 Tekvando % 24 Hentbol % 25.81 Voleybol % 8 Levin ve ark (2003, İsrail) Futbol % 6.57 Bisiklet % 6.34 Savunma sporları % 4.27 Gassner ve ark. (2000, Avusturya) Kayak %2 Benson ve ark. (1999, Kanada) Buz hokeyi (yüz koruyucusu ile) %2,31

http://egzersiz.sdu.edu.tr Sporcularda riskin belirlenmesi açısından yararlı olabilecek bir tahmin indeksi geliştirilmiştir. Bu indeks ile Bayes in olasılık kuramına dayanarak 14 risk faktörünün analizi yapılabilmektedir (Fos ve ark., 2000). Türkiye de en çok lisanslı sporcuya sahip ikinci spor dalı olması ve oyuncular arası direkt temasın bulunulduğu bir kontakt spor olması bakımından Tekvando sporcuları dental travma açısından incelenmesi gereken bir populasyondur. Türkiye deki üst düzeydeki Tekvando sporcularında travma insidansı araştırılmış ve 90 sporcunun 54 ünde ortopedik (% 60), 28 nde ise (%31.1) dental yaralanma hikayesi bildirilmiştir (Baydar ve ark., 2005). Bu çalışmadaki orofasiyal travma vakalarında % 3.33 burun kırığı, % 2.22 maksilla kırığı, % 2.22 mandibula kırığı ve %1.11 temporomandibuler eklem kırığı oranları da çarpıcı bulgulardır. Sınıflama ve öneriler Etyolojileri farklı da olsa dental travmanın bir sınıflamaya dahil edilip ilgili tedavinin yapılması gerekir. Ancak dental travma için birçok sınıflama sistemi mevcuttur (Adams, 1944; Sweet, 1955; Ellis, 1962; Andreasen, 1970; Hargreaves, 1970; WHO 1978; Garcı a-godoy,1981; Oikarinen K, 1987). Bu sistemler arasında radyografik değerlendirme yöntemi, terim kargaşası gibi sebeplerle ortaya çıkan uyumsuzluğun uluslararası bir standartla ortadan kaldırılması önerilmektedir (Feliciano ve ark., 2006). Travmatik dental yaralanma sonucu dişlerde kırılma ve/veya yer değiştirme, destek dokularda (dişeti, periodontal ligament, kemik) ayrılma (seperasyon) ve ezilme meydana gelebilir. Separasyonda hücreler arası yapılarda bölünme söz konusudur. Ezilmede ise hem hücreler hem de hücreler arası yapılar ciddi zarara uğrar. Separasyon yaralanmasında periodontal ligamentin iyileşmesi iki hafta içinde başlar. Pulpanın separasyon yaralanmasında ise iyileşme 4 gün sonra başlar ve pulpa revaskülarizasyonunun hızı günlük 0.5mm dir. Dental travma sonucu yer değiştiren dişin tamamıyla repoze edilmesi periodontal ve pulpal iyileşmeyi sağlayacak rijit splintleme yerine fleksible splintleme iyileşmeyi destekler. Gelişimi tamamlanmamış açık apeksli dişlerde sistemik antibiyotiklerin kök rezorbsiyonunu azalttığı ve pulpal revaskülerizasyonu arttırdığı düşünülmektedir (Andreasen ve Andreasen, 2000). Her yaralanma tipine özgü tanım, tanı, tedavi hedefleri ve genel prognoz Andreasen in sınıflamasına dayanarak Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve IADT ve AAPD nin önerdiği şekliyle aşağıda özetlenmiştir (WHO 1978; Ranalli, 2002; Flores ve ark.,2001a,b,c,d,e; Feliciano ve Caldas, 2006). Çatlak Tanım: Diş yapısnda kayıp olmaksızın minede oluşan komplike olmayan fraktürlerdir. Tanı: Normal anatomik ve radyografik görünüm sergiler; özellikle transilluminasyon ile saptanabilir. Tedavinin hedefi: Yapısal bütünlüğün ve pulpa vitalitesinin idamesidir (Andreasen ve Andreasen, 1994; Robertson. A, 1998) Genel prognoz: Komplikasyonlar nadirdir. Komplike olmayan kron kırıkları Tanım: Pulpaya ulaşmamış mine veya mine-dentin düzeyinde fraktürlerdir Tanı: Klinik ve\veya radyografik bulgular, minede ve\veya dentin ile sınırlı diş yapısında kayıpla ortaya çıkar. Tedavinin hedefi: Pulpa canlılığının devamı ve dişin estetik ve fonksiyonu için restore edilmesidir. Diş parçaları dudakta, dilde, dişetinde yaralanmaya neden olabileceği için muayene edilmelidir. Küçük fraktürlerde pürüzlü ve keskin yüzeyler düzeltilmeli, büyük fraktürler diş yapısında kayıba neden olacağından restore edilmelidir (Flores ve ark.,2001 a, c, f;, Andreasen ve Andreasen, 1994, 2000; Rayn, 1981). Genel prognoz: Komplike olmayan kron kırıklarının prognozu öncelikle periodontal ligamentin yaralanma durumuna ve dentinin dış ortama maruz kalan yüzey miktarına bağlıdır (Andreasen ve Andreasen, 2000). Optimum tedavi sonuçları acil değerlendirme ve bakıma bağlıdır. Komplike kron kırıkları Tanım: Pulpa açılımı ile birlikte mine-dentin kırıkları Tanı: Klinik ve radyografik bulgularda, pulpa ekspozuyla birlikte diş yapısında kayıp görülür (Flores, 2001a,c,f; Andreasen ve Andreasen, 2000).

Tedavinin hedefi: Pulpa vitalitesinin devamlılığının elde edilmesi, estetik ve fonksiyon için dişin restore edilmesidir. Diş parçaları dudakta, dilde, dişetinde yaralanmaya neden olabileceği için muayene edilmelidir.tedavi alternatifleri direkt pulpa kaufajı, parsiyel pulpotomi ve pulpektomidir. Genel prognoz: Kron kırıklarının prognozu öncelikle periodontal ligamentin yaralanma durumuna, ikincil olarak da pulpanın açık kalma süresi; açılan dentin yüzeyi genişliği ve kök gelişiminin aşamasına bağlıdır. Optimum tedavi sonuçları acil değerlendirme ve bakıma bağlıdır (Flores 2001 a, c, f,; Andreasen ve Andreasen, 2000). Kron/kök fraktürleri Tanım: Pulpanın açık olduğu veya olmadığı mine, dentin ve sementi içeren fraktürlerdir. Tanı: Klinik bulgularda sıklıkla pulpa ekspozu içeren veya içermeyen dişetine tutunan hareketli koronal parça olarak görülür. Radyografik olarak radyolusent oblik bir hat olarak görülebilir. Bu oblik hat kron ve kökü içeren tarzdadır ve süt dişlerinde sıklıkla vertikal yöndedir. Radyografik olarak gösterilmesi oldukça güçtür ancak yalnızca radyografik olarak teşhis edilebilir. Tedavinin hedefi: Pulpa vitalitesinin devamlılığı ve estetik ve fonksiyon için dişin restore edilmesidir. Acil tedavinin amacı koronal parçaları hareketsiz hale getirmektir. Kesin tedavi alternatifleri ise; dişin koronal parçası çekildikten sonra supragingival parçasının daimi restorasyonudur. Restorasyona hazırlık için; gingivektomi, osteotomi, ortodontik ekstrüzyon gerekebilir. Eğer pulpa açıldıysa pulpa kaplamaları, pulpatomi, kök kanal tedavisi uygulanır Genel prognoz: Kron- kök fraktürlerinin tedavisi karmaşık ve zor olmasına rağmen birçok fraktür, daimi dişlerde kurtarılmıştır. Dişeti kenarının altındaki fraktürler restore edilememesi oldukça önemli bir sorun teşkil eder (Flores, 2001a,c; Andreasen ve Andreasen,2000). Tanı: Klinik bulgularında dişetine tutunan yer değiştirmiş olabilen hareketli koronal parça, radyolojik bulgularında dişten horizontal olarak ayrılmış bir veya birden fazla radyolüsent kırık hattı görülür. Teşhis için birden fazla alınmış radyograflar gerekebilir. Süt dişlerindeki kök fraktürleri alttan gelen daimi diş için belirsizleşebilir. Tedavinin hedefi: Koronal parça repoze edildikten hemen sonra optimum iyileşme, periodontal sağlık ve nörovasküler destek, estetik ve fonksiyonel restorasyon uygulamak için anatomik olarak doğru pozisyonda sabitlenmelidir. Genel prognoz: Kök gelişimini tamamlamış, koronal parçası ayrılmış dişerde %25 oranında pulpa nekrozu gelişebilir. Kök fraktürünün olduğu daimi dişlerde pulpanın canlılığını sürdürdüğü gösterilmemiştir. Bu nedenle meydana gelen kök fraktürleri dişin sevikal veya apikal üçlüsünde parçaların repoze edilip stabilizasyonu ile başarılı şekilde tedavi edilebilir (Flores, 2001a,c,f; Andreasen ve Andreasen, 2000). Konküzyon (Sarsılma) Tanım: Dişte yer değiştirme veya anormal kayıplar olmaksızın dişin destek dokularında meydana gelen yaralanmadır. Tanı: Periodontal ligament yaralanmayı absorbe etmiş ve enflamasyon başlamıştır. Klinik olarak diş mobilite, yer değiştirme, veya sulkular kanama olmaksızın dokunmaya ve perküsyona karşı hassastır. Radyolojik olarak görüntü vermez (Flores, 2001b,d; Andreasen ve Andreasen, 2000). Tedavinin hedefi: Periodontal ligamentin iyileşmesi ve pulpa canlılığının idamesini sağlanmasıdır (Flores, 2001a,c,f; Andreasen ve Andreasen, 2000; Crona ve ark.,1991). Genel prognoz: süt dişlerinde bu durumun enfeksiyon ile ilişkisi yoksa pulpa tedavisine gerek yoktur. Pulpa nekrozuna çok az risk oluşturmasına rağmen, kök ucu kapanmış daimi dişlerde kan akımının kesilmesinden dolayı nekroz oluşabilir. Bu nedenle dikkatli izlenmesi gerekir. egzersiz 2007 Sayı 1 No 1 Kök fraktürleri Tanım: Pulpayı içeren dentin ve sement fraktürleridir Sublüksasyon Tanım: Dişe destek olan dokuların, dişin yer değiştirmeksizin anormal gevşemesiyle karakterize durumdur.

http://egzersiz.sdu.edu.tr 10 Tanı: Periodontal ligament yaralanmayı absorbe eder ve enflamasyon başlar, klinik bulgularında dişte yerdeğiştirme olmaksızın, sulkuler kanamanın eşlik edebildiği mobilite görülür. Radyografik olarak görüntü vermez. Tedavinin hedefi: Periodontal ligamentin ve nörovasküler yapının iyileşmesi Daimi dentisyon: Dişi stabilize etmek ve oklüzal kuvvetlere karşı rahatlatmak gerekir. Düzgün esnek bir splint kullanılabilir. Splint 2 haftadan fazla kalmamalıdır (Flores, 2001b,d; Andreasen ve Andreasen, 2000; Borum, 1998; Sporowski,1994). Genel prognoz: Genellikle iyidir. Daimi dişler 2 hafta içinde normale dönebilir. Kök ucu kapanmış daimi dişlerde kan akımının kesilmesinden dolayı nekroz oluşabilir. Bu nedenle dikkatli izlenmesi gerekir. Lateral lüksasyon Tanı: Dişin aksiyalden farklı bir yönde yer değiştirmesidir. Periodontal ligament ayrılmış ve hasar görmüştür veya fraktür alveoler kemik destekli meydana gelir. Teşhis: Klinik bulgular dişin lateral yönde yer değiştirdiğini gösterir (genellikle kron palatinal veya lingual yönde) ve diş bu yeni pozisyonda kilitlenmiş olabilir. Diş genellikle mobil değildir ve dokunmaya hassastır. Radyografik bulgularda periodontal ligament aralığı artmış ve apekse doğru yer değiştirmiştir (Flores,2001b,d; Andreasen ve Andreasen, 2000). Tedavinin hedefi: Mümkün olan en kısa sürede dişin repozisyonunu sağlamak, bundan sonra da estetik ve fonksiyonel bütünlük sürdürülürken, nörovasküler beslenme ve periodontal ligamentin optimum sağlığı için doğru anatomik pozisyonda stabilizasyonu sağlamaktır. Dişin repozisyonu çok az bir kuvvetle ve dijital basınçla yapılmalıdır. Diş serbest apikal kenetlenme ile kortikal kemikten ayrılmış olabilir. Marjinal kemikte bozulma varsa ek olarak 2-4 hafta splinte ihtiyaç vardır (Flores, 2001d; Andreasen ve Andreasen, 2000). Genel prognoz: Repozisyon gerektiren süt dişleri, kendiliğinden repoze olmuş dişlerle karşılaştırıldığında pulpada nekroz gelişme riski artar. Gelişimini tamamlamış kapalı apeksli dişlerde ciddi derecede pulpa nekrozu ve kök rezorpsiyonu gelişme riski vardır. İntrüzyon Tanı: Dişin kemik içine doğru olan yer değiştirmesidir. Şiddetli darbenin etkisiyle diş soket içine doğru ilerler, periodontal ligament sıkışır. Teşhis: Klinik olarak diş kısalmış görülür, hatta ciddi yaralanmalarda diş ortadan kaybolabilir. Dişin apeksi labiale doğru yer değiştirebilir veya süt dişleri labial kemik yoluyla alveol proçesteki daimi dişe doğru ilerler. Diş mobil değildir ve dokunmaya hassastır. Radyografik bulgular da gösterir ki; diş apikal yönde yer değiştirmiş ve periodontal ligament aralığı devamlılığını kaybetmiştir. İntruze olmuş süt dişiyle daimi diş folikülü arasındaki ilişkinin belirlenmesi zorunludur. Eğer apeks labiale yer değiştirdiyse, apikal uç radyografik olarak kontralateralindeki dişten daha kısa görülür. Eğer apeks daimi diş germine doğru palatinal yönde yer değiştirirse apikal uç radyografta izlenmez ve diş uzamış olarak görülür. Lateralden ekstra oral olarak alınmış radyografta apeksin yer değiştirmesi tespit edilebilir. İntruze olmuş genç süt dişi yeni süren dişe benzer. Tedavinin hedefi: Daimi dişi pasif veya aktif olarak repoze etmek ve ondan sonra estetik ve fonksiyonel bütünlük sürdürülürken, nörovasküler beslenme ve periodontal ligamentin optimum sağlığı için doğru anatomik pozisyonda stabilizasyonu sağlamaktır. Gelişimini tamamlamamış kök formasyonlu dişlerde hedef, intrüze dişin kendiliğinden erüpte olmasıdır. Gelişimini tamamlamış dişlerde ise dişi ortodontik veya cerrahi olarak ektrüze etmek ve ilk endodontik müdahaleyi travmadan sonraki ilk 3 hafta içinde yapmaktır (Flores,2001b; Borum, 1998; Sporowski,1994). Genel prognoz: İntrüze olmuş süt dişlerinin %90 ı 2-6 ay içinde kendiliğinden reerupte olur. Labial kemiğe doğru tam bir intrüzyon ve yer değiştirmelerde bile geçmişteki çalışmalar 36 aydan sonra reerupsiyonu ve dişin kurtulduğu gösterilmiştir. Ankiloz meydana gelebilir, eğer etkilenmiş dişin periodontal ligamenti ciddi hasar gördüyse, bundan dolayı gecikme veya erüpsiyonda kalıcı değişimler görülür. Gelişimini tamamlamış kapalı apeksli dişlerde pulpa nekrozu riski ve kök rezorpsiyonu gelişme riski fazladır.

Ekstrüzyon Tanı: Dişin soketten aksiyal olarak tam olmayan yer değiştirmesidir. Periodontal ligament genellikle ayrılmıştır. Teşhis: Klinik bulgularda diş uzamıştır ve mobildir. Radyografik bulgularda periodontal ligament aralığı artmıştır. Tedavinin hedefi: Dişi mümkün olan en kısa sürede repoze etmek ve ondan sonra estetik ve fonksiyonel bütünlük sürdürülürken, nörovasküler beslenme ve periodontal ligamentin optimum sağlığı için doğru anatomik pozisyonda stabilizasyonu sağlamaktır. Repozisyon yavaş bir şekilde tamamlanabilir ve sabit apikal basınç kök apeksiyle soket tabanı arasında pıhtıyla yer değiştirebilir. Splint 3 hafta süresince uygulanmalıdır (Flores, 2001e; Andreasen ve Andreasen,2000). Genel prognoz: Gelişimini tamamlamış, apeksi kapalı dişlerde pulpa nekrozu görülme insidansı yüksektir.bu dişler dikkatli bir şekilde takip edilmelidir. Genel prognoz: Daimi dentisyonun prognozu öncelikle kök gelişim formasyonuna ve ekstraoral kuru kalma süresine bağlıdır. Eğer hemen reimplantasyon yapılırsa diş en iyi prognoza sahip olur. Eğer 5 dk içinde reimplantasyon yapılamazsa, dişin periodontal ligament fibrillerinin canlılığını sürdürebilecek bir yerde saklanmalıdır. Avülse dişin taşıma ortamı: Viaspan, Hankin dengeli tuz solüsyonu, soğuk süt, tükrük, serum fizyolojik veya sudur. Ekstraoral 15 dk kuru kalma Ankiloz riskini önemli dercede arttırır. Reimplantasyonda sistemik hastalık varlığı göz önünde bulundurulmalıdır. Örneğin; ciddi konjenital kardiak anomaliler, ciddi kontrol altında olmayan nöbet rahatsızlıkları, mental yetersizlik, kontrol altında olmayan diabet. Sporcuların ve antrenörlerin böyle bir travmada acil yapılması gerekenler konusunda önceden bilgilendirilmiş olması da büyük önem taşır. egzersiz 2007 Sayı 1 No 1 Avülsiyon Tanı: Diş soketten tamamen dışarı çıkmıştır. Periodontal ligament kopmuştur ve alveolde fraktür meydana gelmiş olabilir. Teşhis : Klinik ve radyografik bulgular gösterir ki diş sokette değildir veya diş henüz reimplante edilmiştir. Radyografik değerlendirme diş bulunmadığında dişin intrüze olmadığını gösterecektir. Tedavinin hedefi: Daimi dişler: dişi reimplante etmenin uygun olamadığı durumlar dışında, dişi mümkün olan en kısa sürede repoze etmek ve ondan sonra estetik ve fonksiyonel bütünlük sürdürülürken, neurovasküler beslenme ve periodontal ligamentin optimum sağlığı için doğru anatomik pozisyonda stabilizasyonu sağlamaktır. Bu durumlar; 1. Dental gelişim seviyesi (önemli derecede aveoler büyüme yer aldığında ankiloz riski vardır). 2. Medikal durumun uygunluğu 3. Avülse dişin bütünlüğü veya destek dokuların uyumu. 1 hafta fleksibl splint endikedir. Tetanoz ve antibiyotik proflaksisi uygulanmalıdır (Flores, 2001e; Andreasen ve ark., 1995a,b,c,d ). Korunma Dental travmadan en çok etkilenen ağız içi bölgenin üst keserler olması nedeniyle üst çene için hazırlanan plastik ağız koruyucularla travmaya bağlı kuvvetlerin absorbsiyonu hedeflenir. Direkt ve indirekt temasa bağlı travmadan korunmak için kullanılan ağız koruyuculardan bireye özel olarak EVA (polyvinyl-acetate ethylene copolymer) materyali ile hazırlananlar önerilmektedir (Newsome, 2001). Buz hokeyinde kullanılan kafa koruyucu kaskların yanı sıra ağız koruyucunun da kullanılması dental travmadan korunmada etkilidir. Kişiye özel olarak hazırlanan ağız koruyucular performans ve uyum açısından sporcuyu rahatsız etmediği için sporcuyu ikna etmek daha kolay olacaktır. Bu anlamda takım doktorlarının yanı sıra antrenör ve spor federasyonlarına önemli görevler düşmektedir. Ayrıca ağız koruyucularının kullanılmasının bazı sporlarda zorunlu hale getirilmesi önerilmektedir (Benson ve ark., 1999; Chapman ve Nasser, 1993; Ranalli and Lancaster, 1993, 1995; Keçeci ve ark.,2005a,b; Eroğlu ve ark., 2006). Son gelişmeler Pulpayı canlı korumak, bunun başarılamadığı durumlarda ise kök kanal tedavisi ile dişin çekimden 11

http://egzersiz.sdu.edu.tr kurtarılması en önemli tedavi hedefi olmaya devam etmektedir. Kuafaj, pulpotomi gibi sözü geçen yaklaşımlar dışında günümüzde kullanılan adezivlerin mine dentin veya mine-dentin-pulpayı içeren kırıklarda ve özellikle immatür pulpadaki etkileri histolojik düzeyde incelenmelidir (Mjör ve Ferrari, 2001; Mjör, 2002). Son yıllarda mineraltrioxide aggregate (MTA) kuafaj materyali olarak etkili olmaktadır (Faraco ve Holland, 2001; Pitt Ford ve ark., 1996). Emdogain in avülse dişlerin replantasyonlarındaki etkileri (Iqbal ve Bamaas, 2001; Filippi ve ark., 2005) ve splint materyali olarak da yeni titanyum travma splint (TTS) (von Arx ve ark., 2001a,b) üzerine yoğunlaşan bir ilgi vardır. Ayrıca endodontik tedavi gerektiren kron kök fraktürlerinin fiber post alternatifleriyle tedavisi, kök ve kron fraktürlerinin adeziv teknikler yardımıyla reataçmanı güncel araştırma konularıdır (Keçeci ve Taç, 2005). Sonuç Dental travmanın sporcularda yarattığı etki azımsanmayacak düzeyde yüksektir. Dünyada travma kinikleri, takım dişhekimleri ve birçok dernek travmanın etkileri konusunda toplumu bilinçlendirirken ülkemizde travma potansiyeli yüksek hastaların bilinçlendirilme düzeyi oldukça düşüktür. Sporcuların korunması için ağız, yüz bölgesi koruyucularının özendirilmesi ve bazı sporlarda zorunlu hale getirilmesi için çalışmalar yapılmalıdır. Takımların dişhekimi olmalı ve antrenörler de dental acil yardım konusunda bilinçlendirilmelidir. a b Resim 2. a)intrüze dişin ekstraksiyonu b) reimplantasyon. 12 Resim 1. Komplike olmayan kron kırığı (I), intrüzyon (II), komplike kron kırığı (III) ve komplike kron-kök kırığının aynı hastada gözlendiği bir travma vakası (Dr. D. Keçeci, Dr. B. Çadır 2005) a b Resim 3. a)avulse ve komplike kök ve kron fraktürlü diş b)canlılığını henüz kaybetmemiş ekstirpe pulpa dokusu a b c Resim 4. Repozsiyon ve stabilizasyon. Resim 5. a) Komplike kron kırığı b) Fiber post uygulama c) Kompozit restorasyon (Dr. D. Keçeci, Dt. G. Taç)

Kaynaklar Adams, FR.(1944). Traumatised and fractured young teeth. J Am Dent Assoc 31, 241 8. Al-Majed, I. Murray, J. Maguire,A.(2001). Prevalence of dental trauma in 5-6 and 12-14 year-old boys in Riyadh, Saudi Arabia. DentTraumatol 17,153-8. Altay, N. Gungor, HC.(2001). A retrospective study of dentoalveolar injuries of children in Ankara,Turkey. DentTraumatol 17, 201-4. Andreasen,JO. (1970). Etiology and pathogenesis of traumatic dental injuries. A clinical study of 1298 cases. Scand J Dent Res 78,329 42. Andreasen, JO. Andreasen, FM.(1994). Textbook and Color Atlas of Traumatic Injuries to the Teeth. 3rd ed. Copenhagen, Denmark: Munksgaard. 750,219-425 Andreasen, JO. Borum, MK. Jacobsen, HL. Andreasen, FM. (1995a) Replantation of 400 avulsed permanent incisors:1. Diagnosis of healing complications. Endod Dent Traumatol 11, 51-58. Andreasen, JO. Borum, MK. Jacobsen, HL. Andreasen, FM.(1995b) Replantation of 400 avulsed permanent incisors: 2. Factors related to pulpal healing. Endod Dent Traumatol. 11,59-68. Andreasen, JO. Borum, MK. Jacobsen, HL. Andreasen,FM..(1995c) Replantation of 400 avulsed permanent incisors:3. Factors related to root growth. Endod Dent Traumatol 11,69-75. Andreasen, JO. Borum, MK. Jacobsen, HL. Andreasen, FM.(1995d). Replantation of 400 avulsed permanent incisors: 4. Factors related to periodontal ligament healing. Endod Dent Traumatol 11;76-89. Andreasen, JO. Andreasen, FM.(2000).. Essentials of Traumatic Injuries to the Teeth. 2nd ed. Copenhagen, Denmark: Munksgaard and Mosby; 9-154 Barrett, EJ. Kenny, DJ.(1997). Avulsed permanent teeth: A review of the literature and treatment guidelines. EndodDent Traumatol 13, 153-163. Barrett, EJ. Kenny, DJ.(1997). Survival of avulsed permanent maxillary incisors in children following delayed replantation.endod Dent Traumatol 13,269-275. Baydar, Ç.L. Keçeci,A.D., Çetin C., Baydar M.L.,(2005). Trauma Incidence Of Turkish Elite Taekwondo Atheletes, Preventive Measures And Forensic Aspects Of Injuries, Adli Bilimler Dergisi 4 (2), 7-14 Benson, BW. Mohtadi, NG. Rose, MS. Meeuwisse, WH.(1999). Head and neck injuries among ice hockey players wearing full face shields vs half face shields.jama. 22-29;282(24),2328-32. Borum, M. Andreasen, JO.(1998). Sequelae of trauma to primary maxillary incisors. 1. Complications in the primary dentition. Endod Dent Traumatol 14, 31-44. Caldas, AF. Jr, Burgos, ME.(2001). A retrospective study of traumatic dental injuries in a Brazilian dental trauma clinic. Dent Traumatol 17,250 3. Chapman, PJ.Nasser, BP.(1993). Attitudes tomouthguards and prevalence of orofacial injuries in four teams competing at the second RugbyWorld Cup. BrJ SportsMed 27, 197-9. Cortes, MIS. Marcenes, W. Sheiham, A.(2001). Prevalence and correlates of traumatic injuries to the permanent teeth ofschool-children aged 9-14 in Belo Horozonte, Brazil. DentTraumatol 17,17-21. Crona-Larson, G. Bjarnason, S. (1991). Noren J. Affect of luxation injuries on permanent teeth. Endod Dent Traumatol 7, 199-206. Çalışkan, MK.(1995). TürkünMK. Clinical investigation of traumatic injuries of permanent incisors in Izmir, Turkey.Endod Dent Traumatol 11,210 3. Ellis, RG. (1962).. Classificacio n y tratamiento de los traumatismos de los dientes en nino s. Manual para estudiantes y pra cticas generales. 1st edn. Buenos Aires: Mundi Eroğlu,E., Keçeci, A.D., Baydar,M.L.,(2006). Taekwondo Athletes Satisfaction with Custom-Made Mouthguards. Dental Traumatology Online publication date Faraco, IM., Holland, R.(2001) Response of the pulp of dogs to capping with mineral trioxide aggregate or a calcium hydroxide cement. DentTraumatol 17, 163-6. Feliciano, KMPC. de Franc a, Caldas, Jr.A.(2006). A systematic review of the diagnostic classifications of traumatic dental injuries. Dental Traumatology 22, 71-76 Ferrari,CH. Ferreria de Mederios, JM.(2002). Dental trauma and level of information: mouthguard use in different contact sports. Dent Traumatol 18, 144 7. Filippi, A. von Arx, T. Buser, D.(2000). External root resorption following tooth trauma: its diagnosis, sequelae and therapy. Schweiz Monatsschr Zahnmed 110, 712 29. Filippi, A. Pohl, Y. von Arx, T.(2001). Treatment of replacement resorption with Emdogain1- preliminary results after 10 months. DentTraumatol 17, 3-10. Flanders,RA. (1995). BhatM.The incidence of orofacial injuries in sports: a pilot study in Illinois. J Am Dent Asso 126, 491-6. Flores, MT. Andreasen, JO. Bakland, LK et al..(2001). Gu- egzersiz 2007 Sayı 1 No 1 13

http://egzersiz.sdu.edu.tr idelines for the evaluation and management of traumatic dental injuries (part 1 of the series). Dental Traumatol 17,1-4. Flores, MT. Andreasen, JO. Bakland, LK. et al.(2001). Guidelines for the evaluation and management of traumatic dental injuries (part 2 of the series). Dental Traumatol 17,49-52. Flores, MT. Andreasen, JO. Bakland, LK. et al.(2001). Guidelines for the evaluation and management of traumatic dental injuries (part 3 of the series). Dental Traumatol 17,97-102. Flores, MT. Andreasen, JO. Bakland, LK. et al.(2001). Guidelines for the evaluation and management of traumatic dental injuries (part 4 of the series). Dental Traumatol 17,145-48. Incidence And Mouthguard Use In Elite Athletes In Turkey. Dent Traumatol 21,76-79. Keçeci,A.D., Çetin, C. Eroğlu, E. Baydar,M.L.(2005). Do Custom-Made Mouthguards Have Negative Effects On Aerobic Performance Capacity Of Athletes? Dental Traumatology 21,276-280 Keçeci,A.D., Taç, A.G.(2005). Kuartz Fiber Yapıda Bir Post Materyalin Üç Farklı Vakada Uygulanması. Türk Dişhekimliği Dergisi 12(62), 201-204 Kvittem, B., Roettger, M.(1998). Prospective epidemiological study of orofacial injuries in high school sports. J Public Health Dent 58,288-93. 14 Flores, MT. Andreasen, JO. Bakland, LK. et al.(2001). Guidelines for the evaluation and management of traumatic dental injuries (part 5 of the series). Dental Traumatol 17,193-196. Flores,MT. (2002). Traumatic injuries in the primary dentition. Dental Traumatol 18,287-298. Fos, PJ. Pinkham, JR. Ranalli, DN.(2000). Prediction of sports related dental traumatic injuries. Dent Clin North Am 44,19-34. Gabris, K. Tarjan, I. Rozsa,N.(2001). Dental trauma in children presenting for treatment at the department of dentistry for children and orthodontics, Budapest, 1985-1999. Dent Traumatol 17, 103-8. Garcı a-godoy, F.(1981). A classification for traumatic injuries to primary and permanent teeth. J Pedod 5,295 7. Gassner, R. Vasquez Garcia, J. Leja, W. Stainer, M.(2000). Traumatic dental injuries and Alpine skiing. Endod Dent Traumatol. 16(3), 122-7. Gassner,R. Tuli, T. Hachl, O. Rudisch,A. Ulmer, H. (2003). Cranio-maxillofacial trauma: a 10 year review of 9,543 cases with 21,067 injuries.j Craniomaxillofac Surg. 31(1),51-61). Hargreaves, JA. Craig, JW.(1970). The problem, prevalence, aetiology and classification. The management of traumatised anterior teeth of children. Edinburgh: E & S Livingstone; 1 8. Hunter, M.,Hunter, B. Kingdon, A. Addy,M. Dummer, PM. Shaw,WC.(1990). Traumatic injury to maxillary incisor teeth in a group of SouthWales school children. Endod DentTraumatol 6, 260-4. Iqbal, MK. Bamaas, N.(2001). Effect of enamel matrix derivative (Emdogain1) upon periodontal healing after replantation of permanent incisors in Beagle dogs. Dent Traumatol 17,36-45. Kaste, L. Gift, HC. Bhat,M. Swango, PA.(1996). Prevalence of incisor trauma in persons 6-50 years of age, United States,1988-1991. J Dent Res 75, 696-705. Keçeci, A.D., Eroğlu,E. Baydar, M.L.(2005). Dental Trauma Lang,B. Pohl,Y. Filippi, A.(2002). Knowledge and prevention of dental trauma in team handball in Switzerland and Germany. Dent Traumatol. 18(6),329-34. Levin, L. Friedlander, LD. Geiger, SB.(2003). Dental and oral trauma and mouthguard use during sport activities in Israel.Dent Traumatol. 19(5),237-42 Mjor, IA., Ferrari, M.(2001) Pulp-dentin biology in restorative dentistry. Part 6. Reactions to restorative materials, tooth restoration interfaces, and adhesive techniques. Quintessence Int 32,35-63. Mjor, IA.(2002). Pulp-dentin biology in restorative dentistry. Part 7.The opposed pulp. Quintessence Int 33,113-35. Newsome,PRH.., Tran, DC., Cooke,MS.(2001). The role of the mouthguard in the prevention of sports-related dental injuries: a review. International Journal of Paediatric Dentistry 11,396 404 Oikarinen, K. Kassila,K.(1987). Causes and types of traumatic tooth injuries treated in a public dental health clinic. Endod Dent Traumatol 3,172 7. Pitt Ford,TR. Torabinejad, M. Abedi, HR. Bakland,LK. Kariyawasam,SP.(1996). Using mineral trioxide aggregate as a pulpcapping material. JAm Dent Assoc 127, 1491-4. Ranalli, DN. Lancaster, DM.(1993) Attitude of college football officials regarding NCAA mouthguard regulations and player compliance. J Public Health Dent 53,96-100. Ranalli, DN. Lancaster, DM.(1995). Attitude of college football coaches regarding NCAA mouthguard regulations and player compliance. J Public Health Dent 55,139-42. Ranalli,DN. (2002). Sports dentistry and dental traumatology.dent Traumatol. 18(5),231-6. Ravn,JJ.(1981). Follow-up study of permanent incisors with enamel fractures as a result of acute trauma. Scand J Dent Res 89,213-217. Robertson, A.(1998). A retrospective evaluation of patients

with uncomplicated crown fractures and luxation injuries. Endod Dent Traumatol 14,245-256. Soporowski, NJ. Allred, EN. Needleman, HL.(1994). Luxation injuries of primary anterior teeth: Prognosis and related correlates. Pediatr Dent 16,96-101. Sweet,CA.(1955). A classification and treatment for traumatised anterior teeth. J Dent Child 22, 144 9. Tanaka, N. Hayashi,S.Amagasa,T.Kohama,G.(1996). Maxillofacial fractures sustained during sports. J Oral Maxillofac Surg 54,715-9. Tesini, DA. Soporowski,NJ.(2000). Epidemiology of orofacial sports-related injuries. Dent Clin North Am 44,1-18 Von Arx,T. Filippi, A. Lussi,A.(2001). Comparison of a new dental trauma splint device (TTS) with three commonly used splinting techniques. DentTraumatol 17,266-74. Von Arx,T. Filippi, A. Buser,D.(2001). Splinting of traumatized teethwith a new device: TTS (Titanium Trauma Splint). Dent Traumatol 17,180-4. WHO (1978). Application of the international classification of diseases to dentistry and stomatology (ICD-DA). 2nd edn Geneva: Yamada,T. Sawaki,Y.Tomida,S.Tohnai, I. (1998). UedaM. Oral injury and mouthguard usage by athletes in Japan. Endod DentTraumatol 1998;14:84-7. egzersiz 2007 Sayı 1 No 1 15

Kontakt Sporlarda Dental Travmadan Korunma Ë Prevention of Dental Trauma in Contact Sports Ayşe Diljin Keçeci Süleyman Demirel Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Endodonti Anabilim Dalı, Isparta diljink@med.sdu.edu.tr Özet Kontakt sporlarda dental travmadan korunmak için ağız koruyucu uygulamaları yaygınlaşmalıdır. Dişlerin kırılması sonucu öngörülen endodontik ve restoratif çözümler bulunsa da bazı vakalarda prognoz iyi olmayabilir ve dişin kaybıyla sonuçlanabilir. Ağız koruyucu (mouthguard) dişlerin kırılması, ağzın yaralanması veya çenenin disloke olmasını önlemek amacıyla ağza uygulanan esnek materyalden yapılmış bir araçtır. Beyin sarsıntısı ve servikal omurilik yaralanmalarına karşı da koruma sağladığı bildirilmiştir. Özellikle elit sporcularca kabul görmekte ve düzenli kullanım sıklığı artmaktadır. Birçok araştırmacı kontakt sporlarda bu apareyin kullanımının zorunlu hale getirilmesinden yanadır. Kullanım alanı hem spor karşılaşmaları hem de antrenmanlar olmalıdır. Çocuk yaşlardan itibaren kullanılma alışkanlığını ve büyüme sırasında yenilenmeyi gerektirir. Erişkin sporcuların da ağız koruyucularını iki yılda bir yenilemeleri önerilir. Üç tip ağız koruyucu vardır. Tip I: Hazır, Tip II: Ağızda şekillenen, Tip III: Bireye özel olanlar. Bunlardan özellikle bireye özel olanlar önerilirken, bu tiplerin şok absorpsiyon etkilerini artırmaya yönelik çalışmalar devam etmektedir. Anahtar kelimeler Dental travma, ağız koruyucu, kontakt sporlar, korunma Abstract Use of mouthguards has to be widened among the athletes performing contact sports to prevent them from dental trauma. Although there have been some alternatives for endodontic and restorative treatments of fractured teeth, some cases are likely not to have good prognosis resulting in tooth loss. The mouthguard is a resilient device or appliance which is placed inside the mouth to protect against injuries to the teeth, lacerations to the mouth and fractures and dislocations of the jaw. Moreover, there is evidence that mouthguards are effective in protecting against concussion and injuries to the cervical spine. There is a high level of acceptance of mouthguards by players especially among the elite players. Many researchers suggest that the use of mouthguard should be compulsory. It is recommended that they be worn during both practice sessions and games. The habit of wearing a mouthguard begins at an early age. In children, mouthguards should be regularly replaced as they growe while in adults at least every 2 years. Three types of mouthguards are available. Type I: stock. Type II: mouth-formed, Type III: customfabricated. Type III mouthguards have been recomended, while the experimental studies to increase their shock absorbtion continiue. Keywords Dental trauma, prevention, contact sports, mouthguards

1. Travma etyolojisinde spor ve sporda travmadan korunma yolları Spor aktiviteleri dental travmanın başlıca sebeplerindendir (Hickey ve ark., 1967; Andreasen, 1970; Gabris ve ark., 1999; Gassner ve ark., 1999). Oyuncuların tekme veya yumruğu, birbiriyle çarpışmaları veya kullandıkları sert objelerin (hokey sopası vb.) çarpması dental travmaya yol açabilir. Sporun tipine bağlı olarak travma oranı artabilir ve bu oran diğer etiyolojik faktörlerden daha yüksek olabilir (Sane ve ark., 1988). Profesyonel sporcular ise sporcular arasında en çok risk altında olanlardır (Daly ve ark., 1990). Kontakt sporlarda orofasiyal bölgenin korunması sporun bir sağlık ve performans aktivitesi olmaktan çıkıp ölümcül sonuçlara yol açmaması açısından özel önem taşımaktadır. Bunun için bazı spor dallarında kask kullanılması hem kafa travmaları hem de orofasiyal bölgenin korunmasını bir dereceye kadar önleyebilir. Ağız ve çene bölgesine gelen travma da beyin sarsıntısının yanı sıra çene, eklem ve diş kırıklarına veya dişlerin kaybına neden olabilir. Tüm bunlar en iyi ihtimalle sporcunun aktivitelerinden uzaklaşmasına, ağrının giderilmesi ve tedavilerin yapılması bakımından zaman kaybına, ağız bölgesinde fonksiyon kaybı nedeniyle beslenme yetersizliğine, estetik problemlere ve mali bir yüke sebebiyet vermektedir. Kask kullanımı dental travmadan korunmak için yeterli olmayıp ağız koruyucularının kullanılması başlıca korunma yoludur. Dünyada ve ülkemizde sporcuların takım doktorlarının bulunması zaman zaman zorunlu bir uygulama iken, takım dişhekimliği aynı düzeyde yaygın değildir. Oysa sporcunun oral hijyen ve dental travma konusunda bilinçlendirilmesi de sporun asıl amacına yani yaşam kalitesini artırmaya hizmet etmektedir. Spor aktivitelerinin yol açtığı yaralanmalarla ilgili çalışmalar uzun yıllardan beri yapılmakta ve spor yaralanmaları daha çok spor hekimliği konularını ilgilendirmektedir. Ancak orofasiyal travmalar ve dental travma günümüzde dişhekimlerinin ilgilenmesi gereken bir konu haline gelmiştir. Spor dişhekimliği ile ilgili ilk dünya kongresi 2001 yılında Boston da yapılmıştır. (First World Congress of Sports Dentistry and Dental Traumatology, Boston, MA, USA) Bu kongrede hedefler üç ana başlık altında toplanmıştır: 1. Orofasiyal spor yaralanmalarından korunma ve tedavi 2. Dental yaralanmalar hakkında veri toplanması ve düzenlenmesi 3. Dental yaralanmalarla ilgili araştırmaların sunulması. Bunun dışında IASD (International Assosiation of Sports Dentistry) ağız koruyucusu kullanımının zorunlu hale getirilmesi, spor dişhekimliği konusunun dişhekimleri müfredatında yer alması gibi konularda çalışmalarını sürdürmektedir (Academy for Sports Dentistry) (Ranalli, 2002). 2. Ağız koruyucuların rolü Dental yaralanmalarda en çok üst çenenin ve özellikle maksiller keser dişlerin etkilendiği bilinmektedir (Cavalleri, 1995). Sporcularda dental yaralanmalar yalnız maçlar sırasında değil, % 25 30 oranında antrenmanlar sırasında ortaya çıkar (Sane ve ark., 1988). Bir sporcunun bir sezon boyunca fasiyal veya dental travmaya maruz kalma riskinin %10, hayat boyu riskinin ise %45 dolayında olduğu tahmin edilmektedir (Takeda ve ark., 2004). Ağız koruyucu kullanmayan bir sporcuda riskin kullananlara oranla 60 kat fazla olduğu ileri sürülmüştür (Andreasen, 1970). Lieger ve Von Arx (2006) ağız koruyucu kullanmayanlarda dental travma oranının ortalama %55 (futbol %76, hentbol %52, basketbol %55, buz hokeyi %41) olduğunu bildirmişlerdir. Aynı araştırıcılar ağız koruyucu kullananların %68 i hiçbir orofasiyal veya serebral travma yaşamadıklarını bildirmişlerdir. Ağız koruyucuların kullanıma girmesiyle spora bağlı dental travmaların azaldığı bildirilmiştir (Ranalli ve Lancester, 1995; Newsome, 2001; Kececi ve ark., 2005a, Scott ve ark., 1994). Elastik materyalden yapılan ağız koruyucunun koruyucu etkisi stres yoğunluğunun dağıtılması ve enerjinin absorbe edilmesi şeklinde iki yolla olur. Enerjinin absorbe edilmesi ile altta kalan sert ve yumuşak dokulara iletilen kuvvet azalır. Elastik-plastik (histeretik) materyalin rolü lokalize dişlerin kırılma kuvveti ve yüksek elastiklik modülü arasındaki yoğun etkiye bağlı enerjinin bir kısmının absorbe edilmesidir. Elastiklik modülünün mümkün olduğunca yüksek olması gerekir. Buna ilaveten materyal enerjinin bir kısmını da elastik/plastik etkisiyle absorbe edebilir (Low ve ark., 2002). Sporda kullanılan sert cisimlerin etkileri farklı olacaktır. Cismin uyguladığı kuvvet ve sertliğine bağlı olarak ağız egzersiz 2007 Sayı 1 No 1 17

http://egzersiz.sdu.edu.tr koruyucunun şok absorbsiyon miktarı değişkenlik gösterir, ancak böyle bir etkisinin olduğu tartışılmazdır (Takeda ve ark., 2004). Tablo 1 de çeşitli çalışmalarda bulunan ağız koruyucuların absorbsiyon miktarları verilmiştir. Bu ekipmanın birçok kontakt sporda bulunması gerekirken (boks, amerikan futbolu, buz hokeyi, çim hokeyi, hentbol, savunma sporları) kullanımı yalnızca boksta ve amerikan futbolunda zorunlu hale getirilmiştir (Ranalli, 2000; Lieger ve Von Arx 2006). Ancak birçok araştırıcı ağız koruyucuların kontakt sporlarda zorunlu hale getirilmesinden yanadır. Ağız koruyucuların dental travmadan korunmada oldukça etkin olmalarına karşın sporcuların ve antrenörlerin bilinç düzeyi, istenen tipte olanlara ulaşılması, masraflar ve davranışsal faktörler nedeniyle kullanma sıklığının oldukça az olduğu görülmektedir (Newsome ve ark., 2001; Keçeci ve ark., 2005a). Tablo 1: Ağız koruyucuların ve bunların hazırlanmasında kullanılan materyallerin şok absorbsiyon yeteneklerinin farklı çalışmalarda elde edilen değerleri (%). Araştırıcı ve yıl Hedef Yöntem Darbe Etkeni Sonuç 18 Going RE (1974) Materyal Sarkaç Çelik kafa 45.0 57.4% Bishop BM (1985) Materyal Düşen top Çelik top 28.9 31.6% Yamamoto T (1989) Materyal Düşen top Çelik top 90% Ishijima TC (1992) Materyal Düşen top Çelik top 333 33.3% Maeda M (1994) Materyal Düşen top Çelik top 2.11% Park JB (1994) Materyal Düşen top Çelik top 50.4% Auroy P (1996) Materyal Sarkaç Çelik çubuk 7.7 19.7% Bulsara YR (1998) Materyal Serbest düşüş Çelik sopa 30% Sorbotan Westerman B (2002) Materyal Sarkaç Çelik sopa 32%, hava boşlukları Craig RG (2002) Materyal Sarkaç Çelik sopa 80.6 90.6% Low D (2002) Materyal UMS (Ultra micro -indentation system) Çelik kafa 10 24% Godwin WC (1968) Akrilik dökümler Sarkaç Çelik top 50 92% Morii H (1998) Sığır dişleri Sarkaç Çelik top 8.1 30% de Wet FA (1999) Yapay kafatası Sarkaç Sert çekiç 23 55% Hoffmann J (1999) Çene modeli Sarkaç Çelik kafa 7.5 58% Bemelmanns P (2001) Maksilla simulasyonu Sarkaç Çelik sopa 25.7 33.3% 3. Ağız koruyucuların teknik özellikleri Elastik özellikte materyallerden hazırlanan ağız koruyucular üç tiptir: Tip I,.Hazır (stock): Bunlar birkaç boyda standart hazırlanmışlardır ve ağız içi uyumları zor olduğu için sporcular konforlu olamazlar. Tip II, Ağızda şekillenen tipler: Shell liner veya boil and bite tipte termoplastik tiplerdir. Bunlar sıcak su içerisinde yumuşatılıp ağza uyumlanmaya çalışılır, ancak boyutsal stabilitelerini ve uyumu sağlamak güçtür. Tip III, Bireye özel (custom made) olanlar: Bunlar hastadan alınan ölçü ile hazırlanan modeller üzerinde hazırlanan vakumlama, basınçlama veya basınçla la- mine etme gibi yöntemlerle elde edilirler. EVA (etilen vinil asetat) materyali en çok tercih edilendir (Newsome ve ark., 2001; Takeda ve ark., 2004). Waked ve ark.,(2002) vakumlanmış ve basınçla lamine edilmiş farklı kalınlıklardaki bireysel ağız koruyucuları boyutsal stabilite açısından karşılaştırmışlar ve boyutsal değişikliğin en çok santral keser bölgesinde oluştuğunu bildirmişlerdir. Basınçla lamine edilenlerin en iyi uyum ve koruma sağlayacağını öne sürmüşlerdir. Westerman ve ark.,(2002) EVA materyalini regule edilmiş hava boşluklu tipiyle kıyaslamışlar ve aralarında duvar bulunan hava hücrelerinden oluşan materyalin kuvveti %32 oranında redükte ettiğini bildirmişlerdir. Takeda ve ark., (2006), 3 mm lik EVA materyalinin akrilik bir iç tabakayla güçlendirilmesinin,

hatta buna ilaveten dişlerle arasında hava boşluğu bırakılmasının koruyucu etkiyi artırdığını belirtmişlerdir. Ayrıca okluzal kısımda yetersiz olan standart ağız koruyucuların, bu kısımlarının güçlendirilmesiyle çene kırıkları ve kafa travmasından korunmada üstün hale geldiği deneysel olarak gösterilmiştir (Takeda ve ark 2006). Tran ve ark., (2001) 1, 2, 3 ve 5 mm lik EVA materyallerini kıyaslamışlar ve 5 mm lik olanı tavsiye etmişlerdir. Brionnet ve ark., (2001) da 4 mm olanın ağza uyumunun ve basınç adsorbsiyonunun en iyi olan olduğunu öne sürmüşlerdir. Yonehata ve ark., (2003) ağız koruyucu hazırlanırken alçı model üzerindeki nemin tamamen kaldırılmasıyla uyumun anlamlı düzeyde arttığını göstermişlerdir. Craig ve Godwin, (2002) Sporcuların ağız koruyucularında olması gereken fiziksel özelliklerin standartlarını belirlemişlerdir: - Shore A hardness: Liner 40-60 (37C de) Shell 55-85 (37C de) - Su emilimi <% 05 wt (37C de) - Çarpışma > %70 absorbsiyon (oda sıcaklığında) Keçeci ve ark,(2005a) Türkiye deki elit sporcuların ağız koruyucusu kullanım sıklığını, bilinç düzeyini ve performansa etkilerini incelemişlerdir. Tekvando sporcularının %90 ı ağız koruyucularından haberdar iken, yalnızca %20 si dental travmadan korunmak için Tip I ve Tip II olanlarını kullanmış ancak rahatsızlık vermeleri nedeniyle kullanmaya devam etmediklerini belirtmişlerdir. Bu oranlar hentbol sporcularında %72 ve % 0, voleybolcularda ise %56 ve % 8 olarak saptanmıştır. Elit sporcularda bile ağız koruyucuların kullanımının çok düşük düzeyde olduğu görülmektedir. Gaz analiz sistemi ile oksijen tüketimini ölçerek yapılan aerobik performans testlerinde ağız koruyucuların olumsuz etkisinin olmadığı saptanmıştır (Keçeci 2005 b). Eroğlu ve ark., (2006) sporculardaki koruyucuya bağlı kaygının Tip I ve Tip II ağız koruyuculardan kaynaklandığını, bireye özel hazırlanan Tip III koruyucularda ise kız ve erkek sporcuların konuşma ve nefes alma, ağız kuruluğu, estetik görüntü, kiyapping (Tekvando da bağırma), bulantı, ağza uyum, çiğneme eğilimi ve genel memnuniyet açısından VAS (Visual Anolog Scale) değerlerinin kabul edilebilir (4.35-6.99 cm) veya yüksek (7.04-9.73 cm) düzeyde olduğunu saptamışlardır. 1. hafta ve 4. ay sonuçları bunu gösterirken uzun süreli sonuçlara ihtiyaç vardır. egzersiz 2007 Sayı 1 No 1 - Kopma kuvveti. >200 N cm -1 (37C de) 4. Ağız koruyucu kullanma oranı ve bilinç düzeyi İsviçre de kontakt sporlarda dental ve serebral travmayı inceleyen yeni bir çalışmada 267 sporcudan 150 sinin (%56) ağız koruyucu kullanımını gerekli buldukları halde ancak 43 ünün (%16) kullandığı bildirilmiştir. Aynı çalışmada yönetici ve antrenörlerin yalnızca %59 unun bilinçli olması da dikkat çekicidir (Lieger ve Von Arx., T 2006). Sonuç Dünyada olimpik karşılaşmalarda ağız koruyucu kullanımı yaygınlaşırken ülkemizde de ağız koruyucu kullanımını yaygınlaştıracak ve bazı spor dalları için zorunlu kılacak çalışmalara ihtiyaç vardır. Bu zorunluluk alışkanlığı da beraberinde getirip antrenmanlarda bile sporcunun korunmasını sağlayacaktır. Çocuk yaşlarda başlayan koruyucu kullanımı da alışkanlığın kazanılması için önerilmektedir. Çocuğun dişsel ve kemiksel gelişimiyle paralel olarak, erişkinlerde de iki yılda bir ağız koruyucusu yenilenmelidir (Chal- 19 Resim 1. a) Bireye özel ağız koruyucular farklı renklerde olabilir b)basınç ve vakumlama yöntemiyle elde edilebilir Resim 2 a) b). Sporcu kendisine özel ağız koruyucusunu ağız içi uyumlanması tamamlandıktan sonra kullanılabilir.

http://egzersiz.sdu.edu.tr mers,1998). Sonuç olarak, ağız koruyucuların spor aktiviteleri sırasında oluşabilecek orofasiyal yaralanmaların zararlarını azalttığı veya ortadan kaldırdığı bilinmektedir. Ağız koruyucular, yumuşak doku yaralanmaları, kırık dişler, dislokasyonlar, çene kırıkları, Kaynaklar Andreasen, JO.(1970). Etiology and pathogenesis of traumatic dental injuries. A clinical study of 1298 cases. Scand J Dent Res 78, 329 42. Bemelmanns, P., Pfeiffer, P.(2001). Shock absorption capacities of mouthguards in different types and thickness. Int J Sports Med 22, 149 53. TME yaralanmaları ve konküzyon gibi yaralanmalarda sporcuyu önemli düzeyde korur. Sporcuların dental travmadan korunması için ağız-yüz bölgesi koruyucularının özendirilmesi ve bazı sporlarda zorunlu hale getirilmesi için çalışmalar yapılmalıdır. Hoffmann, J., Alfter, G., Rudolph, NK.,(1999). Goz G. Experimental comparative study of various mouthguards. Endod Dent Traumatol 15(4), 157 63. Ishijima, TC., Tsukimuta, MC., Ymamaguti, TC., Kosino, HC., Hirai, TC., Hiranjma, K.(1992). Studies oncustum-made mouthguard materials. Part 2. Shock absorptive characteristics. J Jpn Prosthodont Soc 36, 361 6 20 Bishop, BM., Davies, EH., Fraunhofer, JA.(1985). Materials for mouth protectors. J Prosthet Dent 53, 256 61. Brionnet, JM., Leroi, VR., Jeannin, ST., Garson, A.(2001). Rugby player s satisfaction with custom-fitted mouthguards made with different materials. Community Dent Oral Epidemiol 29, 234 8 Bulsara, YR., Matthew, IR.(1998). Forces transmitted through a laminated mouthguard material with a Sorbothane insert. Endod Dent Traumatol 14(1), 45 7. Cavalleri, G., Zerman, N.(1995). Traumatic crown fractures in permanent incisors with immature roots: a follow-up study. Endod Dent Traumatol 11, 294 6. Chalmers, DJ.(1998). Mouthguards. Protection for the mouth in rugby union. Sports Med. 25(5), 339-49. Craig, RG., Godwin, WC.(2002). Properties of athletic mouth protectors and materials. J Oral Rehabil. 29(2), 146-50. Daly, PJ., Sim, FH., Simonet, WT.(1990). Ice hockey injuries. A review. Sports Med 10, 122 31. De Wet, FA., Heyns, M., Pretorius, J.(1999). Shock absorption potential of different mouth guard materials. J Prosthet Dent 82, 301 6. Eroğlu, E.,Keçeci,AD.,,.,Baydar, ML.,(2006). Elite tae kwon do athletes satisfaction with custom-made mouthguards. Dent Traumatol 22, 193-197 Gabris, K., Tarjan, I., Rozsa, N.(2001). Dental trauma in children presenting for treatment at the Department of Dentistry for Children and Orthodontics, Budapest, 1985 1999. Dent Traumatol 17, 103 8. Gassner, R., Bosch, R., Tuli, T.,(1999). Emshoff R. Prevalence of dental trauma in 6000 patients with facial injuries: implications for prevention. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 87, 27 33. Godwin, WC., Craig, RG.(1968). Stress transmitted through mouth protectors. J Am Dent Assoc 77, 1316 20. Going, RE., Loehman, RE., Ming, SC.(1974). Mouthguard materials: their physical and mechanical properties. J Am Dent Assoc 89, 132 8. Hickey, JC., Morris, AL., Carlson, LD., Seward, TE.(1967). The relation of mouth protectors to cranial pressure and deformation. J Am Dent Assoc 74, 735 40. Keçeci, AD., Eroğlu, E., Baydar, ML.(2005a) Dental trauma incidence and mouthguard use in elite athletes in Turkey.Dent Traumatol 21, 76 9. Keçeci, AD., Çetin, C., Eroğlu, E., Baydar, ML.(2005b) Do custom-made mouth guards have negative effects on erobic performance capacity of athletes? Dent Traumatol 21, 276 280. Lieger, O., Von Arx, T.( 2006). Orofacial/cerebral injuries and the use of mouthguards by professional athletes in Switzerland. Dent Traumatol 22, 1-6 Low, D., Sumii, T., Swain, MV., Ishigami, K., Takeda, T.(2002). Instrumented indentation characterisation of mouth-guard materials. Dent Mater 18, 211 5. Maeda, M.(1994). Study on mouth protectors physical properties of the polyolefin polymers. Jpn Prosthodont Soc 38, 372 82. Morii, H.(1998). A study on mouth protectors Influence of mouth protectors on the shock absorption ability of bovine teeth. Nihon Univ Dent J 72, 331 8. Newsome, PR., Tran, DC., Cooke, MS.(2001). The role of the mouthguard in the prevention of sports-related dental injuries: a review. Int J Paediatr Dent 11, 396 404. Park, JB., Shall, KL., et al.(1994). Improving mouth guards. J Prosthet Dent 72, 373 80. Ranalli, D., Lancester, D.(1995). Attitudes of college football coaches regarding NCAA mouthguard regulations and player compliance. J Public Health Dent 55, 139 42. Ranalli, DN.(2000). Prevention of sports-related traumatic dental injuries. Dent Clin North Am 44, 35-51. Ranalli, DN.(2002). Sports dentistry and dental traumatology. Dent Traumatol. 18(5), 231-6. Sane, J., Lindqvist, C., Kontio, R.(1998). Sports-related maxillofacial fractures in a hospital material. Int J Oral Maxillofac Surg 17, 122 4. Scott, J., Burke, FJ., Watts, DC.(1994). A review of dental injuries and the use of mouthguards in contact team sports. Br Dent J 176, 310 4. Takeda, T., Ishigami, K., Handa, J., Naitoh, K., Kurokawa, K., Shibusawa, M., Nakajima, K., Kawamura, S.(2006). Does hard insertion and space improve shock absorption ability of mouthguard? Dent Traumatol. 22(2), 77-82. Takeda, T., Ishigami, K., Shintaro, K., Nakajima, K., Shimada,