Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 58, Kasım 2017, s. 1-9 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 08.09.2017 20.11.2017 Prof. Dr. Erol ALTINSAPAN Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü ealtinsapan@anadolu.edu.tr Ali GERENGİ Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü agerengi@anadolu.edu.tr ESKİŞEHİR KARACAHİSAR KALESİ KAZI ÇALIŞMALARINDA BULUNAN BİR GRUP SİKKE Öz Bu makalede, Osmanlı Beyliğinin kurulduğu Karacahisar Kalesi nde 2011-2014 yılları arasında gerçekleştirilen kazı çalışmalarında ele geçen sikkelerin küçük bir bölümü ele alınmıştır. Bir Ortaçağ kalesi olan Karacahisar Kalesi, il merkezinin 7 km güney batısında, Porsuk Çayı nın kenarında, 1010 metre yükseklikte bir plato üzerinde bulunmaktadır. Kalede 2011-2014 yılları arasında sürdürülen kazı çalışmalarında toplam 244 adet sikke ele geçmiştir. Ele geçen bu sikkelerin dönemlere göre ayrımı yapıldığında sikkelerin 237 si Osmanlı Dönemine ait iken 5 sikke Bizans Dönemine aittir. Okunan sikkelerden 2 si gümüş iken, 10 adeti bakırdır. Okunan sikkelerin kronolojik dizimi, kalenin I. Murad döneminden Fatih devrine kadar kesintisiz kullanıldığını desteklemektedir. Anahtar kelimeler: Eskişehir, Karacahisar, Kale, Osmanlı, Sikke
GİRİŞ: A GROUP OF COINS WHICH HAS FOUND IN ESKİŞEHİR KARACAHİSAR FORTRESS EXCAVATION WORKS Abstracts This article approaches to evaluate some of the coins which found during the excavations in which were establishment of the Ottoman Beylik Eskişehir Karacahisar Fortress between 2011-2014. Karacahisar Fortress is a medieval castle located 7 km south west of city center, in a plateau at a height of 1010 meters on the edge of the Porsuk Stream. 244 coins were found in the excavations carried out between the years 2011-2014. When the coins was separated chronologicaly, 237 coins dated to Ottoman period and 5 coins dated to the Byzantine period. 2 silver and 10 copper coins are clearly readable. The chronological sequence of 12 coins support that the fortress was used through from Murad I to Fatih period. Keywords: Eskisehir, Karacahisar, Castle, Ottoman, Coins Bu çalışmada, Karacahisar Kalesi nde 2011-2014 yılları arasında gerçekleştirilen kazı çalışmalarında ele geçen sikkelerin bir bölümü ele alınmıştır. Çalışma kapsamında kısmen okunabilen sikkeler ele alınarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Eskişehir in 7 km güney batısında bulunan Karacahisar Kalesinde ilk bilimsel çalışmalar, 1999 yılında rahmetli Prof. Dr. Halil İnalcık ın danışmanlığında, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji, Sanat Tarihi ve Tarih Bölümlerinde görevli akademisyenlerden oluşan bir heyet ile yüzey araştırması olarak başlamıştır. 2000-2001 yıllarında Eskişehir Arkeoloji Müzesi Başkanlığında ve Prof. Dr. Ebru Parman ın bilimsel danışmanlığında oluşturulan bir ekip ile kalede temizlik ve çevre düzenlemesi çalışmaları ve 2002-2005 yılları arasında Prof. Dr. Ebru Parman ın başkanlığında Bakanlar Kurulu kararıyla kalede ilk kazı çalışmaları gerçekleştirilmiştir. 2005-2009 yılları arasında ara verilen kazı çalışmalarına, 2009 yılında Eskişehir Arkeoloji Müzesi Müdürü Dursun Çağlar ın başkanlığında ve Anadolu Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Erol Altınsapan ın bilimsel danışmanlığında yeniden başlayan temizlik ve kazı çalışmaları 2011 yılından itibaren Prof. Dr. Erol Altınsapan başkanlığında Anadolu Üniversitesi Sanat Tarihi bölümü Öğretim görevlileri ve öğrencilerinden oluşan bir ekip tarafından, Bakanlar Kurulu kararı ile Kültür Bakanlığı ve Anadolu Üniversitesi nin destekleri ile yürütülmüştür. 1 2 Bir Ortaçağ kalesi olan Karacahisar Kalesi, Eskişehir in 7 km güney batısında, Porsuk Çayı nın kenarında, 1010 metre yükseklikte bir plato üzerinde bulunmaktadır (Çiz.1). Kalenin ilk inşa tarihi ve Osmanlı dönemi öncesine dair herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Osmanlı tarihinde son derece önemli bir nokta teşkil eden kale, Osmanlı Beyliğinin kuruluşunun resmiyet kazandığı bir yer olması ile birçok tarihçinin üzerinde sıklıkla durduğu bir yer olmuştur. Karacahisar kalesinde 2011-2014 yılları arasında sürdürülen kazı çalışmaları X, Y, Z, V ve L olarak adlandırılan beş bölgede gerçekleştirilmiştir. X ve Y alanları kalede bulunan iç surun doğu yüzüne yerleştirilen mekanlardan oluşmaktadır. Z alanı iç surun batısında bulunan ve çok bölüntülü bir yapı planı gösteren bir mekan iken, V ve L alanları iç sur ile kalenin giriş kapısı arasında yer alan çeşitli mekanlardan oluşmaktadır (Çiz.1). 1 Bu dönemlerde gerçekleştirilen kazı çalışmaları için bk.; Parman, 2001, s. 451-462; Parman, 2002a, s. 69-80; Parman 2002b, s. 77-83; Parman & Parla, 2003, s. 43-55; Parman, Parla & Bursalı, 2006, s. 1-12; Altınsapan, Yılmazyaşar & Gerengi, 2010, s.1-17; Altınsapan, Yılmazyaşar & Gerengi, 2011; Yılmazyaşar, 2011, Altınsapan, 2014, Altınsapan, Palalı, 2013; Altınsapan, Gökalp, Yılmazyaşar, Gerengi, 2015. Altınsapan, E. Gerengi, A. (2015).
Karacahisar kalesinde Bakanlar Kurulu kararıyla 2011-2014 yılları arasında gerçekleştirilen kazılarda toplam 244 adet sikke ele geçirilmiştir. Bu sikkelerin yıllara göre dağılımı aşağıdaki grafikte gösteriliştir. Kalede ele geçen sikkelerin yıllara gör dağılımı incelendiğinde en fazla sayıda sikkenin 2012 yılı kazı çalışmalarında ele geçtiği görülmektedir (Grafik:1). Bu durumun temel nedeni bu yıldaki çalışma süresinin ve bu dönemde açılan açma sayısının fazla oluşudur. Karacahisar kalesi kazı çalışmalarında X, Y, V ve L olarak adlandırılan alanlarda açığa çıkartılan mekanlar; iç sur duvarına bitişik inşa edilmiş, dikdörtgen planlı, çamur harçlı moloz taş duvarlara sahip birimlerden oluşmaktadır. Mevcut verilerden bu birimlerin depo ve işlik olarak kullanıldıkları düşünülmektedir. Z alanında açığa çıkartılan birimler ise bir birleri ile ilişkili içlerinde ocak nişleri bulunan çok bölüntülü bir mekan olarak bu alanın kullanıldığını göstermektedir (Çiz:1, Foto:1). Kazı çalışmaları neticesinde ele geçen buluntuların alanlara göre dağılımı incelendiğinde en yoğun sikke buluntusunun Z alanından ele geçtiği görülmektedir (Grafik:2). 139 3 29 45 31 2011 2012 2013 2014 Grafik 1: Sikkelerin Yıllara Göre Dağılımı
9% Z Alanı 17% 11% 18% 45% X alanı Y Alanı V Alanı L Alanı Grafik 2: Sikkelerin Alanlara Göre Dağılımı 4 Çizim 1. Karacahisar Kalesi Planı
Resim 1: Karacahisar Kalesi Genel Görünüm KATALOG 5 Kazı Envanter No:KH2012-S90 Ölçüleri: Çap:1.9, Ağırlık:1.8 Z-8, 1005.80 Ön Yüz: Murad bin Orhan Arka Yüz: Murad bin Orhan (1362 1389 I. Murad Dönemi) Kazı Envanter No:KH2012-S131 Ölçüleri: Çap:1.5, Ağırlık:1.17 X-17, 1005.95 Ön Yüz: Beyazid Murad Arka Yüz: Hullide Mülkuhu 792 (1389/1390 Yıldırım Bayezid Dönemi)
Kazı Envanter No: KH2012-S27 Ölçüleri: çap 1.8cm, ağırlık 2.74 gr Y-3A, 1005.55 Ön yüzde Mehmed ibaresi okunmaktadır. Arka yüzde 813 tarihi yazılıdır. (1410-1411 Çelebi Mehmet Dönemi) Kazı Envanter No: KH2012-S122 Ölçüleri: Çap:2.1 Ağırlık:1.9 Y-5B, 1005.01 Ön Yüz: El Melik Mehmed Arka yüz: Hulude Mulkuhu ve Devletuhu 813 (1410-1411 Çelebi Mehmed Dönemi) Kazı Envanter No:KH2012-S9 Ölçüleri: Çap:1.6, Ağırlık:1.73 Z-5, 1005.44 Ön Yüz: El-Melik Mehmed Arka Yüz: Hullide Mülkuhu Ve Devlethu 813 (1410-1411 Çelebi Mehmed Dönemi) 6 Kazı Envanter No: KH2012-S46 Eserin Devri: Osmanlı Ölçüleri: Çap:1.5, Ağırlık:1.26 Z-8, 1005.35 Ön Yüz: Sultan Arka yüz: Hullide Mulkuhu ve Devlethu 813 (1410-1411 Çelebi Mehmed Dönemi)
Kazı Envanter No: KH2012-S121 Yapıldığı Madde: Gümüş Ölçüleri: çap 1.3cm, ağırlık 1.14gr Y-5B, 1005.02 Ön Yüz: Murad Bin Mehmed Han 825 Arka yüz: Hulude Mulkuhu Durb Edirne? (1421 II. Murad Dönemi) Kazı Envanter No: KH2012-S41 Ölçüleri: Çap:1.6, Ağırlık:2.48 Z-8, 1005.28 Ön Yüz: Sultan Arka yüz: 827 (1423-1424 II. Murad Dönemi) Kazı Envanter No: KH2012-S16 Ölçüleri: çap 1.9cm, ağırlık 2.8gr X-13 1006.02 korozyonlu Ön Yüz: Murad bin Mehmed Han Arka Yüz: Hulude mulkuhu (1421 1451 II. Murad Dönemi) 7 Kazı Envanter No: KH2012-S55 Ölçüleri: Çap:1.5 Ağırlık:1.9 Y-3B, 1005.14 Ön Yüz: Murad bin Mehmed 823 Arka yüz: Hulude Mulkuhu Durb Bursa (1421 1451 II. Murad Dönemi)
Kazı Envanter No:2013-S9 Dönemi: Osmanlı Ölçüleri: Çap:1.5, Ağırlık:1.49 V-2, 1005.57 Ön Yüz: Mehmed Bin Murad Han Arka Yüz: Hullide Mülkuhu 861 Sene (1456-1457 Fatih Dönemi) Kazı Envanter No : KH2013-2 Eserin Yapıldığı Madde : Gümüş Ölçüleri : Çap: 1.6cm Ağırlık: 1.88g L-4 (1006.53) Eserin Bulunduğu Tarih: 09.09.2013 Ön yüz: Sultan Arka yüz: 1031 (1621-1622 II. Osman Dönemi) Sonuç: 8 Karacahisar Kalesinde 2011-2014 yılları arasında sürdürülen kazı çalışmalarında toplam 244 adet sikke ele geçmiştir. Ele geçen bu sikkelerin dönemlere göre ayrımı yapıldığında sikkelerin 237 Osmanlı Dönemine, 5 sikke Bizans Dönemine 2 ait iken, 2 adeti Haçlı sikkesidir. Okunan sikkelerden 2 adeti gümüş iken, 10 adeti bakırdır. Bizans Dönemine ait sikke buluntularının azlığı ve kazı çalışmalarında bu döneme tarihlenen anıtsal bir mimari verinin bulunmaması, alanın Bizans döneminde kalabalık bir dokuya sahip olmadığı, sadece savunma amaçlı küçük bir kale olarak kullanıldığını düşündürmektedir. Osmanlı dönemine ait sikke sayısındaki fazlalık kalenin Osmanlı döneminde daha uzun süreli ve yoğun olarak kullanıldığını göstermektedir. Ele geçen Osmanlı sikkelerinden bugüne kadar okunabilen ve bu çalışmanın konusunu oluşturan sikkelerin dağılımı incelendiğinde, sikkelerden en erken tarihlisinin I. Murad dönemine ait olduğu görülür. Okunabilen sikkelerin kronolojik olarak sıralandığında I. Murad döneminden başlayarak Fatih dönemine kadar kesintisiz bir kronoloji takip etmektedir. Bu durum kalenin 15. yüzyılda Fatih Dönemi nde yayınlanan bir fermanla birlikte boşaltıldığı ve halkın aşağıdaki ovada yer alan ve bugün Karacaşehir olarak bilinen alana taşındığı yönünde ki bilgileri 3 destekler mahiyettedir. Sikke verileri kalenin fethedildikten sonra Fatih dönemine kadar kesintisiz olarak kullanıldığına ışık tutmaktadır. Ancak II. Osman dönemine tarihlenen 1621-1622 tarihli gümüş sikkenin varlığı ve kazı çalışmalarında ele geçen seramik buluntular kalenin Fatih döneminden sonra askeri niteliğini kaybettğini ve ovaya 2 Bizans Dönemi sikkeleri, Kazı Ekibi üyesi Zeliha DEMİREL GÖKALP tarafından okunmuştur. Okunan sikkeler, Focas (602-610), II. Mikhael (820-829), VII. Konstantinos (913-959) ve X. Konstantinos (1059-1067) dönemlerine aittir. 3 DOĞRU H. (1992). XVI. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı. Eskişehir, s.16 ve DOĞRU H. (2001). Osmanlı Kroniklerinde Karacahisar Kalesi ve Karacaşehir in Yer Değiştirmesi. Sema Alpaslan (yay.haz.), V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, s.223
taşınan Karacaşehir Köyü nün çeşitli ihtiyaçlarını karşılamaya (Depo, ahır, ağıl v.b.) yönelik faaliyetlerde kullanıldığını düşündürmektedir; kalenin belki de çok küçük bir nüve olarak kullanılmaya devam edildiğinin göstermektedir. KAYNAKLAR Altınsapan, E. Yılmazyaşar, H. & Gerengi, A. (2010). Karacahisar Kalesi 2009 Yılı Temizlik ve Kazı Çalışmaları, XIV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu. Konya, s.1-17. Altınsapan, E. Yılmazyaşar, H. & Gerengi A. (2011). The Karacahisar Castle Excavation Project: Work 2009, 15th Symposium on Mediterranean Archaeology (SOMA March 2011), Poster Session. Altınsapan, E. M. Palalı, (2013)," The Excavation of Karacahisar Castle 2012", 17th Symposium on Mediterranean Archaeology (SOMA) "Management of Cultural Heritage in the Coastal Zone", Moscow / 25-27 April, Poster Session. Altınsapan, E. (2014),"Karacahisar Kalesi Kazısı", Eskişehir Rehberi, Eskişehir Valiliği, Eskişehir, s.38-40. Altınsapan, E. Gökalp, Z. D. Yılmazyaşar, H. Gerengi, A. (2015). 2011-2014 Kazıları Işığında Eskişehir Karacahisar Kalesi, The Journal of Academic social Science, 621-633 Altınsapan, E. Gerengi, A. (2015). Karacahisar Kalesi 2014 Yılı Kazı Çalışmaları, 37.Kazı Sonuçları Toplantısı, Cilt 1, Erzurum.509-518. Doğru, H. (1992). XVI. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı. Eskişehir, Doğru, H. (2001). Osmanlı Kroniklerinde Karacahisar Kalesi ve Karacaşehir in Yer Değiştirmesi. Sema Alpaslan (yay.haz.), V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 9 Parman, E. (2001). Eskişehir-Karacahisar da Bir Ortaçağ Kalesi. Sema Alpaslan (yay.haz.), V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler içinde (s.451-462). Parman, E. (2002a). Eskişehir-Karacahisar Kalesi 2001 Yılı Kazı Çalışmaları. 24. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.2, 69-80. Parman, E. (2002b). Eskişehir Karacaşehir Köyünde Karacahisar Kalesi. Kebikeç 15, 77-83. Parman, E. & Parla C. (2003). Eskişehir (Merkez Karacaşehir Köyü) Karacahisar Kalesi 2002 yılı Kazı Çalışmaları. 25. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.2, 43-55. Parman, E. Parla, C. & Bursalı, M. (2006). Eskişehir (Merkez Karacaşehir Köyü) Karacahisar Kalesi 2005 yılı Kazı Çalışmaları. 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, C.2, 1-12. Pere, N. (1968). Osmanlılarda Madeni Paralar, Doğan Kardeş Matbaacılık, İstanbul. Yılmazyaşar, H. (2011). A Comparative Evaluation About Architectural and Historical Aspects of Karacahisar Castle, 15th Symposium of the Mediterranean Archaeology in Catania between 3 and 5 March of 2011, İtalya-Sicilya (Bildiri-Özet).