Yılmadan Yorulmadan Dr. Cihangir Dumanlı Sarıkamış Dersleri 103 yıl önce Birinci Dünya Savaşının başlangıcında Doğu (Kafkas) Cephesinde yaşanan olaylar her düzeyde alınacak çok acı derslerle doludur. Sarıkamış ta ne oldu? Osmanlı İmparatorluğu nun Birinci Dünya Savaşı na girişi ve savaş planları kendi inisiyatifi dışında, imparatorluğun çıkarlarından çok müttefiklerinin (Almanya ve Avusturya Macaristan İmparatorluğu) çıkarlarına göre planlanmış ve yürütülmüştür. savaş planını hazırlayan Genelkurmay yetkilileri (ikinci başkan dahil), ordu komutanları /kurmay başkanları Alman generallerdir. 19
Akdeniz de İngiliz gemilerinden kaçan Alman gemileri (Goeben ve Breslau) 10 Ağustos 1914 de Harbiye Nazırı Enver Paşa nın emri ile Çanakkale boğazından içeri alınmış, 22 Ekim de Osmanlı gemisi görüntüsü verilerek Yavuz ve Midilli isimleri ile Karadeniz e çıkartılmışlardır. Yine Enver Paşa nın Karadeniz Donanma Komutanı Alman Amiral Souchon a verdiği talimat gereği Osmanlı Karadeniz donanması 29 Ekim de Rus gemi ve limanlarına taarruz ederek savaşı fiilen başlatmıştır. Almanya nın amacı Kafkasya da bir cephe açarak Avrupa daki Rus baskısını azaltmaktır. İlk Muharebeler: Köprüköy-Azap Muharebeleri Rusya Karadeniz baskısına tepki olarak 1 Kasım da Türk sınırını geçerek sıklet merkezi ile Sarıkamış-Erzurum istikametinde taarruz etmiştir (Sarıkamış 1878 Berlin anlaşmasından itibaren Rusya nın elindeydi). 3. Ordu Rus ordusunun Erzurum a ilerlemesini durdurmuş ve karşı taarruzla Azap mevzilerine (Horasan kuzeyi, Oltu çayının doğusu) atmıştır. Ağırlaşan kış koşulları, ikmal zorlukları, 3. Ordunun kış harekâtına hazır olmaması, salgın hastalıklar ve cephane (özellikle topçu) yersizliği nedeniyle Ordu Komutanı Hasan Tahsin Paşa taarruzu ilerletememiş ve 3. Orduyu Erzurum a geri çekmiştir. 20 Sarıkamış Harekâtı: Köprüköy-Azap muharebelerinin sonunda Rus ordusu Azap mevzilerinde, 3. Ordu ise Erzurum doğusundadır. Enver Paşa Almanların isteğine uygun olarak yeni bir taarruzla Rus ordusunu imha ederek Sarıkamış ı ele geçirmek istemektedir. Daha büyük amacı da Kafkasya ya girerek Turan hayalini gerçekleştirmektir. Alman ve Avusturya orduları Avrupa cephesinde Ruslar karşısında zor durumda olduklarından bir an önce Doğu Anadolu da yeni bir cephe açılarak Rus ordusunu bir kısmını buraya çekmekte acele etmektedir. Hasan Tahsin Paşa ise ordunun kış harekatına hazır olmadığı gerekçesi ile baharı beklemekten yanadır. Akademiden öğrencisi Enver Paşa ile anlaşamayan Hasan Tahsin Paşa istifa etmiş, Başkomutan Vekili, Harbiye Nazırı ve Genelkurmay Başkanı Enver Paşa 3. Ordu Komutanlığını da üstüne almıştır. 3. ordu 9, 10 ve 11. Kolordular ile aşiret (kürt) süvari kolordusundan oluşmaktadır. Enver Paşa nın taarruz planı 11. Kolordu ile Aras nehri mihverinde Rus ordusunu cepheden tespit ederken 9. Ve 10. Kolordularla kuzeyden geniş bir kuşatma ile Rus ordusunun çekilme yollarının kesmek ve Sarıkamış ı almaktır. üç kolordu 25 Aralık ta Sarıkamış batısına yaklaşacak ve koordineli taarruz edeceklerdir. Süvari kolordusu ise daha derin bir çevirme harekatı ile Rus Kafkas Ordusunun gerisinde ayaklanmalar çıkaracak ve Kafkas ordusunun takviyeler almasını önleyecektir.
Enver Paşa Almanların isteğine uygun olarak yeni bir taarruzla Rus ordusunu imha ederek Sarıkamış ı ele geçirmek istemiştir. Daha büyük amacı Turan hayalini gerçekleştirmektir Ancak eğitimsiz ve disiplinsiz süvari kolordusu ilk çatışmada dağılmıştır. 3. ordu 22 Aralık 1914 de ileri yürüyüşe başlamış 9. Kolordunun bazı tümenleri 25 Aralık ta Sarıkamış önüne ulaşmıştır. Ancak en kuzeyden kuşatma yapacak olan 10. Kolordunun Komutanı Albay Hafız Hakkı, plana aykırı olarak kuşatma kolunu uzatmış ve eksi kırk derece 10. Kolordunun Allahuekber Dağında çoğu donmak olmak üzere % 90 zayiat vermesi Sarıkamış harekâtının en kritik olayıdır. Enver Paşa soğukta, bir metre karda yürüyerek 3200 rakımlı Allahuekber Dağını aşmak zorunda kalmıştır. Sarıkamış harekâtının en kritik olayı 10. Kolordunun Allahuekber Dağında çoğu donmak olmak üzere % 90 zayiat vermesi ve gecikmesi nedeniyle üç kolordunun planda 21
Allahuekber Dağında donarak şehit olan askerlerimiz öngörülen koordineli taarruzunun mümkün olmamasıdır. Buna rağmen Enver paşa gelebilen birliklerle parça parça taarruz etmiş Sarıkamış a girmek için beş girişimi de başarısız olmuştur. Bu arada cepheye kadar gelen demiryolu sayesinde Rus ordusu Sarıkamış ı takviye etmiş ve savunma tedbirlerini artırmıştır. 3. ordu zayiat verirken Rus ordusunun takviyelerle güçlenmesi sonunda taarruz inisiyatifi Rus ordusuna geçmiştir. Rus karşı taarruzu karşısında 4 Ocak ta geri çekilme emri verilmiş, Enver Paşa ordunun komutasını Hafız Hakkı Paşa ya bırakarak 8 Ocak ta İstanbul a dönmüştür. ordunun yenilmesinde Osmanlı 3. vatandaşı yerli Ermenilerin düşmanla işbirliği yapmaları önemli bir etken olmuş ve tehciri zorunlu hale getirmiştir. Sonuçlar: 1. Beş kez girişimde bulunulmasına rağmen Sarıkamış alınamamış, Enver Paşa nın Turan hayali gerçekleşmemiştir. 2. Toplam 1,5 milyon Rus askeri bu cepheye angaje edilerek Alman istekleri yerine getirilmiştir. 3. 120 000 askerle harekâta başlayan 3. Ordu Erzurum a döndüğünde 12.000 asker kalmıştır. (% 90 zayiat) 4. Zayiatın çok büyük bir kısmı donmalar ve hastalık (tifus) nedeniyledir. 5. 3. Ordunun erimesi Doğu Anadolu da kuvvet boşluğu yaratmış, Rusya 1916 yılında daha geniş bir işgal imkanı bulmuştur. 6. Ermeni tehciri zorunlu hale gelmiştir. 7. Rusya nın talebi üzerine müttefikleri İngiltere ve Fransa Çanakkale de yeni bir cephe açmışlardır. Alınacak dersler: 1. Bir devlet ekonomik bakımdan zayıf olursa güçlü devletlerle ittifak yapmak zorunda kalır, bu ittifak güçlü devlet lehine işler. 2. Ortak çıkarlarımız olmayan devletlerle ittifak yapılmaz. 3. Ordunun komutası yabancılara bırakılamaz. 4. Harekâtın koşullarına hazır 22
olmadan harekata başlatılmamalıdır. 5. Enver Paşa harekâttan önce ordu birliklerini denetlemiş ancak denetlenen birlik komutanları noksanlarını komutana göstermekten çekinmişlerdir. Komutan yaklaşılabilir olmalı ve kandırılmamalıdır. 6. Plan taktik açıdan kağıt üzerinde güzel gözükebilir, fakat yeterli lojistikle desteklenmezse başarısız olur. 7. Enver Paşa, birliklerin noksanlarını bilen Hasan Tahsin Paşa nın tavsiyesine uymamış (baharı beklememiş) askerin kahramanlığına güvenerek taarruz emri vermiştir. Kahramanlığa ve şansa dayalı plan yapılamaz. 8. Alay komutanlığı dahi yapmayan, muharebe deneyimi olmayan Enver Paşa saraya yakınlığı ve iktidardaki İttihat Ve Terakki Partisi nin (İTP) üst kademesinde olması nedeniyle ordunun en yüksek makamlarına getirilmiştir. Orduda terfi ve atamalar sadakata göre değil, liyakata göre yapılmalıdır. 9. Almanlara yakın olan iktidardaki İTP yöneticileri harekâtın icrasına müdahale etmişlerdir. Siyasiler harekatın icrasına karışmamalıdır. 10. Hasan Tahsin Paşa nın istifası üzerine 3. Ordu komutanlığını üstüne alan Enver Paşa emrindeki birlikleri tanımamaktadır. Birlikler de ordu komutanını tanımamaktadır. Komutan ve birlikler birbirlerini tanımalı ve yeteneklerini bilmelidir. 11. Enver Paşa 9. Kolordunun Enver Paşa, birliklerin noksanlarını bilen Hasan Tahsin Paşa nın tavsiyesine uymamış askerin kahramanlığına güvenerek taarruz emri vermiştir. Kahramanlığa ve şansa dayalı plan yapılamaz. en önünde yürümüş ve en ilerdeki birliklerin taktik harekatına müdahale ermiştir. Her komutan kendi seviyesinde komutanlık yapmalıdır. 12. Birliklere yeteneklerini aşan görevler verilmemelidir. 13. Birlikler parça parça kullanılmamalıdır. 14. Hafız Hakkı nın yaptığı gibi üst komutana sorulmadan plan değiştirilmemelidir 15. 3. ordunun takviyeleri en son istasyon olan Pozantı dan cepheye 900 kilometreyi bir ayda yürüyerek gelirken Rus takviyeleri ve ikmal maddeleri Sarıkamış a kadar trenle gelebilmişlerdir. Bu harekat demiryolunun önemini göstermiştir. 16. 3. Ordunun zayiatının çok büyük bir kısmı donmalar ve tifüs nedeniyledir. Cepheye kadar yeterli sıhhi tahliye ve tedavi sistemi ulaştıramazsa zayiat miktarı artar. cihangirdumanlibd@gmail.com 23