23-26 Mayıs 2006 İRLANDA BİYOTEKNOLOJİ ÇALIŞMA GEZİSİ RAPORU

23-26 Mayıs 2006 İRLANDA BİYOTEKNOLOJİ ÇALIŞMA GEZİSİ RAPORU Seda ÖLMEZ ÇAKAR Atilla Hakan ÖZDEMİR Haziran 2006, ANKARA

1. SUNUŞ Ülkemizde biyoteknoloji, ulusal strateji çalışmalarında uzun bir süredir öncelikli alanlardan biri olarak ifade ediliyor olmasına rağmen, hem araştırma hem de ticarileşme alanlarında dikkate değer bir sıçrama sağlayamamıştır. 1995 yılı Bilim ve Teknoloji de Atılım Projesi ve Vizyon 2023 çalışmalarında da biyoteknoloji alanında yeni politika, strateji ve araçların geliştirilmesi önerilmiş olmasına rağmen, bu konuda ulusal nitelikte bütünleşik bir stratejiye dayanan bir atılım henüz hayata geçirilememiştir. Oysa biyoteknoloji ülkemizin lider sektörleri dahil tüm modern ekonomik faaliyet sektörlerinde çapraz uygulamaları olan, stratejik değeri vazgeçilmez bir özellik ve önceliğe sahiptir. Buna karşılık, aynı dönemde İrlanda, Finlandiya, Yeni Zelanda ve diğer ülkelerde ortaya konulmuş olan benzer politika ve strateji hedefleri somut ve güçlü programlar ile desteklenmiş ve ticari sonuç ve meyveleri alınmaya başlanmıştır. Yakın geçmişte tamamlanmış olan pek çok çalışmada da tespit edilmiş olduğu üzere, ulusal altyapımız ekonomik sektörlerimizin mevcut ağırlık ve önceliklerini geliştirerek yeni sektörlerin yaratılmasını sağlayacak ve/veya varolan sektörlerin katma değerini ve küresel değer zincirindeki konumunu iyileştirecek tedbirleri almakta ve bunları inovasyon sistemi altında çok kurum ve kuruluşun katıldığı uzun dönemli programlara dönüştürmekte istenen seviyede değildir. Küresel seviyede en iyi uygulama örneklerinde yer alan stratejik ticarileştirme faaliyetlerinin desteklenmesinde kullanılan araçlar ile TTGV nin halen geliştirmekte olduğu destek araçlarının çakışıyor olması, TTGV nin önümüzdeki dönemde biyoteknoloji sektörünün gelişimi için yürütülecek ulusal ölçekli programlarda önemli fonksiyonları üstlenebileceğinin bir işareti olarak değerlendirilmiş ve bu konuda İrlanda daki uygulama örneklerinin bir çalışma ziyareti ile incelenmesine karar verilmiştir. TTGV gibi TAFTIE (The Association for Technology Implementation in Europe) üyesi olan İrlanda temsilcisi Enterprise Ireland kuruluşu, İrlanda da biyoteknoloji alanında sektörel gelişime katkıda bulunmak; üniversitelerdeki biyoteknoloji ile ilgili araştırma alanlarında yapılan çalışmaların ticarileşmesini desteklemek, biyoteknoloji alanında yeni şirketlerin kurulmasına yardımcı olmak ve mevcut şirketlerin gelişimini hızlandırmak ve rekabet gücünü artırmak amacı ile son 6 yılda biyoteknoloji alanında önemli bir kapasite geliştirmiştir. - 2 -

Bu rapora konu olan seyahat kapsamında İrlanda da biyoteknolojinin gelişmesi için destek vermiş kurum ve kuruluşlar, biyoinkübatörler, biyoteknoloji enstitüleri ziyaret edilmiş; bu alanda yapılan çalışmalar ve geliştirilen programlar hakkında bilgi alınmıştır. Bu raporda, İrlanda nın biyoteknoloji alanında sektörel gelişim atağını nasıl başlattığı ve İrlanda nın sektörel inovasyon yapısı, Türkiye de biyoteknoloji sektörünün gelişiminde model oluşturulabilmesi amacı detaylı olarak açıklanmaktadır. - 3 -

ÖZGEÇMİŞLER Atilla Hakan ÖZDEMİR A.Hakan Özdemir, 1979 yılında Lizbon da doğmuştur. Ankara Atatürk Anadolu Lisesi ni bitirdikten sonra 1996 senesinde ODTÜ İnşaat Mühendisliği Bölümü nü kazanmıştır. 2000 senesinde yüksek şeref öğrencisi olarak lisans öğrenimini tamamlayıp, ardından Bilkent Üniversitesi nde burslu olarak MBA eğitimi almıştır. Bir sene Finansbank ta müfettiş yardımcılığı yapan A. Hakan Özdemir, 2004 yılından bu yana Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı nda uzman olarak çalışmaktadır. TTGV deki görevinin yanı sıra halen Hacettepe Üniversitesi nde İşletme Doktorası yapmaktadır. Seda ÖLMEZ ÇAKAR Seda ÖLMEZ ÇAKAR, 1976 Adana doğumludur. Adana İ.S.Ö. Anadolu Lisesi ni bitirdikten sonra 1994 yılında ODTÜ Kimya Mühendisliği Bölümü nü kazanmıştır. 1999 yılında şeref öğrencisi olarak bölümü tamamladıktan sonra bir süre Kimya Mühendisi olarak çalışmıştır. 2000 yılında Erlangen-Nürnberg Üniversitesinde Kimya Mühendisliği yüksek lisans programına başlayan Seda ÖLMEZ ÇAKAR, 2002 yılında yüksek lisans öğrenimini tamamlayıp Türkiye ye dönmüştür. 2005 yılına kadar çeşitli özel sektör kuruluşlarında Ar-Ge ve Proje Mühendisi olarak çalışmıştır. 2005 Kasım ayından bu yana, Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı nda Teknoloji Geliştirme Projeleri Grubunda uzman olarak çalışmaktadır. - 4 -

KISALTMALAR DİZİNİ TAFTIE EI DNA OECD FORFAS NDP AB GSYİH MEB YÖK BRI SFI HEA Avrupa da Teknoloji Uygulama Birliği (The Association for Technology Implementation in Europe) Enterprise Ireland Deoksiribonükleik Asit Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (Organization for Economic Cooperation and Development) Girişimcilik, Ticaret ve İstihdam Bakanlığı nın altında faaliyet gösteren, girişimcilik, ticaret, bilim, teknoloji ve inovasyon konularında ulusal politika danışma kurulu İrlanda Ulusal Kalkınma Planı (National Development Programme) Avrupa Birliği Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Milli Eğitim Bakanlığı Yüksek Öğrenim Kurumu İrlanda Biyoaraştırma Kurumu (BioResearch Ireland) İrlanda Bilim Vakfı (Science Foundation Ireland) İrlanda Yüksek Eğitim Kurumu (Higher Education Authority) IDA İrlanda Endüstriyel Kalkınma Kurumu (Industrial Development Authority) IBVCF DETE İrlanda Biyobilim Risk Sermayesi Fonu (The Irish Biosciences Venture Capital Fund) Girişim, Ticaret ve İstihdam Bakanlığı (Department of Enterprise, Trade and Employment) ICT Enformasyon ve Komünikasyon Teknolojileri (Information and Communication Technology) IBIA İrlanda Biyoendüstri Birliği (Irish Bioindustry Association) - 5 -

EIBio CORD NUI UCC DCU TCD UCD CSET NOVAUCD BSE AURIL AUTM LES CCDP CSCB RCSI BSN NIBRT EUROPABIO Enterprise Ireland Biyoteknoloji Direktörlüği (Enterprise Ireland- Biotechnology Directorate) kısaltma:ar-ge nin Ticarileşmesi, (Commercialization of R&D) İrlanda Ulusal Üniversitesi (National University Ireland Galway) Cork Üniversitesi (University College Cork) Dublin Şehir Üniversitesi (Dublin City University) Dublin Trinity Üniversitesi (Trinity College Dublin) Dublin Koleji (College Dublin) Bilim, Mühendislik ve Teknoloji Merkezi (Centres for Science Engineering and Technology) Dublin Koleji NOVA İnovasyon ve Teknoloji Transfer Merkezi Deli Dana Hastalığı Araştırma ve Endüstri İlişkileri Birliği (Association for Research and Industry Links) Üniversite Teknoloji Yöneticileri Birliği (The Association of University Technology Managers Lisans Uzmanları Topluluğu (Licensing Executives Society) Kampüs Firmaları Geliştirme Programı (Campus Company Development Programme) Conway Sentez ve Kimyasal Biyoloji (Conway Synthesis and Chemical Biology) İrlanda Kraliyet Cerrah Koleji (The Royal College of Surgeons in Ireland) Biyofarmasötik Bilimler Ağı (Biopharmaceutical Sciences Network) Ulusal Biyoproses Araştırma ve Eğitim Enstitüsü (National Institute of Bioprocessing Research and Training) Avrupa Biyoendüstri Birliği (The European Association for Bioindustry) - 6 -

BIO Amerikan Biyoteknoloji Endüstrisi Örgütü (Biotechnology Industry Organisation) NCBES Ulusal Biyomedikal Mühendisliği Merkezi (National Centre for Biomedical Engineering Science) PRTLI HRB BestNET NDC REMEDI 3. Seviye Enstitülerde Araştırma Programı (Programme for Research in Third Level Institutions) Sağlık Araştırma Kurulu (Health Research Board) Biyomedikal Mühendisliği Bilim Eğitim Ağı (Biomedical Engineering Science Training Network) Ulusal Tanı Merkezi (The National Diagnostic Centre) Yenileyici Tıp Enstitüsü (The Regenerative Medicine Institute) - 7 -

İÇİNDEKİLER 1. SUNUŞ...2 2. GİRİŞ...13 2.1. Neden Biyoteknoloji?...13 2.2. Küresel Biyoteknoloji Sektörü...14 2.3. Neden İrlanda?...21 2.3.1. İrlanda Hakkında Genel Bilgiler...24 2.3.2. İrlanda da Biyoteknoloji...27 2.3.3. İrlanda da Biyoteknoloji Sektörünün Gelişimi...33 3. İRLANDA BİYOTEKNOLOJİ SEKTÖRÜ İNOVASYON SİSTEMİ...37 3.1. Enterprise Ireland...38 3.1.1. Yüksek Potansiyele Sahip Girişim Destekleri (High Growth Potential Start- Ups) 40 3.1.2. Firma Büyütme Destekleri...41 3.1.3. Araştırma Geliştirme Destekleri...42 3.1.4. Biyoendüstri Güdümlü Araştırma Programları (Bioindustry Led Research Programme)...43 3.1.5. Standart Geliştirme Destekleri...44 3.1.6. İhracata Yönelik Destekler...44 3.2. Enterprise Ireland Biyoteknoloji Direktörlüğü (EIBio)...45 3.3. Biyoinkübatörler...47 3.4. İrlanda Bilim Vakfı (Science Foundation Ireland- SFI)...48 3.5. NOVAUCD, İnovasyon ve Teknoloji Transfer Merkezi (NOVAUCD Innovation and Technology Transfer Centre)...50 3.5.1. NOVAUCD Kampüs Firmaları Geliştirme Programı (NOVAUCD Campus Company Development Programme)...55-8 -

3.6. UCD Conway Biyomoleküler Ve Biyomedikal Araştırma Enstitüsü (UCD Conway Institute Of Biomolecular And Biomedical Research)...55 3.7. İrlanda Biyoendüstri Birliği (Irish Bioindustry Association IBIA)...58 3.8. Ulusal Biyomedikal Mühendislik Bilimi Merkezi (National Centre for Biyomedical Engineering Science, NCBES)...59 3.9. Ulusal Tanı Merkezi Biyoinkubatörü (The National Diagnostics Centre Bio Incubator, NDC) 60 3.10. Yenileyici Tıp Enstitüsü (The Regenerative Medicine Institute, REMEDI)...61 3.11. İrlanda Ulusal Gen Vektörü Laboratuvarı (National Gene Vector Laboratory of Ireland)...62 4. SONUÇ...63 5. EKLER...67 EK1: Türkiye de Biyoteknolojinin Gelişimi Ve Biyoteknoloji Altyapısı...67 EK2: Biyoteknoloji Alanında Türkiye nin Bilimsel Ve Kurumsal Altyapısı...70 EK3: Örgütler Ve Devlet Kuruluşları...74 EK4: Biyoteknoloji Ve Gen Teknolojileri Stratejisi 2004 (Vizyon 2023 Projesi Biyoteknoloji Ve Gen Teknolojileri Strateji Grubu)...75 EK5: TTGV Biyoteknoloji Destekleri...77 EK6: Türkiye deki Üniversite ve Araştırma Kurumlarında Biyoteknoloji Alanında Yapılan Çalışmalar...80 5.1.1. Mikroorganizmaları Temel Alan Prosesler...80 5.1.2. Bitki Ve Hayvan Biyoteknolojileri...83 5.1.3. Tıp Ve Halk Sağlığı...84 EK7: Türkiye deki Biyoteknoloji Alanında Faaliyet gösteren Kamu ve Özel Sektör Kuruluşları...86 5.1.4. İlaç Aktif Maddesi Üretim Sektörü...86 5.1.5. Biyokimyasal Temel Maddeler Sektörü...86-9 -

5.1.6. Klasik Fermantasyon Ürünleri Sektörü...86 5.1.7. Enzim Sektörü...87 5.1.8. Tarım ve Hayvancılık Sektörleri için Biyoteknoloji Ürünleri Üreten Sektörler...87 5.1.9. Sağlık Sektörü...87 5.1.10. Çevre Sektörü...87 5.1.11. Biyoendüstriye Hizmet Veren Sektörler...87 EK8: Teknoparklar ve Kuluçkalar...88 5.1.12. Metutech Teknopark:...88 5.1.13. Bilkent Cyberpark:...88 5.1.14. GOSB Teknopark:...88 5.1.15. Hacettepe Teknopark: (medikal firmaları)...88 5.1.16. İzmir Teknoloji Geliştirme Bölgesi:...88 EK 9: İRLANDA BİYOTEKNOLOJİ ÇALIŞMA GEZİSİ ZİYARET PROGRAMI (23-26 Mayıs 2006)...89 6. KAYNAKÇA...91-10 -

TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1: 1994-2003 ABD Biyoteknoloji Sektörü İstatistikleri (Milyon ABD Doları) 4...16 Tablo 2: İrlanda nın Genel Nüfus ve Ekonomik Verileri...25 Tablo 3: 2000-2004 Yılları Arasında AB-25 Ülkelerinin Önde Gelen GSYİH Büyüme Oranları.25 Tablo 4: İrlanda daki Eğitim Kurumları ve Öğrencilerin Sayısı...26 Tablo 5: Büyüklüklerine Göre Biyoteknoloji Firmaları...30 Tablo 6: Sektör ve Kökenlerine Göre Biyoteknoloji Şirketleri ve Personel Sayıları...31 Tablo 7: Yerli ve Çok Uluslu Şirketlerde Bulunan Ar-Ge Personelinin Sektörlere Göre Dağılımı...32 Tablo 8: Nitelikli Teknik Personel Arz/Talep Farklılıkları Tahmini (2003-2009)...33 Tablo 9: Biyoteknoloji Direktörlüğü Biyoinkübatör Merkezleri...48 Tablo 10: En iyi 8 OECD ülkesinin kişi başına düşen servetleri, Avro...63-11 -

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1: 1994-2005 Yılları Arasında ABD li Firmaların Piyasa Değerleri...15 Şekil 2: Biyoteknoloji Alanında Alınan Patent Sayısı 4...16 Şekil 3: 1998-2004 Yılları Arasında Biyoteknoloji Firmalarının Toplam Fonları...17 Şekil 4: 2004 Yılı Biyoendüstrisi Fonları...18 Şekil 5: 2003 yılı Biyoteknoloji Firmaları Sayısı...19 Şekil 6: Biyoteknoloji Firmalarının Satışları, Milyon ABD Doları 2003...19 Şekil 7: Biyoteknoloji Firmalarının Ar-Ge harcamaları, Milyon PPP ABD Doları, 2003...20 Şekil 8: Kamu ve Yüksek Öğrenim Kurumları Tarafından Yapılan Ar-Ge Harcamaları, Milyon PPP ABD Doları, 2003...21 Şekil 9: Biyoteknoloji Sağlık Uygulamaları Alanında Ar-Ge yatırımları Yüzdesi...23 Şekil 10: İrlanda daki Biyoteknoloji Şirketlerinin Dağılımı Ve Kümelenmesi...28 Şekil 11: İrlanda da Sektörlere ve Büyüklüklerine Göre Biyoteknoloji Firmaları...29 Şekil 12: İrlanda da Biyoteknoloji Firmalarının Oluşum Yılları...30 Şekil 13: İrlanda Biyoteknoloji Sektörü İnovasyon Sisteminin Oyuncuları...38 Şekil 14: Enterprise Ireland ın Yerleşkeleri...39 Şekil 15: SFI Destekleri...49 Şekil 16: NOVAUCD Yönetim Şeması...51 Şekil 17: Conway UCD Destekleri, 2004...57-12 -

2. GİRİŞ 2.1. Neden Biyoteknoloji? Belirli bir kullanıma yönelik olarak, ürün ve süreçler geliştirmek veya varolanları değiştirmek için, biyolojik sistemler, yaşayan organizmalar veya türevlerini kullanan her türlü teknolojik uygulama olarak tanımlanan 1 biyoteknoloji, başta sağlık, gıda, tarım, ilaç, kimya ve çevre ile ilgili alanlar olmak üzere farklı ekonomik sektörlerde uygulamalara sahiptir. Moleküler biyoloji, hücre biyolojisi, genom bilim gibi alanlardaki bilimsel ilerlemeler ile biyoteknoloji, 21. yüzyılda büyük gelişmeler kaydetmiş ve biyoloji ile kimya bilimlerine yönelik yeni yaklaşımların oluşumuna imkan sağlamıştır. Modern biyoteknolojinin çıkışı, 1953 yılında çift sarmallı DNA yapısının keşfi ile, genler, proteinler ve hücresel faaliyetlerin kimyasal temelinin belirlenmesi veya bir başka deyişle hayatın kimyasının anlaşılmasına dayanmaktadır. Modern biyoteknoloji, genombilim, kimya, biyoloji gibi alanların birleşiminden oluşmuş ve başta farmakoloji olmak üzere birçok geleneksel yaşambilim alanının son yıllarda yaşadığı hızlı gelişimde önemli rol oynamıştır. Biyoteknoloji uygulamaları birçok sektörü ilgilendirmektedir: Sağlık: Vücudun bio-moleküler çalışma mekaniklerinin ve modellerinin temelinin bilinmesi, hastalıkların etkin teşhis ve tedavisi için birçok yeni metodun geliştirilmesine imkan sağlamıştır. Özellikle ilaç sektöründe çabuk ve doğru teşhis koyma, etkin ve yan etkileri azaltılmış veya giderilmiş tedaviler sunma, daha güvenli aşılar üretme gibi alanlarda yeni ve gelişmiş ürünler ortaya konmaktadır. Son yıllarda kişiselleştirilmiş ilaçların geliştirmesi yönünde araştırmalar yoğunlaşmaktadır. Hayvancılık: Başta son yıllarda gündemde yer tutan kuş gribi ve deli dana hastalıklarına karşı kullanılacak aşılar olmak üzere insanlarla temasta bulunan hayvanların sağlığının korunması konusunda biyoteknoloji önemli geliştirme imkanları sunmaktadır. Bunun yanında ıslah edilmiş enzimler ve geliştirilen proteinler ile daha iyi hayvansal ürünler elde etmek mümkündür. 1 Biyolojik Çeşitlilik Konvansiyonu, http://www.biodiv.org/convention/articles.asp?lg=0&a=cbd-02-13 -

Tarım: Biyoteknoloji, başta genetik olarak değiştirilmiş tohumların geliştirilmesi olmak üzere, değişik yöntemler ile tarımsal verimin artırılması, ürün elde etmek için gereken su ve gübre gibi girdilerin azaltılması, çevreye uyumlu ve daha etkili tarımsal haşere ile mücadele gibi alanlarda kullanılmaktadır. Gıda: Biyoteknoloji yeni ve farklı gıda ürünlerinin geliştirilmesi, maliyetlern düşürülmesi ve mikrobik işlemlerin iyileştirilmesini mümkün kılmaktadır. Hammaddelerin son ürüne dönüşmeleri için kullanılan üretim süreçlerinin iyileştirilmesi, kullanılacak yeni ve ileri enzimlerin geliştirilmesi, daha etkin atık arıtma yöntemleri uygulanması ve gıda güvenliğinin artırılması gibi değişik alanlarda çalışmalar biyoteknolojinin sağladığı imkanlarla desteklenmektedir. Çevre ve Enerji: Biyoteknolojinin çevre ve enerji alanındaki uygulamaları arasında, çevreyi kirletmeyen yakıtların üretimi ve kükürt içeriği yüksek yakıtların rehabilitasyonu amacı ile kullanılabilecek mikroorganizmaların geliştirilmesi, doğada parçalanabilen biyopolimerleri üretecek ve çevre kirliliği yaratan maddeleri parçalayacak mikroorganizmaların geliştirilmesi yer almaktadır. Sanayi Üretimi: Biyoteknoloji, farklı sanayi dallarında üretim süreçlerinde kullanılmak üzere, modern moleküler biyoloji tekniklerinin ve,yöntemlerinin çevresel etkilerinin azaltılması için teknikler geliştirilmesini sağlamaktadır. Endüstriyel biyoteknoloji, aynı zamanda tekstil, kağıt ve özel kimyasal sanayilerinin üretim süreçlerinin daha verimli hale getirilmesi ve yeni ve farklı ürünlerin geliştirilmesi için de olanaklar sunmaktadır. 2.2. Küresel Biyoteknoloji Sektörü Küresel biyoteknoloji sektörünün toplam cirosu, 30 yıllık tarihi boyunca ilk defa 2005 yılında 60 Milyar ABD Doları nı geçmiştir. 2 Bu rakam 1996 yılındaki 9,1 Milyar ABD Doları ciro ile karşılaştırıldığında, sektörün büyüme hızının ne kadar fazla olduğu anlaşılmaktadır. Bu hızlı büyüme, 2005 yılında gerçekleşen satışların yüksekliği, ortaya çıkan yeni ürünlerin başarıları ve şirket birleşmeleri ile açıklanmaktadır. 2 Ernst &Young, 2006 Global Biotechnology Report - 14 -

ABD, biyoteknoloji sektörünün küresel lideri konumundadır. Biyoteknoloji Endüstrisi Kurumu nun (Biotechnology Industry Organisation), 2005-2006 Biyoteknoloji Rehberi isimli raporunda 3, 2005 yılının ilk yarısında ABD deki halka açık biyoteknoloji firmalarının pazar değerinin 311 Milyar Dolar olduğu ifade edilmiştir (Şekil 1). 1995 yılından itibaren yükselişe geçen ABD biyoteknoloji firmalarının piyasa değerleri, 2000-2001 yıllarında yaptıkları zirveden sonra, sermaye piyasalarında küresel boyutta gerçekleşen krizden dolayı düşüşe geçtiyse de kısa zamanda iyileşme göstererek krizden önceki seviyelere ulaşmayı başarmıştır. Şekil 1: 1994-2005 Yılları Arasında ABD li Firmaların Piyasa Değerleri 4 400 Piyasa Değeri, 1994-2005 (milyon $) 350 300 250 200 150 100 50 0 354 331 311 311 225 206 138 83 93 45 41 52 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Bunun yanında, ABD ile ilgili olarak; ABD deki sağlık alanında faaliyet gösteren biyoteknolojinin firmalarının gelirinin 2002 yılında 8 Milyar Dolar iken, 2003 yılında 39 Milyar Dolara yükseldiği, 2003 yılı sonunda bu alanda (314 ü halka açık olmak üzere) toplam 1.473 firmada çalışan sayısının 198.300 olduğu, (firma başına ortalama çalışan sayısının 134 olduğu) 3 Guide to Biotechnology 2005-2006, www.bio.org 4 www.bio.org - 15 -

2003 yılında Amerikalı biyoteknoloji firmalarının araştırma ve geliştirme faaliyetlerine toplam 17,9 Milyar Dolar harcadıkları, 2002 yılında ilk beş Amerikan firmasının çalışan başına düşen Ar-Ge harcamasının 101.200 Dolar olduğu ifade edilmektedir (Tablo 1). Tablo 1: 1994-2003 ABD Biyoteknoloji Sektörü İstatistikleri (Milyon ABD Doları) 4 Yıl 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 Satışlar 28,4 24,3 21,4 19,3 16,1 14,5 13 10,8 9,3 7,7 Gelirler 39,2 29,6 29,6 26,7 22,3 20,2 17,4 14,6 12,7 11,2 Ar-Ge Harcamaları 17,9 20,5 15,7 14,2 10,7 10,6 9 7,9 7,7 7 Halka Açık Firmaların Sayısı 314 318 342 339 300 316 317 294 260 265 Toplam Firma Sayısı 1473 1466 1457 1379 1273 1311 1274 1287 1308 1311 Çalışan Sayısı 198.300 194.600 191.000 174.000 162.000 155.000 141.000 118.000 108.000 103.000 ABD Patent ve Tescil Ofisinin verilerine göre biyoteknoloji alanında alınan patent sayısı 1998 yılında 7843 e ulaşmıştır. 1998 den bu yana ABD li firmalar tarafından alınan patent sayısının her yıl 7000 in üstünde gerçekleştiği bilinmektedir (Şekil 2). Şekil 2: Biyoteknoloji Alanında Alınan Patent Sayısı 4 9.000 8.000 7.000 7.834 7.796 7.005 7.732 7.763 Patent Sayısı 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 2.160 1.765 2.077 2.538 3.013 2.816 2.926 3.897 5.412 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002-16 -

Şekil 3 te görüleceği gibi biyoteknoloji firmalarının 1998-2004 yılları arasında finansman için kullandıkları toplam fonlar 2000 yılında zirveye ulaşmış, daha sonra yine küresel krizin etkisiyle ani bir düşme göstermiştir. Şekil 3: 1998-2004 Yılları Arasında Biyoteknoloji Firmalarının Toplam Fonları 40,0 Toplam Fonlar, 1998-2004 (milyar dolar) 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 11,8 38,0 15,1 10,5 16,9 20,8 5,0 5,4 0,0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2004 yılı için bu fonların kaynaklara göre dağılımına bakıldığında ise firmaların toplam finansmanının yaklaşık dörtte birinin risk sermayesi/ girişim fonlarından geldiği görülmektedir (Şekil 4). Biyoteknoloji çalışmalarının genelde yüksek risk içermeleri ve sonuç alma süresinin uzunluğu yatırımcılar için olumsuz gözükse de ileride yüksek getiri vaadetmeleri, biyoteknoloji sektörünün özellikle risk sermayesi fonlarının ilgi odağı olmasını açıklamaktadır. - 17 -

Şekil 4: 2004 Yılı Biyoendüstrisi Fonları 4.893 2004 Yılı Fonları 5.462 10.459 Diğer Finans Kaynakları Halka Arz Girişim Fonu OECD nin 2006 yılında hazırlamış olduğu OECD ülkelerindeki biyoteknoloji sektörü ile ilgili en son ekonomik verileri içeren biyoteknoloji istatistikleri raporuna 5 göre Avrupa Birliği ülkeleri, biyoteknoloji sektöründe faaliyet gösteren firma sayıları dikkate alındığında 3154 firma ile lider konumdadır (Şekil 5). Ancak, bu firmaların toplam satışları incelendiğinde ABD li firmaların toplam satışlarının 50.472 Milyon ABD Doları ile, Avrupa Birliği ülkeleri toplamından bir hayli fazla olduğu göze çarpmaktadır (Şekil 6). Özetle, AB de bir çok küçük ölçekli biyoteknoloji firması bulunmasına rağmen, bu firmalar ABD merkezli firmalarla yarışacak seviyede satış yapamamaktadırlar. 5 OECD Biotechnology Statistics - 2006-18 -

Şekil 5: 2003 yılı Biyoteknoloji Firmaları Sayısı Avrupa Birliği ABD Japonya (3,4) Fransa Kore (2004) (4) Almanya (2004) (4) Kanada İngiltere (5) Avusturalya İspanya (2004) Danimarka İsveç İtalya (2004) Çin (Şangay)(2003) İsviçre (2004) İsrail (2002) Finlandiya (4) Hollanda (5) Yeni Zelanda (2004) Günay Afrika Belçika (4) İrlanda (5) Avusturya (5) Norveç (5) İzlanda Portekiz (5) Polonya (2004) 804 755 640 607 490 455 304 278 267 216 172 158 157 148 123 119 116 106 73 41 39 32 23 17 13 2.196 3.154 0 500 1.000 1.500 2.000 2.500 3.000 3.500 Şekil 6: Biyoteknoloji Firmalarının Satışları, Milyon ABD Doları 2003 Biyoteknoloji ürünlerinin satışları Temel biyoteknoloji firmalarının toplam satışları ABD (2001) (1) Japonya (1,5) İngiltere (2,4) 5.759 9.886 50.472 10 Danimarka (2,4) 4.173 Almanya (2004) (1) Kanada (1) Fransa (2,4) Çin (1) İsviçre (2,4) 3.838 3.086 2.146 1.889 1.880 Biyoteknoloji ürün ve hizmet satışlarının yüzdesi 15 İrlanda (2,4) 972 İspanya (2004) (2,3) 509 İsveç (2,4) 485 Finlandiya (2) 345 Yeni Zelanda (2005) (1) İsrael (2002) (1) Güney Afrika (2002) (2) Norveç (2,4) 343 332 123 107 46 92 0 20.000 40.000 60.000-19 -

Benzer şekilde ABD de yer alan firmalar tarafından yapılan Ar-Ge harcamaları, AB ülkelerinde yer alan firmaların Ar-Ge harcamalarının üstünde olup, ABD nin bu konudaki harcamaları en yakın takipçisi olan Almanya nın yaklaşık olarak 10 katı büyüklüğündedir (Şekil 7Error! Reference source not found.). Şekil 7: Biyoteknoloji Firmalarının Ar-Ge harcamaları, Milyon PPP 6 ABD Doları, 2003 ABD 14.232 7 Almanya (2004) 1.347 3.3 Fransa 1.342 5.7 Kanada 1.194 12 Danimarka (1) Kore (2004) İsviçre (2004) 727 699 469 Biyoteknoloji Ar-Ge harcamalarının toplam Ar-Ge giderlerine yüzdesi 23.8 3.2 8.6 İsrail (2002) 251 4.9 İtalya (2004) 236 2.8 Çin (Şangay) 205 veri yok Avusturalya 201 3.8 İspanya (2004) 199 3.1 Yeni Zelanda (2004) 95 20.9 Finlandiya 88 2.4 Güney Afrika (2002) İzlanda Norveç Polonya (2004) 84 67 29 5 4.2 51.4 2 0.6 0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 14.000 16.000 Sadece 10 OECD ülkesinde yapılan bir araştırmaya göre biyoteknoloji alanında kamu ve yüksek öğrenim kurumları tarafından gerçekleştirilen harcamalar dikkate alındığında Kore nin 727,4 Milyon PPP ABD Doları ile başı çektiği görülmektedir (Şekil 8). Kore nin biyoteknoloji sektörüne yönelik Ar-Ge harcamaları 2 sene içinde %63,1 artarak 2005 yılında 1.186,6 Milyon PPP ABD Doları na ulaşmıştır. Bütün bunlar, Kore nin biyoteknoloji sektörünün gelişmesini bir ulusal öncelik olarak belirlediğini ve sektörün istenilen seviyeye ulaşması için devlet eliyle teşvikler sağladığının bir göstergesidir. 6 PPP: Satınalma Gücü Paritesi - 20 -

Şekil 8: Kamu ve Yüksek Öğrenim Kurumları Tarafından Yapılan Ar-Ge Harcamaları, Milyon PPP ABD Doları, 2003 Kore 727,4 15.3 Kanada (1) 549,6 12.4 İspanya (2004) 452,6 İngiltere (2) 211,8 1.6 Yeni Zelanda (2004) 148,7 Devletin biyoteknoloji Ar-Ge harcamalarının toplam devlet Ar-Ge harcamlarına yüzdesi 24.2 Danimarka (2002) 131,3 9.9 Finlandiya 104,7 6.7 Norveç 90,2 6 İsveç (3) 28,5 1.3 İzlanda 5,1 0 100 200 300 400 500 600 700 800 Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, hammadde (doğal kaynaklar veya vasıfsız işgücü) yoğun sektörler yerine, yüksek katma değerin olduğu; yeni, bilgi ve yüksek teknoloji yoğun sektörlerde rekabet gücü elde etmek istemektedirler. Biyoteknoloji de, ICT veya nanoteknoloji gibi, bu alanlardan biridir. Bu sektörlerde, güçlü küresel oyuncular bulunmasına karşın, gelişmekte olan ülkeler, sanayi ve insan gücü altyapılarını bu sektörlerde gelişme olanağı sağlayacak biçimde yenilemekte ve bu sayede, (henüz doyuma ulaşmamış bu sektörlerde) avantaj sağlamayı hedeflemektedirler. Türkiye de yeni gelişmekte olan bu sektöre adım attığı taktirde, başlangıç aşamasında piyasada pozisyon alabilecek, kararlı bir şekilde ilerleme kaydettiği taktirde; küresel boyutta rekabet edecek seviyeye gelebilecektir. 2.3. Neden İrlanda? Biyoteknoloji, İrlanda Hükümeti tarafından İrlanda ekonomisinin gelecekteki başarısında hayati bir öneme sahip ekonomik alanlardan biri olarak değerlendirilmektedir. İrlanda, devlet politikası olarak halen üretime dayalı ve küresel rekabete çok açık olan bu avantajı Ar-Ge ve - 21 -

stratejik ticarileştirme yeteneği ile kalıcı bir üstünlüğe dönüştürme stratejisini benimsemiş ve uygulamaya dönüştürmüştür. İrlanda, özellikle ilaç, sağlık, gıda ve tarım sektörlerinde güçlü ve sürdürülebilir bir biyoteknoloji yapısı kurarak küresel bir oyuncu olmayı amaçlamaktadır. Bugün İrlanda, ilaç endüstrisi için önemli bir bölgedir. Dünyanın en büyük 15 ilaç firmasından 13 ünün İrlanda da önemli yatırımlar yaptıkları bilinmektedir. Toplam 83 tesiste 17.000 çalışanı ile İrlanda ilaç endüstrisi dünyanın en büyük ilaç ihracatçılarından biri konumundadır. 2002 yılında 34 Milyar Avro luk bitmiş ve ara ürünün dünya pazarına satıldığı bilinmektedir. Dünyada en çok satılan 10 ilacın 6 sı, toplamda en çok satılan 25 ilacın 12 si İrlanda da üretilmektedir. Diğer taraftan dünyanın önde giden 25 medikal firmasının 15 i İrlanda da bulunmaktadır. İrlanda medikal cihazlar sektörü yıllık 4 Milyar Avro un üzerinde cirosu ile 110 firmada 22.000 çalışandan oluşmaktadır. Yıllık büyüme hızı yaklaşık % 10 civarında olan İrlanda biyomedikal sektörü, bu yönüyle Minnesota ve Massachusetts teki en büyük biyomedikal kümeleri ile boy ölçüşebilir özellik kazanmaktadır. İrlanda nın mevcut biyoteknoloji çabaları, biyomedikal ve biyoteknoloji firmalarının yoğun olduğu bölgelerde, sağlık bilimleri ve mühendislik fakültelerinin eğitim kalitesi artırma, yeni bölümler açma faaliyetlerinin yanı sıra, bilimsel araştırmaların stratejik ticarileşmesini sağlayacak, yeni kurulacak ve mevcut genç biyoteknoloji firmalarını destekleyecek kurumlar ve destek programları üzerine yoğunlaşmış bir şekilde sistemli olarak sürdürülmektedir. İrlanda nın bugünkü biyoteknoloji programlarının temeli 1987 yılında başlatılmış olan Ulusal Biyoteknoloji Programı na dayanmaktadır. 1987 de başlatılmış olan biyoteknoloji atılımı, yıllara boyunca sistematik ve entegre bir ulusal program olarak devam ettirilmiş ve biyoteknoloji sektörü, İrlanda hükümeti tarafından gelişim ve yatırım için, ileri bilgi ve iletişim teknolojileri ve ileri üretim teknolojileri ile beraber öncelikli sektör olarak belirlenmiştir. 1996 yılında Forfas 7 ve 1999 yılında İrlanda Teknoloji Öngörü Raporunda 8 biyoteknoloji sektörünün gelişim yol haritasının çizilmesi ile stratejik hedeflerin somut programlara ve kurumsal organizasyonlara dönüştürülmesi süreci başlamıştır. Avrupa Birliği nin yapısal fonlarının koordinasyon içinde kullanılabilmesi amacı ile hazırlanmış olan İrlanda Ulusal Kalkınma Planı (NDP) biyoteknoloji alanında yapılan çalışmalarda da bir ana plan işlevini görmüştür. 7 Forfas (1996) A Strategy for Enterprise in Ireland in the 21 st Century 8 Forfas (1999) Technology Foresight Ireland Report - 22 -

İrlanda barındırdığı önemli üretim kapasitesine rağmen araştırma sonucunda üretilen bilginin aktarımı ve ticarileşmesine dayalı olan biyoteknoloji sektöründe gelişimin erken aşamalarında bulunmaktadır. Ernst&Young un Global Biyoteknoloji Raporu 9 da İrlanda yı dünya biyoteknoloji sektöründe 25. sıraya yerleştirmiştir. 2003 yılında İrlanda da da bulunan biyoteknoloji şirketlerinin toplam 972 Milyon ABD Doları olan satışları İngiltere deki şirketlerin toplam 5.759 Milyon ABD Doları olan satışlarının yanında halen oldukça düşük seviyededir. İrlanda da biyoteknoloji şirketleri genel olarak sağlık alanında yatırım yapmayı tercih etmektedirler. OECD 2003 verilerine göre İrlanda, sağlık uygulamalarında şirketlerin yaptıkları Ar-Ge yatırımlarında %97 ile birinci sırada bulunmaktadır (Şekil 9). Şekil 9: Biyoteknoloji Sağlık Uygulamaları Alanında Ar-Ge yatırımları Yüzdesi Temel biyoteknoloji firmaları arasında tüm Ar-Ge harcamaları Tüm aktif biyoteknoloji firmaları arasında biyoteknoloji Ar-GE harcamaları İrlanda 97 İzlanda 92 ABD (2001) Kanada İngiltere Fransa 83 88 87 89 Belçika Almanya 77 81 Çin (Şangay) 72 Avusturalya Norveç 69 68 İsviçre (2004) İsrail (2002) İsveç 60 62 61 0 20 40 60 80 100 % 15 yıl gibi kısa sürede İrlanda hükümetinin tespit edilmiş olan ulusal öncelik ve hedeflere ulaşılabilmesi için yürüttüğü kararlı gelişim ve ülkedeki biyoteknoloji sektörünün bugün ulaştığı aşama, Türkiye için önemli bir örnek oluşturmaktadır. Zira; İrlanda da biyoteknoloji sektörü kurma çalışmaları halen devam etmektedir. 9 Ernst&Young (2002) Global Biotechnology Report - 23 -

İrlanda biyoteknoloji sektörünün dönüşümünü desteklemek için sektörel bir inovasyon sistemi kurmaya yönelik çalışmaları sistemli olarak gerçekleştirmeye devam etmektedir. Bugüne kadar yapılan çalışmalara sağlanan maddi kaynak Türkiye nin de rahatça sağlayabileceği boyutlardadır. İrlanda nın biyoteknoloji programları birden fazla kurumun işbirliği ile çalışan sistemik bir yapıdan oluşmaktadır. İrlanda nın ulusal biyoteknoloji programı, kamu kurumları, bağımsız yatırım ve teknoloji geliştirme kurum ve kuruluşları, araştırma kurumları, üniversiteler, biyoinkübatörler ve biyoteknoloji endüstrisinin belirlenmiş rol ve sorumluluklar içerisinde yürüttükleri bir programdır. İrlanda nın mevcut biyoteknoloji programının temel vizyonu bilimsel çalışmaların stratejik düzeyde ticarileşmesidir. İrlanda da yapılmış olan çalışma ziyareti sırasında incelenmiş olan uygulama modeli sadece biyoteknoloji alanına yönelik olmayıp, mevcut sektörlerin dönüşümü ya da yeni sektörler oluşturma amacı ile diğer sektörlere de uygulanabilir bir model olarak değerlendirilmelidir. Bu çerçevede ilerleyen bölümlerde İrlanda nın biyoteknoloji sektörüne yönelik inovasyon sistemi bir model olarak detaylı biçimde anlatılacaktır. 2.3.1. İrlanda Hakkında Genel Bilgiler İrlanda, 33 yıl önce AB ye tam üye olduğunda topluluğun en fakir ülkesiyken bugün GSMH sı AB ortalamasının %135 ine ulaşmıştır. İrlanda halihazırda gelişmiş ülkeler arasında en yüksek büyüme oranlarından birine sahiptir. 1990-1995 yılları arasında yıllık %4,8 olan ortalama büyüme oranı 1995-2000 yılları arasında % 9,5 e yükselmiştir. 2000 yılından sonra İrlanda nın büyüme oranları düşüşe geçtiyse de AB-15 ülkelerinin ortalamasının yaklaşık 5 kat üstünde kalmayı başarmıştır (Tablo 2 ve Tablo 3). 1987 yılında GSYİH nın % 9,5 i oranında olan bütçe açığı zamanla kapanarak bugün yaklaşık GSYİH nın % 1 ine inmiştir. Nüfus artış oranı AB ortalamalarının üzerinde olan İrlanda, 15 yaş altı kişilerin toplam nüfusa oranı açısından AB nin en yüksek 2. ülkesiyken; benzer şekilde 65 yaş üstü kişilerin toplam - 24 -

nüfusa oranının en düşük olduğu Avrupa ülkesidir. İrlanda da işsizlik oranı resmi rakamlara göre %4,5 tir. Tablo 2: İrlanda nın Genel Nüfus ve Ekonomik Verileri 10 2004 Nüfus Toplam Nüfus 4,1 Milyon Nüfus Artış Oranı (yıllık %) 1,8 Ekonomi Brüt Milli Gelir, Atlas Metodu (ABD Doları) 139,6 Milyar Kişi Başına Düşen Brüt Milli Gelir (ABD Doları) 34.310,00 GSYİH (ABD Doları) 181,6 Milyar GSYİH Büyüme Oranı (yıllık %) 4,9 Enflasyon (yıllık %) 3,5 İhracat (% GSYİH) 80,2 İthalat (% GSYİH) 64,7 Yüksek Teknoloji İhracatı (% üretim ihracatı) 33,8 Yeni Bir İşe Başlamak İçin Gerekli Süre (gün) 24 Askeri Harcamalar (% GSYİH) 0,6 Global Yatırımlar Yabancı Doğrudan Yatırımlar (net nakit girişi, ABD Doları) 11,0 Milyar Tablo 3: 2000-2004 Yılları Arasında AB-25 Ülkelerinin Önde Gelen GSYİH Büyüme 11 Oranları İrlanda OECD AB Yunanistan Slovakya Macaristan Polonya Çek Cum. % 6,1 % 2,5 % 1,7 % 4,1 % 3,9 % 3,9 % 3,1 % 3,0 Doğrudan yabancı yatırımlar açısından İrlanda ya en fazla yatırım yapan ülke ABD dir. 61 Milyar ABD Dolarından fazla yatırım ile toplam 600 Amerikan firması bugün İrlanda da faaliyet göstermektedir. Yabancı yatırımcıların en çok tercih ettikleri sektörler ise ilaç, bilgi ve iletişim teknolojileri ve tıbbi teknolojiler olmuştur. 10 World Development Indicators Database, Nisan 2006 11 IRELAND- Economic Profile October 2005, Enterprise Ireland - 25 -

Ulusal Kalkınma Planı ile bilgi toplumu yaratmak için eğitime önem verilmesi gerekliliğinin belirlenmesi sonucunda eğitim, öncelikli yatırım alanlarından biri haline gelmiştir. 2003 yılında eğitime yapılan toplam kamu ve özel kesim yatırımları 6 Milyar Avro ya ulaşmıştır. 25-34 yaş arasındaki nüfusun yüksek öğrenim görme oranı % 37 seviyelerine çıkmıştır. 12 (AB ortalaması % 27, ABD ortalaması % 40) (Tablo 4). Tablo 4: İrlanda daki Eğitim Kurumları ve Öğrencilerin Sayısı 13 2003 Yılı Seviye Kurum Sayısı Öğrenci Sayısı İlköğretim 3.321 451.755 Lise 763 341.724 Yüksek 56 143.271 Toplam 4.140 936.750 1994-1999 arasında 1994 te 500 Milyon Avro olan Ar-Ge yatırımlarını İrlanda hükümeti 5 kat artırarak 2000-2006 arasında 2,5 Milyon Avro ya çıkartmıştır. Ar-Ge yatırımları GSYİH nin % 1,4 ü seviyesindedir. İrlanda ekonomisinin bu kadar hızlı büyüme göstermesinin altında yatan kilit faktörler şunlar olarak gösterilmektedir: Genç nüfusun ve işgücü arzının fazlalığı, Ülkeye özellikle stratejik sektörlerde yapılan yüksek miktarlardaki yabancı yatırımlar, AB fonlarının stratejik programlarda kullanılması Şartlara göre davranabilen, yenilikçi devlet politikaları 12 2004 yılı itibariyle ülkemizde yüksek öğretim ve üniversite seviyesinde eğitim gören toplam öğrenci sayısı 1.969.086 dır. Bu da toplam nüfusun yaklaşık %2,8 ine karşılık gelmektedir. Yine 2004 yılı verilerine göre toplam 79 adet üniversite eğitim hizmeti vermektedir. Eğitime ayrılan bütçe incelendiğinde 2005 yılında MEB ve YÖK e ayrılan bütçe yaklaşık 10 Milyon Avro ile GSMH nin %4,18 ine karşılık gelmektedir.(yök (Kasım 2005) Türk Yükseköğretiminin Bugünkü Durumu) 13 Forfas (2003) The Supply and Demand for Skills in the Biotechnology Sector - 26 -

Ekonomik kalkınma için sosyal ortaklık yaklaşımı Uluslararası ticaret ve yeni fikirler konusunda yeniliklere açıklık Eğitim ve teknolojik inovasyona verilen önem 2.3.2. İrlanda da Biyoteknoloji İrlanda da yerleşik biyoteknoloji firmaların sayısı 59 dur. Bu şirketler biyo-ilaç geliştirme ve üretme, teşhis/tanı ürünleri, farmakolojik hizmetler, biyo-çevre teknolojileri ve tarımsal gıda teknolojileri ile ilgili faaliyet göstermektedirler. Bu firmaların 41 tanesi ulusal, geri kalan 18 tanesi ise çok uluslu niteliklerde şirketlerdir. Bunlardan 25 adedinin üniversitelerdeki araştırma sonuçlarının ticarileşmesi ile ortaya çıkmış oldukları görülmektedir (spin-offs). İrlanda biyoteknoloji sektöründe 4000 den fazla personel çalışmaktadır (Şekil 10). - 27 -

Şekil 10: İrlanda daki Biyoteknoloji Şirketlerinin Dağılımı Ve Kümelenmesi Anahtar: Tanı Tarımsal-Gıda Biyo-Çevre Farmakolojik-Biyolojik Farmakolojik-Servis - 28 -

AT Kearney in 14 yaptığı bir araştırmaya göre İrlanda, insan kaynağı ve yetenek bakımından dünyada 4., iş ortamı bakımından dünyada en iyi yatırım yapılacak 3.ülkedir. Yine aynı araştırmaya göre İrlanda, bölgesel olarak Avrupa da yatırım yapılacak en uygun ülke seçilmiştir. Zaten ülkede faaliyet gösteren ve biyoteknoloji konusunda dünyaca ünlü Abbot Laboratories, Gilead Science, Centocor, Allergan, Boston Scientific Corporation, Essilor, Johnson&Johnson ve Wyeth Biopharma gibi uluslararası şirketlerin de varlıkları bunu kanıtlar niteliktedir. İrlanda daki biyoteknoloji konusunda faaliyet gösteren firmalar incelendiğinde, en yoğun faaliyet gösterilen alt-alanın tanı (diagnostics) olduğu görülmüştür (Şekil 11). Şekil 11: İrlanda da Sektörlere ve Büyüklüklerine Göre Biyoteknoloji Firmaları SEKTÖR VE BÜYÜKLÜĞE GÖRE BİYOTEKNOLOJİ FİRMALARI 25 20 Orta/Büyük Ölçekli Firmalar Küçük Firmalar Mikro Girişimler 9 FİRMA SAYISI 15 10 3 4 5 5 5 0 9 5 2 TANI TARIMSAL GIDA FARMAKOLOJİK HİZMETLER 5 2 SEKTÖRLER 3 1 BİYO-ÇEVRESEL FARMOKOLOJİK - BİYOLOJİK 6 Çok uluslu şirketler 1970 lerden itibaren İrlanda da faaliyet göstermeye başlamıştır. Ulusal firmaların oluşumu bunu takip eden bir süreç sonucunda gerçekleşmiş ve son dönemde başlayan ulusal programlar ile hızlanmıştır (Şekil 12). 14 AT Kearney (2004) Offshore Location Attractiveness Index - 29 -

Şekil 12: İrlanda da Biyoteknoloji Firmalarının Oluşum Yılları BİYOTEKNOLOJİ FİRMALARI OLUŞUM YILLARI 8 ÇOKULUSLU YERLİ 7 6 FİRMA SAYISI 5 4 3 2 1 0 69 79 85 86 88 89 90 91 92 95 96 97 98 99 00 01 OLUŞUM YILI Son yıllarda kurulan firmaların ise daha çok mikro düzeyde girişimler olduğu gözlemlenmektedir. Bunun da devam eden programların bir sonucu olduğu düşünülebilir. Bu sınıftaki 26 işletmenin ortalama firma yaşı 4,5 tir (Tablo 5). Tablo 5: Büyüklüklerine Göre Biyoteknoloji Firmaları PERSONEL SAYISI YERLİ ÇOK ULUSLU ORTALAMA FİRMA YAŞI Mikro Girişimler (1-10) 26 0 4,5 Küçük Firmalar (11-50) 11 5 11,8 Orta/Büyük Firmalar (51+) Ölçekli 4 13 19 Tanı konusunda faaliyet gösteren biyoteknoloji firmalarının sayısı diğer alt alanlar arasında en yüksek değere sahipken, istihdam edilen personel sayısı, farmakoloji-biyoloji sektörüne göre daha düşüktür. Toplam 18 çokuluslu firma ve ulusal 41 firmada tanı alanına göre 2 katından fazla personel çalıştırmaktadır. Çalışan personel sayıları dikkate alındığında, çok uluslu firmaların bekleneceği gibi ulusal firmalara göre daha büyük ölçeklerde faaliyet gösterdikleri söylenebilir (Tablo 6). - 30 -

Tablo 6: Sektör ve Kökenlerine Göre Biyoteknoloji Şirketleri ve Personel Sayıları YERLİ ÇOK ULUSLU TOPLAM SEKTÖR FİRMA SAYISI PERSONEL FİRMA SAYISI PERSONEL FİRMA SAYISI PERSONEL Tanı 16 927 5 730 21 1657 Gıda 6 61 5 216 11 277 Farmakolojik Hizmetler 7 74 0 0 7 74 Biyo-Çevre 4 49 0 0 4 49 Tarımsal- Farmakoloji- Biyoloji 8 60 8 1973 16 2033 TOPLAM 41 1171 18 2919 59 4090 Ar-Ge personeli bakımından İrlanda daki ulusal ve çok uluslu biyoteknoloji şirketleri incelendiğinde, araştırma-geliştirme faaliyetinde bulunan personelin ulusal şirketlerde yoğunlaştığı, en fazla Ar-Ge personelinin ise tanı sektöründe istihdam edildiği görülmektedir. Çok uluslu şirketlerin İrlanda daki Ar-Ge personeli sayısının azlığı, bu şirketlerin İrlanda yı daha çok bir üretim ve pazarlama üssü olarak kullandıklarını göstermektedir. İrlanda nın halen yürütmekte olduğu ulusal biyoteknoloji programı da bu tespit üzerine kurulu hedeflere dayandırılmıştır (Tablo 7). - 31 -

Tablo 7: Yerli ve Çok Uluslu Şirketlerde Bulunan Ar-Ge Personelinin Sektörlere Göre Dağılımı YERLİ ÇOK ULUSLU SEKTÖR AR-GE PERSONELİ PERSONELE YÜZDESİ (%) AR-GE PERSONELİ PERSONELE YÜZDESİ (%) Tanı 205 22 53 7 Tarımsal-Gıda 22 36 20 9 Farmakolojik Hizmetler 24 32 0 0 Biyo-Çevresel 3 6 0 0 Farmakolojik- Biyolojik 48 80 160 8 TOPLAM 302 26 233 8 Biyoteknoloji gibi, çalışan niteliklerinin en üst düzeyde olduğu bir sektörün insan kaynağı ihtiyacının sağlanabilmesi uygun niteliklerde bir eğitim altyapısının oluşturulmasına bağlıdır. Nitekim, İrlanda Ulusal Kalkınma Planı nda eğitime verilen öncelik ile eğitim yatırımlarının artırılmasını hedeflemektedir. İrlanda gelişim programlarının diğer ayakları ile uyumlu olarak gelecekte ihtiyacı duyulan nitelikli teknik personel açığının kapatılmasını amaçlamakta ve tedbirler almaktadır (Tablo 8). - 32 -

Tablo 8: Nitelikli Teknik Personel Arz/Talep Farklılıkları Tahmini 15 (2003-2009) Derece 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Doktora -106-99 -75-39 -35-22 -16 Yüksek Lisans -57-39 -25-15 -9-4 -4 Lisans -310-342 -374-406 -437-468 -498 Ön Lisans -306-327 -348-368 -388-407 -425 Toplam -779-807 -822-828 -869-901 -943 2.3.3. İrlanda da Biyoteknoloji Sektörünün Gelişimi Biyoteknoloji sektörünün küresel düzeyde erken evreleri yaşadığı ve ağırlıklı olarak temel ve uygulamalı araştırma faaliyetlerine yoğunlaştığı 1980 ler ve 1990 ların başında bugün biyoteknoloji konusunda aşama kaydetmiş pek çok diğer ülke gibi, İrlanda da biyoteknoloji konusunda önemli alınan bir oyuncu değildi. O dönemlerde İrlanda ekonomisinin krizde olması, altyapının yetersizliği, vergilerin yüksekliği ve yatırım teşviklerinin olmaması, enflasyonun yüksekliği ve yüksek beyin göçü nedenleriyle hükümetin, biyoteknoloji gibi geleceği yönelik bir sektöre kaynak aktararak yatırım yapması söz konusu değildi. 1990 ların başında İrlanda nın yaşadığı hızlı ekonomik büyüme ile girişimcilik teşvik edildi ve üretim sektöründe İrlanda tarihinde görülmemiş büyüme yaşandı. Yaşanan büyüme ve AB fonlarının sağladığı imkanlar, İrlanda nın geleceğe dönük stratejileri oluşturması için bir fırsat oluşturdu. İrlanda da gündem ve öncelikler, küresel seviyede rekabet edebilecek iddialı bir ekonominin geliştirilmesi için politika ve stratejilerin belirlenmesine odaklandı. Biyoteknoloji politika ve stratejilerinin belirlenmesine yönelik çalışmalardan ilki olarak, 1987 yılında yapılan Ulusal Biyoteknoloji Programı ile İrlanda üniversitelerinde ticarileşebilir biyoteknoloji araştırmalarının teşvik edilmesi ve desteklenmesi öngörülmüş, bu amaçla 1988 yılında İrlanda Biyoaraştırma Kurumu (BioResearch Ireland- BRI) kurulmuştur. Devlet ile üniversite arasında bir ortaklık olarak kurulan bu araştırma kurumu, mevcut biyoteknoloji 15 2001 yılı iş pazarı için varsayılan denge değerlerine dayanır. Negatif değerler açık olduğunu belirtir. - 33 -

projelerinin ticarileştirilmesi ve gerekli altyapının kurulması için araştırmalar yapmıştır. Ayrıca, üniversitelerin endüstriye yönelik bilgi üretmesi ve yeni firmaların kurulması için de çalışmalar yürütmüştür. Bu kurum halen Enterprise Ireland ın çatısı altında faaliyetlerini sürdürmektedir. İrlanda da biyoteknoloji konusunda yatırım yapma fikrinin ortaya çıkmasının arkasındaki asıl dönüm noktası, İrlanda nın gelecekteki sanayi kalkınma planını yapılabilir hale getirmek için biyoteknoloji sektörünün stratejik bir girdi olması gerektiğini söyleyen ve 1996 yılında yayınlanan Forfas (Girişimcilik, Ticaret ve İstihdam Bakanlığı nın altında faaliyet gösteren, girişimcilik, ticaret, bilim, teknoloji ve inovasyon konularında ulusal politika danışma kurulu) raporudur (Forfas 1996 21. yüzyılda İrlanda daki Girişimler için Strateji) 7. Bu raporun yayınlanmasının ardından 1990 ların sonlarında, İrlanda hükümeti, bir biyoteknoloji stratejisi geliştirmiştir. 1999 yılında yayınlanan İrlanda nın Teknoloji Öngörü Raporu nda 8 bu strateji bir miktar eleştiriye uğramış (bilim merkezlerine mali açıdan yeteri kadar destek aktarılmaması eleştirilmiş) ve mevcut ve yeni kurulacak şirketlerin Ar-Ge yeteneklerinin geliştirilmesi önerilerek biyoteknoloji sektörünün gelişimi için bir yol haritası çizilmiştir. Teknoloji Öngörü çalışmasında biyoteknoloji, ileri bilişim teknolojileri ve ileri üretim teknolojileri İrlanda için öncelikli üç teknoloji alanı olarak belirlenmiştir. 1999 yılında yayınlanan İrlanda Teknoloji Öngörü Raporunda, biyo-endüstrinin İrlanda da başarılı olması için, devlet, üniversite ve sanayi işbirliğinin çok güçlü olması gerektiği ifade edilmiştir. Yapılan diğer öneriler arasında: Önde gelen önemli araştırmaların desteklenmesi için kaliteli bir Ar-Ge programının geliştirilmesi Yapılan araştırmaların ticarileşmesine odaklanılması Yerel sanayinin gelişiminin ve yabancı yatırımcıların gelmesinin teşvik edilmesi Gelişiminin başında olan biyoteknoloji şirketlerine yatırım yapmak amacıyla bir başlangıç sermayesi fonunun kurulması Farkındalığı artırmak, bilginin yayılmasını sağlamak ve biyoteknoloji sektörüne yönelik güveni artırmak amacıyla iletişim stratejisinin geliştirilmesi yer almaktadır. İrlanda hükümeti, biyoteknoloji sektörünün gelişmesine engel olarak tespit edilmiş iki konu üzerinde yoğunlaşmıştır: a) modern biyoteknoloji konusunda halkın kaygılarını gidermek - 34 -

(özellikle genetik mühendisliği konusunda) b) İrlanda da uygun bir bilimsel temel oluşturmak. (biyoteknoloji konusunda bilgilendirmek amacı ile çeşitli yayınlar hazırlanmış ve dağıtılmıştır.) Teknoloji Öngörü Raporunun bir sonucu ve Ulusal Kalkınma Planı nın bir parçası olarak, İrlanda nın Teknoloji Öngörü Fonu nu idare etmek amacıyla 2000 yılında İrlanda Bilim Vakfı (SFI) kurulmuştur. Bilim ile uğraşan kişileri desteklemek, akademik araştırmaların ticarileşmesini sağlamak ve nitelikli işgücünün artmasında katkıda bulunmak amacıyla ödüller veren İrlanda Bilim Vakfı na (SFI) İrlanda hükümeti 2000-2006 yılları arasına araştırma ve geliştirme için toplam 648 Milyon Avro tutarında kaynak ayırmıştır. Sadece 2005 yılında SFI nın biyoteknoloji için ayırdığı kaynak 170 Milyon Avro dur. SFI ın öncelikli olarak destek verdiği konular biyoteknoloji ile bilgi ve iletişim teknolojileridir. Genel bir kalkınma planı olan ve Avrupa Birliği Yapısal Fonlarından faydalanmak amacıyla hazırlanan 2000-2006 Ulusal Kalkınma Planı (NDP), sağlık hizmetleri, konut, eğitim, ulaşım, kırsal kalkınma, su ve altyapı hizmetleri konularında yatırımlar yapmayı öngörmektedir. Kaynağın % 90 ı yerel fonlardan karşılanacak, geri kalan ise AB fonları tarafından desteklenecektir. Ulusal Kalkınma Planına göre, hükümet araştırma, teknolojik gelişim ve inovasyon için kullanılmak üzere toplam 2,5 Milyar Avro tutarında kaynak ayırmıştır. SFI da fonlarını bu kaynaktan almaktadır. Planda ayrıca üniversitelerde araştırma yapılmasını sağlamak için bir program bulunmakta ve bu programa ayrılan fon da Yüksek Eğitim Kurumu (HEA) tarafından yönetilmektedir. 2003 yılında yayınlanan İrlanda nın Bilgi Ekonomisini İnşa Etmek, 2010 a kadar Ar-Ge Yatırımlarını Teşvik Etmek için İrlanda nın Hareket Planı 16 raporunda hükümet tarafından İrlanda da bilimsel temeli oluşturmak için yapılması gerekenler ortaya konmuştur. Bu raporda biyoteknoloji kümeleri kurmak için gereken ve halen var olan yetenekler arasında büyük farklar bulunduğu, özellikle üniversite seviyesinde bilim ile ilgili derslere ve bölümlere olan ilginin gittikçe azaldığı tespit edilmiştir. Raporda, üniversitelerin kamu kaynaklarını kullanmak yerine daha girişimci özellikler kazanmaları ve kendi kaynaklarını yaratmaları önerilmiş ve bu sayede nitelikli eleman arz/talebi arasındaki farkın kapatılabileceği ifade edilmiştir. İrlanda biyoteknoloji sektörü, halen SFI, Enterprise Ireland, Yüksek Eğitim Kurumu (HEA), Sağlık ve Araştırma Kurulu ve Avrupa Birliği nin sağladığı farklı programlardan dağıtılan 16 Government Publications (2004) Building Ireland s Knowledge Economy The Irish Action Plan for Promoting Investment in R&D to 2010-35 -

toplam 1 Milyar Avro tutarındaki fondan yararlanmaktadır. Fonların çoğunluğu, biyoteknoloji konusunda temel ve uygulamalı araştırma temelinin oluşturulması için yatırım ve projelere harcanmaktadır. Biyoteknoloji sektörü, İrlanda da risk sermayesi fonlarının yatırım yapmayı en fazla tercih ettikleri üç sektörden biri olsa da, 2003 yılı OECD verilerine göre İrlanda da biyoteknoloji risk sermayesi yatırımları GSYİH nin % 0,001 i seviyesinde kalmıştır. (Bu oran aynı yıl için lider ABD de % 0,031, Kanada da % 0,026 ve Danimarka da % 0,024 seviyesinde gerçekleşmiştir.) 2001 yılından bu yana Enterprise Ireland nin başlangıç ve risk sermayesi fonlarının desteklenmesi için kullandığı 133 Milyon Avro tutarındaki fonun % 19 u yaşam bilimlerinde yatırım yapacak fonlara tahsis edilmiştir. Enterprise Ireland ın başlangıç ve risk sermayesi fonlarına yönelik programı özel risk sermayesi fonlarına sermaye katkısı sağlamaktadır. Enterprise Ireland ın sermayedar olduğu Seroba 17 ve Growcorp 18 biyoteknoloji fonları, uluslararası risk sermayesi şirketlerinin faaliyetlerini İrlanda ya çekmekte etkin aktörler olmuşlardır 19. Seroba tarafından yönetilen ve ülkenin ilk yaşam bilimlerine yönelik fonu olan İrlanda Biyobilim Risk Sermayesi Fonu (IBVCF) 20 Milyon Avro luk bir kaynağı yönetmektedir. Özel bir risk sermayesi şirketi olan Growcorp, Avrupa Biyobilim Fonu nun da desteklediği biyoteknoloji sektörüne yönelik bir yatırım fonunu yönetmektedir. Başlangıç seviyesindeki şirketlere 1,27 Milyon Avro ya kadar destek sağlayan Growcorp, ayrıca strateji optimizasyonu, fon bulma, takım kurma ve ticarileşme konularında da danışmanlık hizmeti vermektedir. İrlanda Risk Sermayesi Birliği (Irish Venture Capital Association) verilerine göre, yerel olarak yatırılan her 1 Milyon Avro, 2 Milyon Avro tutarında yabancı yatırımı tetiklemektedir 20. 17 www.seroba.ie 18 www.growcorp.net 19 İrlanda nın ilk girişim sermayesi fonu olan Biyoteknoloji ve Yaşam Bilimleri Fonu Enterprise Ireland ve Seroba BioVentures ortaklığı ile kurmuştur. 20 Gillespie,S. And Henry, C. (2005) Growing Pains in Irish Biotechnology - 36 -

3. İrlanda Biyoteknoloji Sektörü İnovasyon Sistemi Biyoteknolojinin stratejik ticarileşmesinin desteklenmesi hedefi ile oluşturulmakta olan İrlanda Biyoteknoloji İnovasyon sistemi, araştırma ve inovasyon değer süreçleri üzerinde farklı görevler yerine getiren farklı kurumların ortak ve koordinasyon içinde çalışması ile yürütülmektedir. Bu sistemde yer alan ve İrlanda nın biyoteknoloji temel ve uygulama altyapısının ve kapasitesinin geliştirilmesi, gerekli projelerin desteklenmesi, biyoteknoloji araştırma sonuçlarının sanayie teknoloji transferi veya firmalaşma yolu ile stratejik ticarileşmesi ve mevcut biyoteknoloji firmalarının birlikte ve araştırma kurumlarının katılımı ile yürütecekleri ortak projelere destek sağlanmasıyla görevli kurumlar aşağıda detayları ile anlatılmıştır. İrlanda da biyoteknoloji inovasyon sistemini oluşturan bu kurumlar arasında fon sağlayıcı kurumlar, biyoinkübatör merkezleri, üniversiteler, araştırma merkezleri, enstitüler, vakıflar ve devlet kurumları yer almaktadır. Özellikle Enterprise Ireland ve İrlanda Bilim Vakfı (SFI) başta olmak üzere sistem içerisinde yer alan bütün kurumlar projeleri farklı safhalarda ve faaliyetlerde desteklemek için beraber çalışmakta ve koordinasyon ve iletişimi sağlayacak mekanizmaları idame etmektedirler. İrlanda Biyoteknoloji sektörü inovasyon sisteminde program uygulayıcısı olan önemli kurumlar aşağıda (Şekil 13) gösterilmiştir. - 37 -

Şekil 13: İrlanda Biyoteknoloji Sektörü İnovasyon Sisteminin Oyuncuları 3.1. Enterprise Ireland Enterprise Ireland (EI), İrlanda nın endüstriyel kapasitesinin gelişimini desteklemek amacı ile kurulmuş bir kamu kuruluşudur. Kuruluşun temel vizyonu, küresel boyutta rekabet edecek İrlandalı firmalar yaratarak, İrlanda nın dünya pazarlarında önemli bir oyuncu olmasını sağlamak ve bu sayede bölgesel ve ulusal refahı artırmaktır. Enterprise Ireland, İrlanda da kurulu 13 bölgesel ofis ve dünya üzerinde mevcut 33 uluslararası ofis ile faaliyet göstermektedir (Şekil 14). Enterprise Ireland ın 3 farklı tipte müşteri kitlesi mevcuttur: 10 veya daha fazla kişi çalıştıran üretim ve uluslararası boyutta hizmet sağlayan servis şirketleri Uluslararası pazarda rekabet edebilecek fikirleri olan girişimciler Deniz aşırı ülkelerdeki firmaların sahibi oldukları İrlanda da kurulu gıda ve doğal kaynak şirketleri - 38 -

Şekil 14: Enterprise Ireland ın Yerleşkeleri Teknolojik inovasyon, iş geliştirme ve uluslararası nitelik kazandırma konularına öncelikle odaklanan Enterprise Ireland, faaliyetlerini 5 ana hedef çevresinde odaklamıştır: İhracat potansiyeli yüksek, yenilikçi fikirleri olan yeni firmalara teşvik sağlamak ve kurulu firmaların büyümesine katkıda bulunmak (starting up ve scaling up) Dünya pazarlarında rekabet edebilecek yenilikçi ürünlerin ortaya çıkması için araştırma ve inovasyon destekleri sağlamak Uluslararası ofisleri ile her seviyede pazar ve müşteri bağlantıları sağlayarak ihracat gücünü arttırmak Verimliliği ve üretkenliği arttırarak İrlanda nın firmalarının rekabet gücünü arttırmak Bölgesel olarak girişimcileri desteklemek Enterprise Ireland tarafından sağlanan araştırma ve inovasyon destekleri 3 aşamaya yöneliktir: Firma içi Ar-Ge Destekleri, Uygulamaya Yönelik Araştırma, ve Uluslararası Bilim ve Teknoloji. Enterprise Ireland ın 2004 yılı faaliyet raporunda, Araştırma, Teknoloji ve İnovasyon Rekabet Fonu kapsamında, 154 firmadaki Ar-Ge çalışmalarının toplam 30 Milyon Avro ile desteklendiği belirtilmiştir. Buna ilave olarak, Enterprise Ireland 20 Milyon Avro luk Ar-Ge desteği ve uygulamaya yönelik araştırmalar kapsamında da 14,6 Milyon Avro luk ticarileşme desteği sağlamıştır. - 39 -