TÜRKİYE DE SU ÜRÜNLERİ SEKTÖRÜ VE ÜRETİCİ ÖRGÜTLERİ Nadir USLU Deniz Balıkları Grup Sorumlusu BSGM - Yetiştiricilik Daire Başkanlığı GFCM Paydaş Platformu İzmir, 10-14 Aralık 2013 1 TÜRKİYE DE SU ÜRÜNLERİ SEKTÖRÜ VE ÖRGÜTLENME Program Yönetim Potansiyel ve Üretim Mevcut Durum Yasal Mevzuat Değerlendirme 2 1
YÖNETİM 3 SU ÜRÜNLERİ YÖNETİMİ Gıda Kontrol Genel Müdürlüğü Hayvancılık Genel Müdürlüğü Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü Tarım Reformu Genel Müdürlüğü Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar G.M. AB ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü 4 2
SU ÜRÜNLERİ YÖNETİMİ Avcılık ve Kontrol Daire Başkanlığı Yetiştiricilik Daire Başkanlığı Kaynak Yönetimi ve Balıkçılık Yapıları Daire Baş. İstatistik ve Bilgi Sistemleri Daire Başkanlığı İdari İşler ve Koordinasyon Daire Başkanlığı 5 POTANSİYEL 6 3
SU ÜRÜNLERİ POTANSİYELİ Kaynak Sayı Alan (ha) Deniz 4 24 607 200 Doğal Göl 200 906 118 Baraj Gölü 293 460 441 Gölet 1 000 28 000 TOPLAM 26 001 759 Kıyı uzunluğu; 8 333 km 33 nehir 177 714 km 7 SU ÜRÜNLERİ POTANSİYELİ Su Ürünleri Yetiştiricilik İşletmeleri (2012) Tesis Kapasite (ton/yıl) İçsu 1 883 242 322 Deniz 408 193 419 Toplam 2 291 435 742 Balıkçılık ve Su Ürünleri Kaynak: Genel BSGM Müdürlüğü (2013) 8 4
Avcılık (ton) Üretim (ton) 1967 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Yetiştiricilik (ton) 20.12.2013 SU ÜRÜNLERİ ÜRETİMİ Avcılık Yetiştiricilik 2012 yılı; Avcılık : 432 442 tons Yetiştiricilik : 212 410 tons Toplam : 644 852 tons 67 % 33 % Kaynak: BSGM-TÜİK 9 SU ÜRÜNLERİ ÜRETİMİ Yıllara Göre Su Ürünleri Avcılığı ve Yetiştiriciliği Üretimi 700,000 600,000 500,000 400,000 250000 200000 150000 300,000 200,000 100,000 0 100000 50000 0 Kaynak: BSGM-TÜİK 10 5
Üretim (ton) 20.12.2013 SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİ ÜRETİMİ Su Ürünleri Yetiştiriciliği (2012) Çipura 17% Levrek 30% Diğer 1% Alabalık 52% Miktar 2012 (ton) Alabalık 114 569 Levrek 65 512 Çipura 30 743 Diğer 1 586 Toplam 212 410 11 SU ÜRÜNLERİ ÜRETİMİ 140000 120000 100000 80000 60000 KARADENIZ BOLGESI MARMARA BOLGESI EGE BOLGESI AKDENIZ BOLGESI IC ANADOLU BOL. DOGU ANADOLU BOL. GUNEYDOGU ANADOLU 40000 20000 0 2008 2009 2010 2011 2012 Yıllar 12 6
Değer (milyon $) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 20.12.2013 SU ÜRÜNLERİ AVCILIĞI ÜRETİMİ D. Salyangozu 2% Mezgit 3% Palamut 3% İstavrit 6% Sardalya 6% Beyaz Kum Midyesi 8% Deniz Ürünleri Avcılığı (2012) Lüfer Diğer 1% 9% Çaça 12% Hamsi 50% 2012 Quantity (tons) Hamsi 163 982 Beyaz Kum Midyesi 61 225 Palamut 35 764 Sardalya 28 248 İstavrit 24 625 Çaça 12 092 Deniz Salyangozu 9 596 Lüfer 7 390 Mezgit 7 367 Diğer 46 032 Toplam 432.442 DIŞ TİCARET (DEĞER) 450 400 350 300 İhracat 74.006 ton 414 milyon $ 250 200 150 100 50 İthalat 65.394 ton 177 milyon $ 0 Source: TURKSTAT (2012) 14 7
Tarım Reformu Genel Müdürlüğü Teşkilatlanma Daire Başkanlığı 15 Üretici Örgütleri; Örgütlü üreticilerin desteklenmesi ve denetlenmesi, Kırsal kalkınma yatırım destekleri, Uluslararası üretici örgütleri ile işbirliği, Tarımsal Kooperatiflerin kuruluş işlemleri, Üretici Birliklerinin kuruluş işlemleri, Damızlık Birliklerinin işlemleri, Ana sözleşme değişiklikleri ve mevzuat çalışmaları. 16 8
Türkiye su ürünleri sektörünün büyük bir bölümünü küçük ölçekli üreticiler oluşturmaktadır. Nitekim avcılık faaliyetleri genellikle kıyı balıkçılığına uygun küçük teknelerle gerçekleştirilirken, yetiştiricilik ile uğraşan işletmelerin önemli bir kısmı aile tipi küçük ölçekli işletmelerden meydana gelmektedir. Bu durum ürünün üretiminden pazarlanmasına kadar olan süreçte birçok dezavantajı da beraberinde getirmektedir. 17 Diğer taraftan tüm sektörlerde olduğu gibi su ürünleri sektöründe de küçük ölçekli işletmelerin en büyük sorunu pazarlamaya ilişkin problemlerdir. Gerek avcılık gerekse yetiştiricilik yolu ile üretim yapan küçük ölçekli üreticiler ürünlerini uygun şartlarda ve fiyatlarda pazarlayamamaktadırlar. Kooperatif ve üretici birlikleri gibi örgütlenmeler ise, fiyat ve piyasa düzenleme fonksiyonları ile üreticinin mağduriyetini önlemenin yanı sıra, özellikle ülkemizin önemli sorunlarından biri olan kayıt dışı ekonominin kontrolü ve pazara geçerli norm ve standartlarda ürün sevk edilmesi gibi görevler üstlenirler. 18 9
Kooperatifler değişik tarımsal faaliyetlere yönelikken, üretici birlikleri ürün ve ürün grubundaki örgütlenmelerdir. Üreticiler ise genellikle çıkarları doğrultusunda bu tip örgütlerde yer almak isterler. 19 Ülkemizde su ürünleri sektörünün mevcut örgütlenme modellerine baktığımızda; 3 farklı yasaya göre kurulmuş 3 ayrı örgüt yapısı karşımıza çıkmaktadır, 1163 sayılı kooperatifler kanununa göre kurulmuş olan kooperatifler, 5200 sayılı üretici birlikleri kanununa göre kurulmuş olan birlikler, 5253 sayılı Dernekler kanununa göre kurulmuş diğer örgütler. 20 10
Bunlardan en önemlisi ve çiftçi örgütleri denince ilk akla geleni, kooperatifler olup, Ülkemizde bulunan tarımsal amaçlı kooperatifler, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu gereğince aşağıdaki konularda faaliyet gösterirler; Tarımsal Kalkınma, Sulama, Su Ürünleri ve Pancar Ekicileri kooperatifleri. 21 Su Ürünleri Kooperatiflerin amaçları; Her türlü su ürünlerinin üretimi, yetiştiriciliği, avcılığı, işleme, depolama ve pazarlama konularında ortaklarına hizmet vermek ve gerektiğinde bu konularla ilgili tesisleri kurmak ve işletmek. Şeklinde ifade edilebilir. 22 11
Üretici Birlikleri : İkinci sırada yer alan tarımsal organizasyonlardan Üretici birlikleri ise; Her türlü bitkisel ve hayvansal üretim yapan çiftçilerin ürün ve ürün gruplarında bir araya gelerek oluşturdukları organizasyonlardır. Hayvansal Üretimle İlgili Ürünler Ve Ürün Grupları Süt, Kırmızı et, Kanatlı hayvan eti, Yumurta, Bal, Koza veya ham ipek, 23 Su Ürünleri Üretici Birlikleri; Denizler, doğal göller, baraj gölleri, göletler, akarsular, dalyanlar, lagünler ve karada çeşitli sistemler kullanarak su ürünleri yetiştiriciliği ve avcılık yaparak elde ettikleri su ürünlerini pazara sunmayı taahhüt edenler birlik kurabilir. Bu ürün veya ürün grubunda birlik kuracak su ürünleri yetiştiricilerinin; Su Ürünleri Yetiştiricilik Belgesi, Su Ürünleri Avcılarının; ise Su Ürünleri Ruhsat Teskeresine sahip olma şartı aranır. 24 12
Su Ürünleri Üretici Birliği Kurmak için gereken şartlar: A) Yetiştiricilikte 1) Deniz ürünleri: Bu ürün bazında kurulacak birliğin asgarî üretim kapasitesi yıllık üç yüz ton olması gerekir. 2) İç su Ürünleri: Bu ürün bazında kurulacak birliğin asgarî üretim kapasitesi seksen ton olması gerekir. B) Avcılıkta 1) Deniz ürünleri: Bu ürün bazında kurulacak birliklerin asgarî üretim kapasitesi yıllık bin altı yüz ton olması gerekir. 2) İç su ürünleri: Bu ürün bazında kurulacak birliklerin asgarî üretim kapasitesi yıllık dört yüz ton olması gerekir. 25 ÖRGÜTLENMEDE YAŞANAN SORUNLAR Su ürünleri alanında kurulan üretici birlikleri incelendiğinde, bu örgütlerin büyük çoğunluğunun yetiştiricilik alanında kurulduğu görülmektedir. Bunun temel nedeni, bu alanda faaliyet gösteren işletmelerin daha önce herhangi bir şekilde örgütlenmemiş olmaları olarak ifade edilebilir. Burada üretici sayısının az olması nedeniyle de kolaylıkla bir araya gelinip kuruluşun tamamlanmasının da önemli bir faktör olduğu kuşkusuzdur. 26 13
KOOPERATİFLERLE İLGİLİ YAŞANAN SORUNLAR Türkiye de özellikle (avcılığa dayalı faaliyet yapan) balıkçılar, 1940 lı yıllardan itibaren su ürünleri kooperatifleri altında örgütlenmişlerdir. Günümüz itibariyle, 576 su ürünleri kooperatifinde, 31.137 balıkçı örgütlenmiş bulunmaktadır. Bu kooperatiflerden 211 tanesi 16 bölge birliği, 16 birlik ise 1 merkez birliği şeklinde üst örgütlenmelerini oluşturmuşlardır. 27 KOOPERATİFLERLE İLGİLİ YAŞANAN SORUNLAR Türkiye de su ürünleri kooperatiflerinin yeterince etkin olduğunu söylemek mümkün değildir. Nitekim çoğunluğu küçük tekne sahiplerinden oluşan balıkçı organizasyonları halen; Yanlış planlama, Haksız rekabet, Eğitim eksikliği, Birlikte hareket edememe, gibi sorunlarla karşı karşıya bulunmaktadır. 28 14
Su Ürünleri Kooperatifleri Tabi Olduğu Kanun Birim Kooperatif Ortak Kooperatif Bölge Birliği Ortak Koop. Ortak Kooperatif Merkez Birliği Ortak Birlik Ortak Koop. Ortak 1163 576 31.137 16 211 13.032 1 13 185 10.490 Su Ürünleri Üretici Birlikleri Üretici Birliği Su Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Merkez Deniz Ürünleri Avcıları Üretici Tabi Birliği Birliği Merkez Birliği Olduğu Birlik Üye Birlik Üye Birlik Üye Kanun 5200 32 1.173 18 974 14 199 29 BİRLİK ÜNVANI Üye Trabzon İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 68 Isparta İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 54 Batman İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 22 Milas İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 112 Van İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 23 Malatya Alabalık Yetiştiricileri Üretici Birliği 61 Burdur İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 51 İzmir Su Ürünleri Yetiştiricileri ve Üreticileri Birliği 40 Milas ve Bodrum Su Ürünleri Yetiştiricileri ve Üreticileri 67 Birliği Muğla Alabalık Yetiştiricileri Üretici Birliği 65 Antalya İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 84 Kahramanmaraş İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 28 Çameli Alabalık Yetiştiricileri Üretici Birliği 106 Rize İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 37 Kütahya İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 20 Keban İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 103 Samsun Su Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 16 Kayseri İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 17 TOPLAM 18 974 BİRLİK ÜNVANI Üye Trabzon İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 68 Isparta İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 54 Milas İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 112 Burdur İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 51 İzmir Su Ürünleri Yetiştiricileri ve Üreticileri Birliği 40 Milas ve Bodrum Su Ürünleri Yetiştiricileri ve Üreticileri 67 Birliği Muğla Alabalık Yetiştiricileri Üretici Birliği 65 Antalya İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 84 Kahramanmaraş İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 28 Çameli Alabalık Yetiştiricileri Üretici Birliği 106 Rize İçsu Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 37 Samsun Su Ürünleri Yetiştiricileri Üretici Birliği 16 TOPLAM 12 (% 74.7) 728 30 15
ÜRETİCİ BİRLİKLERİ İLE İLGİLİ YAŞANAN SORUNLAR Ülkemizde halen kayıtlı 32 adet yerel olarak kurulmuş Su Ürünleri Yetiştiricileri Birliği bulunmakta olup, bunlardan 18 i (974 ortaklı) Su Ürünleri Yetiştiricileri Merkez Birliğine üyedir. Mevcut 32 üretici birliğinin ortak sayısı 16 ile 112 kişi arasında değişmekte olup, bu sayıların bir örgüt için küçük olduğu açıktır. Üretici birliklerinin toplam ortak sayısı 1.173 tür. Bu sayıyı su ürünleri kooperatiflerinin 31.137 olan ortak sayısı ile karşılaştırıldığında oldukça küçük olduğu görülmektedir. 31 Bakanlığımız örgütlü üreticiliğin özendirilmesi ve teşvik edilmesi amacıyla; Kooperatiflerin projeli faaliyetlerini düşük faizli ve uzun vadeli krediler kullandırarak desteklemekte, Teknik destek amacıyla tip projeler vermekte, Kırsal Kalkınma Hibe programlarında Birlik ve Kooperatif şeklinde örgütlenmiş olan üreticilere öncelik tanımaktadır. 32 16
Yine 2003 yılından bu yana Bakanlığımız tarafından uygulanmakta olan Su Ürünleri Yetiştiriciliği Desteklemeleri inden faydalanmak için kooperatif yada birlik bulunan yerlerde bu örgütlere üye olma şartı bulunmaktadır. 33 ÖRGÜTLENMEDE YAŞANAN SORUNLAR MEVZUATTAN KAYNAKLANAN SIKINTILAR; 1- İl bazında yada ilçelerde aynı ürün veya ürün grubunda üretim yapan 16 üreticinin bulunmasında sıkıntı yaşanması, 2-Üretici Birlikleri ürünleri kendi mülkiyetlerine alamadıkları için ticaret yapamamakta fatura veya fiş kesememeleri 3-Birlik aracılığı ile pazarlanan ürünlerin satış bedeli üzerinden kesilecek 0,002 hizmet payının yeterli olmadığı, 4-Ticaret yapamadıkları için ürünlerini pazarlayamamakta ve üyelerine girdi temini sağlayamamaları, 5- Üreticileri Birliği her türlü vergiden muaftır(damga vergisi hariç) KDV den muaf tutulmaması. 34 17
SONUÇ OLARAK ÖRGÜTLERİN BEKLETİLERİ; 1-Bakanlığımız tarafından üreticilerden istenen bazı belgelerin örgütler üzerinden alınması, 2-Örgütlere üye olmanın gönüllülük esasından çıkarılıp zorunlu tutulmalı, 3- Üreticilere uygun şartlarda yavru, yumurta, yem ve aşı temin etmeleri konusunda yardımcı olunması, 4-Et ve Süt kurumunun balık piyasasını regüle etme konusunda müdahale alımları yapması, 35 SONUÇ OLARAK YAPILMASI GEREKENLER; Örgütlenmeye ilişkin mevzuatın güncel ve uygulanabilir olması, Kamunun örgütlenmeyi özendirecek yeni tedbirler alması, Ekonomik yapılarının güçlendirilmesi, Üyeliğin teşvik edilmesi, Örgüt yönetiminin güçlü bir yapıda olması, Örgütlerin benzer alanlarda faaliyet gösteren diğer örgütlerle işbirliği içinde olması. 36 18
SONUÇ OLARAK Yapılmakta olan bu çalışmanın Akdeniz yetiştiricilik sektörünün gelişmesinde önemli katkılar sağlayacağına inanıyorum. Ayrıca üretici örgütleri ile ilgili olarak GFCM tarafından düzenlenen bu toplantının ülkemizde yapılmasından dolayı Bakanlık olarak büyük mutluluk duyduğumuzu belirtmek isterim. 37 TEŞEKKÜR EDERİM 38 19