1
VATAN TOPRAĞI KUTSALDIR KADERİNE TERK EDİLEMEZ K. ATATÜRK 2
SUNUŞ Çevreyi;içinde bulunduğumuz faaliyetlerimiz ve değişen değerler sonucu etkilediğimiz fiziki çevre ve insanların oluşturduğu çevre olarak betimleyebiliriz. Fiziki çevre; taşı toprağı, bitki ve hayvan topluluğu, tüm toprak üstü ve toprak altı zenginlikleri ile bizleri ve bizden sonraki nesilleri de içinde barındıracak sistemdir. Bu nedenledir ki korumalı, korunarak kullanmalı, iyileştirilmeli ve geliştirilmelidir. Hızla gelişen ve değişen dünyamızda insan sağlığı ve huzuru açısından çevre sorunları giderek artan bir önem kazanmaktadır. Artan nüfus, gelişen teknoloji ve sanayileşme pek çok evrensel değişime yol açmaktadır. Hızlı nüfus artışına, çarpık kentleşmeye bağlı olarak sosyal ve kültürel çevrede etkilenmekte, kentlerimiz bellek kaybına uğratılmakla kültürel kalıtlar ise ya tamamen ya da niteliksel açıdan değer yitirmektedir. İl Çevre ve Orman Müdürlüğünce her yıl güncelleştirilen ve kullanıcılara sunulan Çevre Durum Raporu nun bu bağlamda önemli yararı olacağına inanıyorum. Haluk İMGA Afyonkarahisar Valisi 3
SUNUŞ Anayasamızın 56. maddesinde belirtildiği gibi herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirliliğinin önlenmesi konusunda devlete ve vatandaşlara önemli görevler düşmektedir.ortak varlığımız olan çevreyi korumak ve gelecek kuşaklara güvenli bir şekilde aktarmak için toplumun tüm kesimleri üzerine düşeni eksiksiz yerine getirmelidir. Çevrenin bize geçmişten kalan bir miras değil, korunması geliştirilmesi ve gelecek nesillere en güzel şekilde devredilmesi gereken bir emanet olduğunun bilincindeyiz.bu bilinç doğrultusunda hava kirliliği, yer altı sularının bilinçsizce kullanılması, yerüstü sularının kirletilmesi, atıklardan kaynaklanan kirlilik ve gürültü kirliliği konularında Çevre Kanunu ve bağlı yönetmelikler çerçevesinde çalışmalarımıza büyük bir hevesle devam etmekteyiz. Çevre Yönetimi ve ÇED Şube Müdürlüğü tarafından hazırlanan raporun, bundan sonraki yıllarda hazırlanacak Çevre Durum Raporlarına kaynak teşkil edebilmesi ve çevre ile ilgili yapılacak faaliyetlere ışık tutması dileğimle... Raporun hazırlanmasında emeği geçen dökümanları bizlerden esirgemeyen Resmi Kurum ile İl Çevre Orman Müdürlüğümüz personeline teşekkür ederim. Coşkun ULU İl Çevre Orman Müdürü 4
T.C. AFYONKARAHİSAR VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ 5
A. COĞRAFİ KAPSAM 16 A.1.Giriş: 16 A.2. İl ve İlçe sınırları: 22 A.3. İlin Coğrafi Durumu: 40 A.4. İlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu: 43 A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi: 50 A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma: 50 A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya: 56 B. DOĞAL KAYNAKLAR 67 B.1. Enerji Kaynakları 67 B.1.1. Güneş: 67 B.1.2. Su Gücü: 67 B.1.3. Kömür: 67 B.1.4. Doğalgaz: 68 B.1.5. Rüzgar: 68 B.1.6. Biyokütle 69 B.1.7. Petrol: 69 B.1.8. Jeotermal Sahalar: 69 B.2. Biyolojik Çeşitlilik 78 B.2.1. Ormanlar: 78 B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları: 78 B.2.2. Çayır ve Mera: 78 B.2.3. Sulak Alanlar: 79 B.2.4. Flora: 80 B.2.5. Fauna: 80 B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler: 82 B.3. Toprak: 83 B.4. Su Kaynakları: 85 B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar: 85 B.4.2. Yeraltı Su Kaynakları: 85 B.4.3. Akarsular: 86 B.4.4. Göller ve Göletler: 88 B.5.1. Sanayi Madenleri: 101 B.5.2. Metalik Madenler: 102 B.5.3. Enerji Madenleri: 104 B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler 104 C. HAVA (ATMOSFER İKLİM) 104 C.1. İklim ve Hava 104 C.1.1. Doğal Değişkenler 104 C.1.1.1. Rüzgar: 105 C.1.1.2. Basınç: 106 C.1.1.3. Nem: 106 C.1.1.4. Sıcaklık: 107 C.1.1.5. Buharlaşma 108 6
C.1.1.6.1. Yağmur: 109 C.1.1.6.2. Kar. Dolu. Sis ve Kırağı: 109 C.1.1.7. Seller: 111 C.1.1.8. Kuraklık: 121 C.1.1.9. Mikroklima: 121 C.1.2. Yapay Etmenler 121 C.1.2.1. Plansız Kentleşme: 121 C.1.2.2. Yeşil Alanlar: 122 C.1.2.3. Isınmada Kullanılan Yakıtlar 122 C.1.2.4. Endüstriyel Emisyonlar: 122 C.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar: 124 C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları 124 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman: 125 C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları: 126 C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları: 126 C.2.4. Azot Oksit (NOx) Emisyonları: 126 C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları: 126 C.3. Atmosferik Kirlilik 126 C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri: 126 C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri: 129 C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri 132 C.4.1. Doğal Çevreye Etkisi: 132 C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri: 132 C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri: 132 C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerinde Etkisi: 132 C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkisi: 132 C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri 132 D. SU 133 D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı 133 D.1.1. Yeraltı Suları: 133 D.1.2. Jeotermal Kaynaklar: 134 D.1.3. Akarsular: 135 D.1.4. Göller. Göletler ve Rezervuarlar: 135 D.1.5. Denizler: 138 D.2. Doğal Drenaj Sistemleri: 138 D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri: 138 D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik: 138 D.3.2. Akarsularda Kirlilik: 138 D.3.3. Göller. Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik: 144 D.3.4. Denizlerde Kirlilik: 144 D.4. Su ve Kıyı Yönetimi. Strateji ve Politikaları: 144 D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri: 144 D.5.1. Tuzluluk 144 D.5.2. Zehirli Gazlar 145 D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik: 145 D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler: 146 D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler: 147 D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve Bifeniller: 147 7
D.5.5.4. Pestisitler ve Su Kirliliği: 148 D.5.5.5. Gübreler ve Su Kirliliği: 148 D.5.5.6. Deterjanlar ve Su Kirliği: 148 D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler 148 D.5.7. Patojenler 149 D.5.8. Askıda Katı Maddeler 149 D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği 149 E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 150 E.1. Genel Toprak Yapısı 150 E.2. Toprak Kirliliği: 151 E.2.1. Kimyasal Kirlenme: 151 E.2.1.1. Atmosferik Kirlenme: 151 E.2.1.2. Atıklardan Kirlenme: 151 E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme: 151 E.3. Arazi 152 E.3.1. Arazi Varlığı 152 E.3.1.1. Arazi Sınıfları: 152 E.3.1.2. Kullanım Durumu: 153 E.3.2. Arazi Problemleri 154 F. FLORA FAUNA VE HASSAS YÖRELER 155 F.1. Ekosistem Tipleri 155 F.1.1. Ormanlar: 155 F.1.2. Çayır ve Meralar: 158 F.1.3. Sulak Alanlar: 158 F.1.4. Diğer Alanlar (Stepler vb.): 159 F.2.Flora: 160 F.2.1. Habitat ve Toplulukları: 160 F.2.2. Türler ve Populasyonlar: 161 F.3. Fauna: 161 F.3.1. Habitat ve Toplulukları: 161 F.3.2. Türler ve Populasyonları: 167 F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları: 167 F.4.Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümündeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar 170 F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 170 F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslar arası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 172 F.4.3. Korunması Gereken Alanlar 173 F.5.1. Milli Parklar: 174 F.5.2. Tabiat Parkları: 179 F.5.3. Tabiat Anıtı: 179 F.5.4. Tabiatı Koruma Alanları: 180 F.5.5. Orman İçi Dinlenme Yerleri: 180 F.5.6. Sulak Alanlar: 181 F.5.7. Biyogenetik Rezerv Alanları: 181 F.5.8. Biyosfer Rezerv Alanları: 181 F.5.9. Özel Çevre Koruma Bölgeleri: 181 F.5.10. Av Hayvanlarını Koruma ve Üretme Sahaları: 181 F.5.11. Su Ürünleri Üretim Sahalarının Çevresindeki Kıyılar: 181 8
F.5.12. Endemik Bitki ve Hayvanların Yaşama Ortamları Olan Alanlar: 181 F.5.13. Koruma Altına Alınan Yabani Fauna ve Floıranın Yaşama Ortamı Olan Alanlar: 181 F.5.14. Akdenize Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Alanlar: 181 F.5.15. Kültür ve Tabiat Varlıklarının Bulunduğu Koruma Alanları: 181 F.5.16. Sit Alanları: 182 F.5.16.1. Kentsel Sit: 182 F.5.16.2. Tarihi Sit: 182 F.5.16.3. Arkeolojik Sit: 183 F.5.16.4. Doğal Sit: 191 F.5.17. Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesinde Yer Alan Kültürel Miras ve Doğal Miras statüsü verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar 191 F.5.17.1. Kültürel Miras Kapsamına Giren Alanlar: 191 F.5.17.1.1. Anıtlar: 191 F.5.17.1.2. Yapı Toplulukları: 203 F.5.17.1.3. Sitler: 212 F.5.17.2. Doğal Miras Kapsamına Giren Alanlar: 213 F.5.18. Akdeniz de Ortak Öneme Sahip Kıyısal Tarihi Sit Alanları: 213 F.5.19. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği'ne Göre Belirlenen " Kıta İçi Yüzeysel Suları Kapsayan İçme ve Kullanma Suyu Rezervuarları" 213 F.5.19.1. Mutlak Koruma Alanları: 213 F.5.19.2. Kısa Mesafeli Koruma Alanı: 213 F.5.19.3. Orta Mesafeli Koruma Alanı: 213 F.5.19.4. Uzun Mesafeli Koruma Alanı: 213 F.5.20. Hava Kalitesi Kontrol Yönetmeliği'nde Belirlenen Hassas Kirlenme Bölgeleri: 213 F.5.21. Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar: 213 BÖLGENİN JEOLOJİSİ 220 F.5.22. Tarım Alanları: 221 F.5.22.2. 1.2.3. Sınıf Tarım Alanları 222 F.5.22.3. Özet Mahsul Plantasyon Alanları: 222 G. TURİZM 223 G.1. Yörenin Turistik Değerleri: 223 G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri : 223 G.1.1.1. Konum: 223 G.1.1.2. Fiziki Özellikleri: 223 G.1.2. Kültürel Değerler: 223 G.3. Turistik Altyapı: 231 G.4. Turist Sayısı: 232 G.5. Turizm Ekonomisi: 232 G.6. Turizm - Çevre ilişkisi: 233 H. TARIM VE HAYVANCILIK 234 H.1. Genel Tarımsal Yapı: 234 H.2. Tarımsal üretim: 235 H.2.1. Bitkisel Üretim 236 H.2.1.1. Tarla Bitkileri 236 H.2.1.1.1. Buğdaygiller: 236 H.2.1.1.2. Baklagiller: 236 H.2.1.1.3.Yem Bitkileri: 236 9
H.2.1.1.4. Endüstriyel Bitkiler: 237 H.2.1.2. Bahçe Bitkileri 237 H.2.1.2.1. Meyve Üretimi: 237 H.2.1.2.2. Sebze Üretimi: 239 H.2.1.2.3. Süs Bitkileri: 241 H.2.2. Hayvansal Üretim 241 H.2.2.1 Büyükbaş Hayvancılık: 242 H.2.2.2. Küçükbaş Hayvancılık: 242 H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretimi): 242 H.2.2.4. Su Ürünleri: 242 H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı: 243 H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliği: 243 H.3. Organik Tarım: 243 H.4. Tarımsal İşletmeler 244 H.4.1. Kamu işletmeleri: 244 H.4.2. Özel işletmeler: 244 H.5. Tarımsal Faaliyetler: 246 H.5.1. Pestisit Kullanımı: 248 H.5.2. Gübre Kullanımı: 248 H.5.3. Toprak Kullanımı: 249 İ. MADENCİLİK 250 İ.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemeler 251 İ.1.1. Sanayi Madenleri: 251 İ.1.2. Metalik Madenler: 251 İ.1.3. Enerji Madenleri: 251 İ.1.4. Maden Kanunu na Tabi Olan Doğal Malzemeler: 251 İ.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri: 254 İ.3. Cevher Zenginleştirme: 254 İ.4 Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri: 254 İ.5 Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları: 254 J. ENERJİ 257 J.1. Birincil Enerji Kaynakları 257 J.1.1. Taşkömürü: 257 J.1.2. Linyit: 257 J.1.3. Asfaltit: 257 J.1.4. Bitümlü Şist: 257 J.1.5. Hampetrol: 257 J.1.6. Doğalgaz: 257 J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum): 257 J.1.8. Orman: 257 J.1.9. Hidrolik: 257 J.1.10. Jeotermal: 257 J.1.11. Güneş: 258 J.1.12. Rüzgar: 258 J.1.13. Biyokütle: 258 10
J.2. ikincil Enerji Kaynakları: 258 J.2.1. Termik Enerji: 258 J.2.2. Hidrolik Enerji: 259 J.2.3. Nükleer Enerji: 259 J.2.4. Yenilebilir Elektrik Enerjisi Üretimi: 259 J.3. 2007 Yılı İtibarıyla Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı:, 259 J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar: 259 K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ 260 K.1 İl Sanayiinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler: 260 K.2 Genel Anlamda Sanayi Gruplandırılması: 260 K.3 Sanayiinin İlçelere Göre Dağılımı: 262 K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayılan ve İstihdam Durumu: 263 K.5 Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı: 269 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler 269 K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği: 269 K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği: 270 K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği: 270 K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği: 270 K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar: 270 K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı: 270 L. ALTYAPI VE ARAZİ KULLANIMI 271 L.1. Altyapı 271 L.1.1. Temiz Su Sistemi: 271 L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi: 271 L.1.3. Yeşil Alanlar: 272 L.1.4. Elektrik İletim Hatları: 275 L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları: 275 L2. Ulaşım: 275 L.2.1. Karayolları: 276 L.2.1.1. Karayolları Genel: 276 L.2.1.2. Ulaşım Planlaması: 276 L.2.1.3. Toplu Taşım Sistemleri: 276 L.2.1.4. Kentİçi Yollar: 276 L.2.1.5. Araç Sayıları: 277 L2.2. Demiryolları : 277 L.2.2.1. Kullanılan Raylı Sistemler: 277 L.2.2.2. Taşımacılıkta Demiryolları: 277 L.2.3. Deniz Göl ve Nehir Taşımacılığı: 277 L.2.3.1. Limanlar: 277 L.2.3.2. Taşımacılık: 277 L.2.4. Havayolları: 277 L.3. Haberleşme: 278 L.4. İlin Plan Durumu: 278 L.5. İldeki Baz İstasyonları: 280 11
M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 282 M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama 282 M.1.1. Kentsel Alanlar 282 M.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 282 M.1.1.2.Kentsel Büyüme Deseni 282 M.1.1.3. Planlı Kentsel Gelişme Alanları 283 M.1.1.4 Kentsel Alanlarda Yoğunluk 284 M.1.1.5. Kentsel Yenileme Alanları 286 M.1.1.6. Endüstri Alanlarında Yer Seçimi 290 M.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 290 M.1.2. Kırsal Alanlar 290 M.1.2.1.Kırsal Yerleşme Deseni 290 M.1.2.2. Arazi Mülkiyeti 291 M.2. Altyapı: 291 M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri 291 M.3.1. Kamu Binaları: 291 M.3.2. Okullar: 291 M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri: 304 M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler 305 M.3.5. Endüstriyel Yapılar: 305 M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar: 305 M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar: 305 M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar: 310 M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma: 310 M.3.10. Yerel Mimari Özelikler: 310 M.3.11. Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller: 310 M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı: 311 M.4.1. İş Alanları ve İşsizlik 311 M.4.2. Göçler 311 M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik): 311 M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı: 311 M.4.5. Konut Yapım Süreçleri: 312 M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri: 312 M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri 312 M.5.1. Görüntü Kirliliği: 312 M.5.2. Binalarda Ses izolasyonu: 312 M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları: 312 M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü: 313 M.5.5. Kentsel Atıklar: 313 M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı: 313 M.6. Nüfus : 313 M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi: 313 M.6.2. Nüfusun Yaş, Cinsiyet ve Eğitim Guplarına Göre Dağılımı: 313 M.6.3. İl ve ilçelerin Nüfus Yoğunlukları: 313 M.6.4. Nüfus Değişim Oranı: 313 N. ATIKLAR 314 N.1. Evsel Katı Atıklar: 314 N.2. Tehlikeli Atıklar: 315 12
N.3. Özel Atıklar : 315 N.3.1. Tıbbi Atıklar: 315 N.3.2. Atık Yağlar: 315 N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar: 315 N.3.4. Pil ve Aküler: 315 N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller: 315 N.3.6. Tarama Çamurları: 315 N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar: 315 N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar: 315 N.4. Diğer Atıklar : 317 N.4.1. Ambalaj Atıkları: 317 N.4.2 Hayvan Kadavraları: 317 N.4.3. Mezbaha Atıkları: 317 N.5. Atık Yönetimi: 317 N.6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu: 317 N.7.Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma Merkezleri: 317 N.8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri : 318 N.8.1. Katı Atıkların Depolanması: 318 N.8.2. Atıkların Yakılması 318 N.8.3. Kompost: 318 N.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirmesi: 318 N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri: 318 O.1. Gürültü: 319 O.1.1 Gürültü Kaynakları 319 O.1.1.1. Trafik Gürültüsü: 319 O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü: 319 O.1.1.3. İnşaat Gürültüsü: 319 O.1.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler: 319 O.1.1.5. Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü: 319 O.1.2. Gürültü İle Mücadele: 319 O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri : 320 O.1.3.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Etkileri: 320 O.1.3.2. Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri: 320 O.1.4. Gürültünün insanlar Üzerine Olan Etkileri 320 O.1.4.1. Fiziksel Etkisi: 320 O.1.4.2. Fizyolojik Etkileri: 320 O.1.4.3. Psikolojik Etkileri: 321 O.1.4.4. Performans Üzerine Etkileri: 321 O.2. Titreşim: 321 P. AFETLER 322 P.1. Doğal Afetler 322 P.1.1. Depremler: 322 P.1.2. Heyelan ve Çığlar: 325 P.1.3. Seller: 325 P.1.4. Orman ve Otlak ve Sazlık Yangınları: 326 P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri: 327 P.1.6. Fırtınalar: 327 13
P.2. Diğer Afetler 327 P.2.1. Radyoaktif Maddeler: 327 P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar: 327 P.2.3. Tehlikeli Maddeler: 327 P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri: 327 P.3.1 Sivil Savunma Birimleri:, 327 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbîrleri: 328 P.3.3. İlkyardım Servisleri: 328 P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı: 328 P.3.5. Tehlikeli ve Zehirli Maddelerin Sınırlararası Taşınmağı İçin Alınan Tedbirler: 329 P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar: 330 R. SAĞLIK VE ÇEVRE 331 R.1.Temel Sağlık Hizmetleri 331 R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı: 331 R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar: 331 R.1.2.1. İçme, Kullanma ve Sulama Suları: 331 R.1.2.2.Denizler: 332 R.1.2.3.Zoonoz Hastalıklar: 332 R.1.3. Gıda Hijyeni: 332 R.1.4.Aşılama Çalışmaları : 333 R.1.5. Bebek Ölümleri: 334 R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı: 334 R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları: 334 R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri: 335 R.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 335 R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 339 R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 339 R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 339 R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 340 R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma 343 R.2.7. Baz İstasyonlarından Yayılan Radyosyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 348 S. ÇEVRE EĞİTİMİ 350 S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi île ilgili Faaliyetleri: 350 S.2. Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri: 350 S.2.1. Çevre Vakıfları 350 S.2.2. Çevre Dernekleri 350 S.2.3. Çevreyle İlgili Federasyonlar 351 T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 352 T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi: 352 T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi: 352 T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Sonuçlarının Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması: 352 T.4. Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması: 352 14
T.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlanması 352 T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi 352 ŞEKİLLER DİZİNİ 353 15
A. COĞRAFİ KAPSAM A.1.Giriş: İlin Adının Kaynağı Afyonkarahisar Kalesi, şehrin güneyinde, çok yüksek ve yalçın bir dağın tepesindedir. Adını dünyanın oluşumunun dördüncü zaman diliminde bir yanardağ ağzında meydana gelen sarp kayalar üzerine kurulan kaleden (Karahisar) ve ilk defa Synnada antik kenti sikkelerin de karşımıza çıkan haşhaş (Opium-Afyon) dan alan Afyonkarahisar M.Ö. 2.000 yıllarına kadar uzanan bir tarih şeridi yaşatır. İlk yerleşim izine, II. Murşil in Arzava seferinde kullanıldığından bahsedilen ve Hapanova (Yüksek Tepe) olarak adlandırılan Kalede rastlamaktayız. Günümüze kadar ulaşan Hitit sur parçalarından da burasının Hititlerce ilk defa kullanıldığını öğrenmiş oluyoruz. Hititlerden sonra Anadolu da uygarlık kurmuş olan Frigler in izlerine, sarp kayalık üzerinde tespit ettiğimiz Frig ihrabı, sunu çukurları, Frig basamaklı sunağı gibi kayalığın zirvesinde bulunan Frig kaya tapınağında rastlamaktayız. Sarp kayalık üzerinde günümüze kadar korunarak gelmiş dinî amaçlı yapılanmadan, burasının Frigler döneminde dinî bir merkez olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Roma ve Bizans döneminde Asya ve Anadolu eyaletine bağlı bir yerleşim yeri olan ilimizin adı, Akronıum (Yüksek Tepe) dir. Bu dönemde, kaplıcaları, Frigya Salutaris (Şifalı Frigya) adıyla ün yapmıştır. Afyonkarahisar, asıl önemine Selçuklular döneminde kavuşmuştur. Milâdî 1147-1157 yılları arasında Sultan I. Mesud un emri ile Karahisar adı ile tanınan kalenin eteklerine, bir Türk boyu olan Karaşar lar yerleştirildiler. Stratejik yolların kavşağında çok çetin bir kalesi bulunması dolayısıyla, kale ile Hıdırlık (kalenin güneyinde bulunan tepe) tepesi arasındaki yerleşim alanı çok kısa sürede genişlemiştir. Bu gelişmeyi hızlandıran diğer bir olay da, Sultan I. Alâaddin Keykubat ın tahta çıkar çıkmaz başlattığı yurt kalelerinin onarımı sırasında Afyonkarahisar Kalesi nin de onarılmasını buyurmasıdır. Sultan I.Alâaddin Keykubat, 1231 yılında lalası ve mimarı Bedrettin Gevhertaş ı kale dizdarı olarak Afyonkarahisar a gönderir. Gevhertaş, kalenin burç ve bedenlerini onardıktan sonra, yukarı Kale de küçük minareli mozaik çini mihraplı bir mescit ve onun doğu yanına da bir saray yaptırır. Ayrıca Alâaddin Medresesi adlı Hisarardı Medresesi ni yaptırır. Sarp kayalar üzerindeki kalesi sağlam ve güvenilir olan Afyonkarahisar da Selçuklu Devleti nin hazineleri saklanır olmuş ve adına da Karahisar-ı Devle denilmiştir. Anadolu Selçuklu Devleti nin 1243 Kösedağ Savaşı sonrasında Moğolların hâkimiyetine girmesiyle Afyonkarahisar da Sahipata Beyliği kurulmuş, daha sonra sırayla Eşrefoğulları, Germiyanoğulları ve Karamanoğulları Beylikleri egemenliğinde kalmıştır. Şehir, Osmanlı İmparatorluğu döneminde genişleyerek büyümüştür. Fatih Sultan Mehmet in sadrazamlarından Gedik Ahmet Paşa, Karaman Seferi sırasında Afyonkarahisar da konaklamış ve 1472-1477 yılları arasında yapımı tamamlanan Gedik Ahmet Paşa Külliyesi ni(sübyan mektebi, medrese, hamam, imaret ve camii den müteşekkil) yaptırmıştır. Bunun yanında çok sayıda mescit, cami, medrese yapılmıştır. Mevlevîlik tarikatının yayıldığı merkez olan Afyonkarahisar daki Mevlevi Tekkesi nin 19.yy. da yanmasından sonra dönemin padişahı II. Abdülhamid Han tarafından yaptırılan Mevlevî Tekkesi (Bugün cami olarak kullanılmaktadır.) önemli mimarî eserlerdendir. İstiklâl Savaşı yıllarında Afyonkarahisar, Başkomutanlık Karargâhı olmuş, Millî Mücadeleyi zafere ulaştıran Başkomutanlık Meydan Savaşı, Afyonkarahisar da da verilmiştir. Kurtuluş Savaşında, Büyük Taarruzdan bir gün sonra 27 Ağustos 1922 günü, saat:17.oo de Türk orduları Afyonkarahisar a girmiş bundan sonra Başkomutanlık ve Garp Cephesi Karargâhı Afyonkarahisar a taşınmış ve karargâh olarak kullanılmıştır. Atatürk, 28 Ağustos1922 günü Afyonkarahisar daki karargâhına gelmiş, büyük zafere kadar çalışmalarını buradan idare etmiştir. 1-Tarih Öncesinde Afyonkarahisar: Afyonkarahisar topraklarında ilk insan topluluklarına ne zaman rastlandığını bilemiyoruz, ancak çevre illerde yapılan kazılar, Afyonkarahisar da da tarih öncesi çağlarda yerleşme yerleri bulunacağını göstermektedir. M.Ö.3000 yıllarından itibaren yoğunlaşan, yerleşim yerleri bulunmaktadır. Bunlardan en önemlisi Kusura Höyük tür. Bu dönem, ilk kez madenin işlendiği, Tunç un kullanıldığı dönem olması Tunç Çağı olarak adlandırılmaktadır. Bu dönemde madenle birlikte, kullanıma ve ihtiyaca göre, taş ve kilden yapılan kap türü eşyalar görülmektedir. 2-Tarihte Afyonkarahisar: a) Hititler (M.Ö. 1800-1200): M.Ö. 1800 den sonra Anadolu da Afyonkarahisar ın da içinde bulunduğu, Hitit Krallığı kurulmuştur. Hitit Devleti nin bu ilk dönemi, Hint- Avrupa kaynaklı bir kültürün etkisi altındadır. Bununla birlikte Hatti lerin din ve kültür özellikleri yok olmamıştır. Bu döneme ait Seydiler kasabası Yanarlar mevkiinde yapılan kazı ile eski Hitit küp mezarlığı ortaya çıkartılmış olup, Eski Hitit Krallığı nın batı sınırının Afyonkarahisar olduğu anlaşılmıştır. Hitit Devleti nin M.Ö. 1500 lerde başlayan İmparatorluk döneminde, kral soyunun da Hatti kökenli olduğu bilinmektedir. 16
Hititler, M.Ö. 1380 dolaylarında Arzuva üzerine (batı) bir sefer düzenleyerek, bu beylikleri denetimi altına almış ve o dönemin en uzun ticaret yolunu (Boğazköy-Apassa[Efes]) Hitit ticaretine açmışlardır. Sonraları Kral Yolu adını alacak olan bu yol, Sivrihisar dan geçerek, Hisarköy, Bolvadin ve Dinar üzerinden Ege ye ulaşmaktadır. b) Frigler (M.Ö. 1200-546): M.Ö. 1200 yıllarından itibaren Anadolu ya yayılmaya başlayan Frigler, M.Ö.IX.yüzyıldan itibaren Kızılırmak kavisi ile Sakarya nehirleri arasında siyasî hâkimiyet kurmuşlar ve Gordion u siyasî merkez, Pessinus u da dini merkez yapmışlardır. M.Ö. 660 yılında kuzeydoğudan gelen Kimmerler in saldırısıyla yıkılan Frig hakimiyeti, Afyonkarahisar, Eskişehir, Kütahya illeri arasında bulunan kayalık ve ormanlık bölge olan Yazılıkaya (Midas ın Şehri), İhsaniye ve Altıntaş çevresinde yeniden kurulmuş; Dinar a, hatta son yıllarda yapılan kazılar sonucuna göre Elmalı ya (Antalya) kadar yayılmıştır. Frig egemenliğinin Pers dönemiyle yok olmasına rağmen, bölgede benimsenen Frig din, kültür ve dilinin Bizanslılar döneminde bile ilimiz sınırları içinde Frigya bölgesi adıyla varlığını korumuş olduğu bilinmektedir. c) Lidyalılar (M.Ö. 660-546): Manisa ilinde bulunan Sart antik kentini merkez edinen Lidyalılar M.Ö. VII.yüzyıldan itibaren görülmeye başlamış olup Kimmerler in M.Ö.660 yıllarında Frig egemenliğini yıkmasıyla Lidya nın siyasi hakimiyeti, Dinar, Dazkırı ilçelerimiz ile Burdur iline kadar yayılmıştır. M.Ö.546 yılında Perslerin Anadolu ya egemen olmasıyla birlikte, Lidya dönemi de tarihten silinmiş oldu. İlimizin güney kesiminde bu dönem izleri vardır. d) Persler (M.Ö. 546-333): İran da Akamenid ve Pers olarak adlandırılan devlet, Kimmerlerin Anadolu ya yaptıkları akınlar ile Frig hâkimiyetini çökertmesi sonucu M.Ö. 6.yüzyıl başlarından itibaren Anadolu ya girmeye başlamış ve Geleneia (Dinar) kentini Anadolu nun eyalet merkezi yaparak M.Ö. 546 yılından itibaren de tamamen egemen olmuşlar, hatta imparatorluk sınırlarını Makedonya ya kadar uzatmışlardır. M.Ö. 334 yılında Büyük İskender le yapılan savaşta yenilince, bütün imparatorluk sınırlarını Hellen hâkimiyetine kaptırmışlardır. e) Hellenistik Dönem (M.Ö. 333-281): M.Ö. 336 da Makedonya kralı Flip, ordusu ile Anadolu ya geçtiği zaman Heredot tarafından ortaya atılıp, Sokrat tarafından geliştirilen, Birleşik bir Yunan milletinin Asya yı fethetmesi düşüncesini gerçekleştirmek için ilk adımı atmıştır. Yerine geçen oğlu İskender (Alexandros) önce güneye indi. İssos da yapılan savaşta (M.Ö. 334) III. Darius komutasındaki Pers ordusunu yendi. Pers hükümdarının tacını giydi. Hayber geçidi yolu ile Hindistan a ulaştı. Doğu ile batıyı birleştirmek istedi. Perslerin yıllarca süren hakîmiyetine son vererek yeni bir uygarlık anlayışını (HELLENİZM) devrini başlatmış oldu. Büyük İskender M.Ö. 323 te Babil de öldü. Komutanları, zaptettikleri ülkeleri paylaşmak için birbirleriyle mücadeleye giriştiler. Mısır, Babil, Makedonya ya sahip olan komutanlar ile Anadolu hâkimi komutan Antigonos ile olan mücadele İpsos-Julia da (Çay) yapıldı (M.Ö.301). Antigonos a karşı galip gelen komutanlardan Babil hâkimi Selevkos, M.Ö. 282 de Batı Anadolu nun üzerine yürüdü. Trakya ve Makedonya hâkimiyetleri zamanında, yeni uygarlık anlayışı ile ilgili bir iz barakmamışlarsa da, ilimiz sınırları içinde kendi adına sikke (para) basabilecek bağımsız 16 kent devleti kurmuştur. Bunlardan önemlileri; Apemeia, Synnada, Docimeon, Amorium ve Pentapolis adlarıyla bilinen kentlerdir. f) Romalılar (M.Ö. 133- M.S. 395): Selevkosların en parlak devirleri Kral Antiochos II. (M.Ö. 233-183) zamanıdır. Çünkü batıda kudretli bir devlet kuran Romalılar ın Asya işlerine karışmaları bu devirde başlamıştır. Ön Asya da kuvvetli bir hükümdarın bulunmasını Akdeniz siyaseti ve geleceğine ait emelleri bakımından zararlı ve tehlikeli gören Romalılar, M.Ö. 191 yılında Selevkosları Magnesia (Manisa) da harbe zorlamışlardır. Kazandıkları zaferler ile Anadolu nun tek kuvvetli devletini tesirsiz hâle getirmişlerdir. Romalılar ve Selevkoslar arasında üç yıl sonra Apameia da yapılan anlaşma gereğince, Romalılar, Torosların güneyine kadar uzanan topraklara sahip oldular. M.Ö. 120 de Roma senatosu, aldığı kararla Anadolu da bir Asya eyaleti kurulmasını lüzumlu görmüş, Batı Anadolu nun tamamı Roma İmparatorluğuna bağlanmıştır. M.Ö. 48 de Spartaküs isyanını sona erdiren Romalı komutan Luculluse, Anadolu yu Ermenistan a kadar zeptetmiştir. Böylece Anadolu, Roma hâkimiyetine girmiştir. Roma hâkimiyeti sırasında, Anadolu da birçok antik şehir kurulmuştur. Afyonkarahisar ili de bu kurulan şehirler arasındadır. Afyonkarahisar ın bu devirdeki adı AKRONİUM dur. Bu antik şehrin kalıntılarına rastlanamamıştır. Bölgede adı geçen şehir SYNNADA (Şuhut ilçesi) dır. Bu antik şehire ait paralar üzerinde görülen haşhaş bitkisi resmi, haşhaşın tarihi hakkında ayrıca bilgi vermektedir. Seyahati çok seven Roma İmparatoru Hadriyan ın (117-138) Pamphiaylia dan Synnada ya geldiği kaydedilmektedir. Çavdarlı Kovalık höyükte yapılan kazılardaki Roma tabakasında ele geçen paralar (sikkeler) üzerinde İmparator Antonius (130-161) ile Constatinus un (306-337) isimleri geçmektedir. Amorium (Hisar köyü), Docimeia (İscehisar ilçesi), Prymnessus (Süğlün kasabası) gibi antik Roma şehir kalıntılarından ele geçen eserlere ve yazıtlara göre Afyonkarahisar bölgesinde Roma devri yerleşmesi 4.yüzyıla kadar sürmektedir. g) Bizans Dönemi (395-1068): İmparator Constantinnus un Yunan koloni şehri Byzantionu başşehir yapmasının (330) sebepleri bilinmemektedir. Daha sonra Constantionopolis (İstanbul) ve Nova Roma (Yeni Roma) adını alan şehir, Anadolu ya hâkim olan yeni siyasî birliğin başkenti olmuştur. Roma İmparatoru Teodosios un ölümünden sonra (395) İmparatorluk ikiye ayrılmış, Frigya bölgesi büyük oğlu Arkdios un payına düşmüştür. Batı Roma nın tamamen ortadan kalkmasından sonra, doğuda hâkimiyetlerini sürdüren Bizanslılar zamanında, Amorium önemli şehir olmuştur. Abassam (Bayat ilçesi) Docimeum (İscehisar) ve Ayazin de geniş bir sahaya yayılmış olan oyma kilise ve manastırlar, dinî yapılara ait mimari kalıntılar M.S. 6.yüzyıldan başlayarak 10.yüzyıla kadar tarihlenmektedir. Buna göre Bizanslılar, bu devirde, buralarını dini merkez olarak seçmişlerdir. 9. ve 10. yüzyıl Türklerin Anadolu yu tehdit ettiği devirdir. Kapadokyalı komutan Romanos Diogenes, Bizans İmparatoru olduğu 17
zaman (1068) bütün kuvvetini doğuda Selçuklularla yapılacak savaş için toplamış, Selçuklu Sultanı Alparslan a yenilmiş, esir düşmüştür (1071). 3) Afyonkarahisar da Türk Hakimiyeti : a) Beylikler Döneminde Afyonkarahisar : Selçuk Türklerinin Anadolu fethine başladıkları tarihte Anadolu, Bizans idaresinde 21 eyalete ayrılmış bulunuyordu. Afyonkarahisar ili, bu eyaletlerden, merkezi Konya(Conia) olan Anatolik eyaletine bağlı bulu- nuyordu. Malazgirt Zaferinden sonra yapılan antlaşmayı Bizanslıların tanımaması üzerine, Büyük Türk Sultanı Alparslan, Kutalmışoğlu Süleyman Şah tan Ege ve Marmara ya kadar Anadolu nun fethini istemişti. Süleyman Şah Başkomutan olarak Türk ordusu başında Anadolu içlerine girmiş Artuk, Tutuk, Saltuk, Mengücek, Ebulkasım ve Atsız Bey gibi büyük komutanların idaresindeki akıncı müfrezeleriyle birkaç yıl içinde Anadolu nun fethini tamamlamıştır. 1071-1243 yılları Anadolu Selçuklu Türklerinin siyasî birlik olarak güçlü oldukları devirdir. 1157 de Sultan Sancar ın ölümü ile Büyük Selçuklular sona ermiş, büyük hakanlık tacı batı ya, Anadolu Selçuklularına geçmiştir. 1243 te Kösedağ da Moğollarla yapılan savaşta uğranılan bozgundan sonra dünyanın en güçlü devleti olma imtiyazını kaybetmiş, Moğal tahakkümü altına düşmüş, İlhanlılara tâbi beyliklere ayrılmıştır. Selçuklulara bağlı olarak Anadolu da kurulan ilk beyliklerden biri de SAHİB-ATA OĞULLARI dır. Bu beyliğin kurucusu Sahib-Ata Fahrettin Ali, hayatını mülkü saydığı Afyonkarahisar da geçirmiştir. O zamana kadar Karahisar denilen şehre onun adına izafeten Karahisar-ı Sahib denmiştir. Afyonkarahisar, uzun süren bu beyliğin başkenti olarak kaldı(1265-1333). Sahib-Ata nın yerine geçen torunu Şemsettin Ahmet Bey, Germiyanoğlu nun damadı idi. Ölümünden sonra yerine geçen oğulları Nusrettin Ahmet ve Muzaffereddin Devlet Beylerden Ahmet Bey, ana tarafından bağlı bulunduğu Germiyan sarayına gitmiştir. Önce bütün Afyonkarahisar çevresine hâkim iken, gittikçe küçülen beylik zamanında (1260-1428) Devlet Beyin oğulları şehirde hüküm sürmüşlerdir. Germiyan Beyi II.Yakup samimî bir Osmanlı dostu idi. 1390 dan 1399 a kadar İpsala da Osmanlı ülkesinde oturmuştur. Beyliğini vasiyet yolu ile II. Murat a bırakmış, böylece Germiyan beyliği içinde bulunan Afyonkarahisar da OSMANLILAR ın idaresine girmiştir. (1428). b) Osmanlı İdaresinde Afyonkarahisar: Afyonkarahisar, Beyazıt devrinde 1390 yılında Osmanlılara geçmiştir. Ankara Savaşı nın ardından Germiyanoğulları tekrar eski topraklarına sahip olmuşlarsa da, son Germiyan Hükümdarı Yakup Bey in 1429 da ölümü üzerine vasiyeti gereği bu topraklar tekrar Osmanlı hakimiyetine alınmıştır. XV.Yüzyıl ortalarına doğru Osmanlıların, Rumelide Haçlılarla uğraştığı bir sırada durumu fırsat biler Karamanoğulları, Kütahya, Karahisari Sahip, Hamid taraflarına kadar akınlarda bulunarak bu yerleri yakıp yıkmışlardır. Karamanoğulları ile Osmanlılar arasındaki bu gibi mücadelelerden oldukça etkilenen Afyonkarahisar havalisi, II. Mehmet in Karamanoğullarını ortadan kaldırmasıyla kesin bir şekilde Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. XVII. yüzyılda başlayan Celâlî isyanlarından zaman zaman Afyonkarahisar bölgesi de etkilenmiştir. 1833 te bir süre II.Mahmut ile mücadele hâlinde olan Mısır Valisi İbrahim Paşa nın eline geçen şehir, beş yüz yılı aşan Osmanlı hâkimiyeti devrinde Anadolu Beylerbeyinin bir sancağı olmuştur. Afyonkarahisar, 1917 yılına kadar Bursa ya bağlı kalmış, I. Dünya Savaşı sonuna doğru bağımsız mutasarrıflık olmuştur. c) Afyonkarahisar ın İstiklâl Savaşı Tarihindeki Yeri: Adımızı bütün dünyaya altın harflerle yazdıran İstiklal Savaşımızın geçtiği ilimiz, coğrafi konumu dolayısıyla her dönem insanların ele geçirmek istediği bir yerdir. Bu sebeple İstiklâl Savaşında Afyonkarahisar ın önemli ve seçkin bir yeri vardır. Afyonkarahisar, Kurtuluş Savaşı açısından son derece önemli bir bölgedir. Bunun sebepleri şöylece özetlenebilir: Afyonkarahisar bölgesi, Yunanlıların son durağı olduğundan, istikbâldeki Millî Mücadele bu topraklar üzerinde başlayacaktı. Ayrıca Afyonkarahisar, Ege Bölgesi ndeki sivil direnişin temel taşlarından biri olan Afyonkarahisar Kongresi ni gerçekleştirmekle Doğu da yapılan kongrelerle Batı da yapılan kongrelerin birleşmesini sağlamış, iki bölge arasında çıkması muhtemel sürtüşmeler bu toplantıyla önlenmiştir. Bu kongreyle bütün müdafaa-i hukuk, redd-i ilhak ve kuva-yı milliye harekâtı Türkiye Büyük Millet Meclisi nin denetimi altına alınmıştır. Ayrıca Afyonkarahisar, Afyonkarahisar-Eskişehir, Afyonkarahisar-Kütahya, Afyonkarahisar-Uşak demiryollarının odak noktası olması hasebiyle silâh, cephane, erzak naklinde son derece önemli rol oynamış, ordumuzun nakliye ihtiyacı daha çok bu demiryolları vasıtasıyla sağlanmıştır. Ayrıca Afyonkarahisar, İzmir-Afyonkarahisar demiryolu hattıyla İstanbul-Bağdat demiryolu hattı Afyonkarahisar da birleştiklerinden, bölgeler arası nakliyenin büyük yükünü Afyonkarahisar çekmiştir. Yunanlılar, İngilizler tarafından Anadolu yu işgale teşvik edilmişler ve onlardan büyük destek görmüşlerdir. Yunanlılar Ege Bölgesi ni, dolayısıyla onun son kalesi ve durağı konumunda olan Afyonkarahisar ı da bu yüzden işgal etmişlerdir. Afyonkarahisar, Yunanlılar tarafından iki defa işgal edilmiştir. Birinci işgal pek etkili olmayıp saman alevi biçiminde tezahür etmiş, ikinci işgal ise yaklaşık olarak 14 ay sürmüştür. Afyonkarahisar, Yunanlılar açısından son derece stratejik öneme sahip bir bölgedir. Bunun sebebi, Afyonkarahisar ın yolların birleştiği mevkide bulunmasıdır. Afyonkarahisar-İzmir demiryolu hattının başlangıç noktası Afyonkarahisar dır. Bu demiryolu hattına sahip bir Yunan Ordusu iaşe ve ikmalini emniyetli ve süratli bir şekilde karşılama imkânına sahiptir. Ayrıca muhtemel bir geri çekilme harekatında bu demiryolu canlarının güvencesidir. Ayrıca Milli Mücadele nin kalbi olan Ankara nın hemen yakınında bulunması onunla komşu olmasıdır. Afyonkarahisar ın bu yönü, bilhassa Sakarya Muharebesi nde ortaya çıkmış düşman, Emirdağ (Aziziye) yolu ile Polatlı önlerine kadar geldiğinde önemini göstermiştir. Ayrıca Afyonkarahisar, muhtemel bir Anadolu harekâtının kilit noktasıdır. Yunanlılar, Türklüğü Anadolu dan silmek sevdasına kapıldıklarından ve Anadolu içlerine yapılacak bir askerî harekâtın başlangıç noktası, Afyonkarahisar ı gördüklerinden dolayı ordularının cephede yerleşmesi bu duruma göre düzenlenmiştir. Afyonkarahisar dan kuzeye, Eskişehir e doğru uzanan ve 300 18
kilometreyi bulan geniş cephede, daha az kuvvet bırakılmıştı. Afyonkarahisar Bölgesi, Yunanlılar tarafından hem güvenlikleri, hem de muhtemel harekatları açısından son derece öneme haiz bir bölge olarak mütalaa edilmiş, kaderleri de bu topraklarda belirlenmiştir. Şekil 1 Afyonkarahisar İl Merkezi ve Afyonkarahisar Kalesi Mondros Barış Andlaşması ndan (Aralık-1918) hemen sonra İngiliz, Fransız ve İtalyan birlikleri yer yer Osmanlı topraklarına girdiler. Bu arada, 16 Nisan 1919 da Fransızlar Afyonkarahisar istasyonuna yerleşti. 21 Mayıs 1919 da iki subay ve 262 erden meydana gelen bir İtalyan birliği de Afyonkarahisar a geldi. Bu birlikler, 17 Mart 1920 de buradan çekilerek yerlerini Yunanlılara bıraktılar. Çok kısa süren birinci işgalden sonra, 13 Temmuz 1921 de Afyonkarahisar ikinci kez işgal edildi ve tam bir yıl, bir ay, 25 gün Yunan işgali altında kaldı. İlimiz topraklarına yerleşmiş bulunan Yunan kuvvetleri, önce Sakarya da, daha sonra da bu yenilgiden kurtulamadan ve güçlenme fırsatı bile bulamadan Kocatepe-Dumlupınar arasında 26-30 Ağustos 1922 günlerinde Büyük Taarruz Harekâtı mızla daha büyük bir darbe yiyerek yurdumuzdan kovulmuştur. Sakarya Meydan Muharebesi nden sonra Yunanlılar Afyonkarahisar da yayılmak ve temelli yerleşmek istediler. Afyonkarahisar ın Türk Millî Mücadelesinde şeref duyacağı bir husus da, düşmana ilk kurşunun, bir Afyonkarahisarlı Komutan olan Ali Çetinkaya tarafından atılmış olmasıdır. (28-29 Mayıs 1919 172.Alay Komutanı Ayvalık). 19
Afyonkarahisar ın kurtuluş plânları Akşehir de yapıldı. Daha sonra Şuhut a gelindi. Atatürk, İnönü ve Fevzi Paşa nın gizlice hazırladıkları Büyük Taarruz plânları Afyonkarahisar da eski Belediye Binasında yapıldı. Millî Mücadelenin kazanılmasında Afyonkarahisar halkının büyük katkısı vardır; çünkü Afyonkarahisar halkı, Atatürk ve millî kuvvetlere manen ve maddeten büyük desteklerde bulundu. 26 Ağustos 1922 günü, saat 05.30 da top ateşiyle aydınlanan Kocatepe den fırlayan ordumuz, sıra sıra tel örgülü, makinalı tüfek ve top yuvalarıyla pekiştirilmiş Yunan mevzilerine, büyük bir insan üstü güçle atılarak saldırıya geçmiş, makasla, dipçikle hatta elleriyle, bedenleriyle parçaladıkları tel örgüleri aşıp, mevzileri bir bir ele geçirerek Kurtuluş Savaşı destanını yazdırmıştır. Başkomutanımızın önderliğinde, Milletimizin bütün insanlarının büyük çaba ve destekleri ile yurdumuz içinde bir tek düşman eri bırakılmayıncaya dek bu taarruz harekatımız sürdürülmüş ve İzmir de noktalanmıştır. İlk gün 1 ve 2 nolu tepeler, Tınaztepe, Kılıçarslan 1. ve 2. noktaları, Belentepe, Erkmentepe, ikinci gün Çiğiltepe ve Afyonkarahisar( 27 Ağustos 1922, saat 17.oo) ele geçirildikten sonra, üçüncü gün Batı Cephesi ve Ordu karargâhları Afyonkarahisar a getirilip Belediye Binasında (bugünkü Zafer Müzesi) üslendirilmiş ve 30 Ağustos 1922 Başkomutanlık Meydan Muharebesi buradan yönlendirilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, 21 Ekim 1925 günü Afyonkarahisar Türk Ocağında ve Başkomutanlık Savaşının ilk kutlanışında, 30 Ağustos 1924 günü Dumlupınar yakınlarında ki Çataltepe de öğleden sonra saat 03.30 da söylediği nutkun özetinde: Afyonkarahisar, Son Büyük Zaferin Kilidi Oldu, Esası Oldu, Afyonkarahisar ın Tarihi Savaşımızda Unutulmaz Parlak Bir Sayfası Vardır. Afyonkarahisar-Dumlupınar Meydan Muharebeleri, Türk Ordusunun, Türk Subay ve Komuta Heyetinin Yüksek Gücünü ve Kahramanlığını Tarihte Bir Daha Tespit Eden Çok Büyük Bir Eserdir. Bu Eser Türk Milletinin Hürriyet ve İstiklâl Fikrinin Ölmez Anıtıdır. demiştir. Gazi Mustafa Kemal, 26 Ağustos ta başlayıp 30 Ağustos ta kesin bir sonuca bağlanan 5 günlük Başkomutanlık Savaşı sırasında, 27 Ağustos 1922 de düşmandan temizlenen Afyonkarahisar a 23 Mart 1923 te gelmiş, Afyonkarahisar halkının sevgi gösterileriyle karşılanmıştır. Dumlupınar Zaferi nin 3.yıldönümünde Afyonkarahisar gençlerinin telgrafına Gazi Mustafa Kemal şöyle cevap veriyor: Dumlupınar ın 3.Yıldönümünü kutlarken beni hatırladığınız ve hakkımda gösterdiğiniz samimi duygular için teşekkürlerimi sunarım. Asrın bütün icaplarını tamamıyla anladıklarına inandığım, Sayın Karahisarlıların askerî zaferimizde olduğu gibi ve sosyal devrimimizin en ön saflarında da kendine yaraşan saygılı yerde yürüyeceklerine eminim. Bu bakımdan bana düşen vazifelerin yerine getirilmesi ve belli edilmesinde bir an bile tereddüt etmeyerek, Milletin güven ve sevgi ile bağışladığı, kuvvet ve yetkiyi iyiye kullanacağımı arz etmekle seviniyorum. Hepinize selâm ve sevgiler. 20