EGE ÜNİVERSİTESİ GÖZLEMEVİ TEKNİK DURUM: MEVCUT VE GELECEK

EGE ÜNİVERSİTESİ GÖZLEMEVİ TEKNİK DURUM: MEVCUT VE GELECEK Ahmet DEVLEN Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü,35100 Bornova- İZMİR (e-posta: ahmet.devlen@ege.edu.tr) Özet: Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak ve As. Dr. Rümeysa Kızılırmak ın Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Astronomi Kürsüsüne 8 Ocak 1963 tarihinde atanmaları ile Matematik Kürsüsünün yönetiminden ayrılan Astronomi Kürsüsü bağımsız şeklini almıştır. Astronomi Kürsüsü kurulurken, okutulan astronomi derslerinin uygulamalarını yapmak, astronomi eğitimine yardımcı olmak, gökbilimcilere yetişme olanaklarını sağlamak, bilimsel araştırmaları yapmak, ulusal ve uluslararası gözlemevleriyle bilimsel işbirliği kurmak, halkın astronomiye merakını giderecek faaliyetlerde bulunmak amacıyla bir gözlemevi kurulması kararlaştırılmıştır. Bu amaçla Abdullah Kızılırmak önderliğinde Ege Üniversitesi Rasathanesi (1965) kurulmuştur. 1. Giriş 1955-1956 öğretim yılında iki fakültesi ile (Tıp ve Ziraat) kurulan Ege Üniversitesinin üçüncü fakültesi olan, Fen Fakültesi 1961-1962 öğretim yılında kurulmuştur. Bu fakültenin Astronomi Kürsüsü, 1962-1963 öğretim yılında Matematik Kürsüsünün yönetiminde kurulmuş ve öğretim faaliyetine geçmiştir. Başlangıçta kadrosunda hiçbir öğretim üyesi bulunmadığından, astronomi derslerini, AÜ Fen Fakültesinden Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak ve As. Dr. Rümeysa Kızılırmak, İstanbul Kandilli Rasathanesinden Doç. Dr. Muammer Dizer misafir öğretim üyesi olarak okutmuşlardır. Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak ve As. Dr. Rümeysa Kızılırmak ın EÜ Fen Fakültesi Astronomi Kürsüsüne 8 Ocak 1963 tarihinde atanmaları ile Matematik Kürsüsünün yönetiminden ayrılan Astronomi Kürsüsü bağımsız şeklini almıştır. Böylece birdenbire çoğalan yönetim ve öğretim hizmetlerini yürütmek üzere aynı yıl içerisinde atanan ve görevlerine başlayan asistanlarla, Sezai Hazer (19 Şubat 1963), M. Ünal Akyol (28 Şubat 1963), Şükrü Bozkurt (23 Eylül 1963), İlhami Yavuz (26 Eylül 1963) kürsü daha da güçlenmiş ve gelişim yolunu tutmuştur. Öğretim yılları ilerledikçe, mevcut öğretim üyesi azlığı nedeniyle 1963-1964 öğretim yılında İstanbul Fen Fakültesinden Doç. Dr. Adnan Kıral ve Doç. Dr. Metin Hotinli den misafir öğretim üyesi olarak yararlanılmıştır. Batı Almanya uyruklu Prof. Dr. Hans Kienle, sözleşmeli olarak 1 Kasım 1965 de kürsüdeki görevine başlamıştır. Amerikalı Prof. Dr. T. L. Swihart 1969-1970, Prof. Dr. R. H. Wilson 1971-1972 ve 1972-1973 öğretim yıllarında sözleşmeli öğretim üyesi olarak kürsümüzde görev almışlardır. Astronomi Kürsüsü kurulurken, okutulan astronomi derslerinin uygulamalarını yapmak, astronomi eğitimine yardımcı olmak, gökbilimcilere yetişme olanaklarını sağlamak, bilimsel araştırmaları yapmak, ulusal ve uluslararası gözlemevleriyle bilimsel işbirliği kurmak, halkın astronomiye merakını giderecek faaliyetlerde bulunmak amaçlarını gerçekleştirmek için bir gözlemevi kurma çabalarına da girilmiştir. 2. Gözlemevinin Kuruluşu Kürsü kuruluşunda, yönetim ve öğretimde görev alanların tümü, gözlemevinin kuruluş, işleyiş, gözlem ve bilimsel çalışmalarında görev almışlar, onun gelişiminde içtenlikle 41

çalışmışlardır. Başlangıçta gözlemevinin küçük çapta kurulması ve bilimcilerin yetişmesine paralel olarak zamanla geliştirilmesi öngörülmüştür. Gözlemevi merkez binası ile teleskop kubbesinin yapımı için, zamanın Fen Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Yusuf Vardar ve Ege Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Mustafa Uluöz'ün büyük destek ve yardımlarıyla 200.000TL sağlanmıştır. Gözlemevinin kuruluşu için, şehir ışıklarından uzak, çevresi ıssız ve karanlık, mümkün olduğu kadar yüksekte, arazisi sağlam ve kayalık, havası tozsuz ve üniversiteye yakın bir bölgenin seçimi gerekiyordu. Bu seçim Doç. Dr. Abdullah Kızılırmak, Doç. Dr. Recep Egemen ve yabancı uzman Dr. Fleckenstein'dan kurulu komisyonca yapıldı. En uygun yer olarak Bornova'nın güney doğusuna rastlayan Kemalpaşa dağlarının eteğinde Kurudağ Tepesi seçildi. Bu yer, üniversitenin 17km güneyinde 632 rakımlı fundalık bir dağ üzerindedir. Yer belirlendikten sonraki ilk iş enlem ve boylam saptaması olmuştur. Buna ilişkin gözlemlerin yapılabilmesi için gerekli beton gözlem pilyesi Sezai Hazer'in çabalarıyla 19 Haziran 1963'de dökülmüştür. Böylece gözlemevi yapımının ilk adımı atılmıştır. Enlem ve boylam gözlemleri için, Harita Genel Müdürlüğünce görevlendirilen Bnb. Arif Çöklü başkanlığındaki ekibin çalışması sonucu nirengi pilyesinin bulunduğu nokta için; Coğrafya Enlemi : +38 23' 52" Coğrafya Boylamı : -1 sa 49 dk 03 s Denizden Yüksekliği : 632m Yerçekimi İvmesi : 979,94cm/s 2 Şekil 1. Gözlemevi Kütüğü. değerleri saptanmıştır. Bu çalışmaların yanı sıra 15cm çaplı mercekli teleskobun kurgusu 30-31 Mayıs 1965 günleri tüm görevlilerin elbirliğiyle yapıldı. Gözlemevinde ilk gözlem, Doç Dr. Abdullah Kızılırmak, Dr. Rümeysa Kızılırmak, Sezai Hazer, Ünal Akyol ve Şükrü Bozkurt'un 22 Haziran 1965 gecesi "değişen yıldız" gözlemi oldu. Gözlemevimizin temel gözlem ve araştırma alanı olan değişen yıldız gözlemleri böyle başladı ve bugüne kadar geldi. Bundan sonra gelişim daha da hızlandı. Gözlemevimiz türlü bağışlarla alet yönünden desteklendi. Prof. Dr. H. Kienle'nin aracılığıyla Alman hükümetinin bağışladığı kısa dalga radyo alıcısı, Alman Bilim Akademisinin bağışı olan 13cm çaplı tayfçeker ve kolimatör, Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak'ın girişimiyle Almanya'da Alexander Von Humbolt Vakfının iris ışıkölçeri bağışı, Alman hükümetinin bağışladığı fotoelektrik gözlem düzeneği ve yazıcısı bunların en önemlilerindendir. 42

Şekil 2. 15cm çaplı mercekli teleskop. Almanya Nürnberg Gözlemevi ile ortaklaşa yapılacak "Değişen Yıldız Gözlemleri" için NATO'nun bağışı olan 48cm çaplı aynalı teleskop ve fotoelektrik düzeneği 1967'de bize ulaştı. Önceleri geçici olarak ana binadaki kubbede kurgusu yapılarak hizmete girdi. Sonra 800m yükseklikteki Yıldız Tepe'de yapılan kubbesine taşındı. 3. Gözlemevinin Tüzel Kişiliği Gözlemevimiz 1967 yılında Fen Fakültesine bağlı "Ege Üniversitesi Rasathanesi" adıyla tüzel kişilik kazanmış, gözlemevinin yönetmeliği, Senatonun 26.12.1967 tarih ve 30-3 sayılı kararıyla kabul edilip 27.01.1968 tarihli Resmi Gazete'de yayınlanmıştır. Gözlemevimizin ilk müdürlüğüne Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak atanmış, yönetim kurulu üyeliklerine de Prof. Celal Saraç ve Ord. Prof. Dr. Hans Kienle seçilmişlerdir. Şekil 3. Gözlemevinin kurucusu ve ilk müdürü Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak. Ege Üniversitesi Rasathanesi, 5.11.1976 tarihinde EÜ Gökbilimleri Araştırma Enstitüsü adıyla enstitü statüsüne kavuşmuştur. 18.5.1976 tarihinde yürürlüğe giren 2010 sayılı kanunla bu enstitüye 2 profesör, 3 doçent, 6 asistan, 4 uzman ve 4 araştırıcı kadrosu tahsis edilmiştir. 1982 yılında, Yükseköğretim Kurumları Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararname (KHK 41)'nin yürürlüğe girmesinden sonra enstitü sıfatı kalkmış ve EÜ Senatosunun 13.04.1982 tarihli kararıyla Fen Fakültesine bağlı EÜ Gökbilimleri Araştırma ve Uygulama Merkezi şekline dönüştürülmüştür. Üniversitelerde akademik kadroları yeniden düzenleyen 43

78 sayılı KHK nin 16.09.1983 tarihinde yürürlüğe girmesiyle bu merkezin bütün akademik kadroları iptal edilmiş ve yeni kadro tahsisi de yapılamamıştır. Bu tarihten sonra Gözlemevi, Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümüne bağlı olarak eğitim ve bilimsel çalışmaların gözlemlerinin yapıldığı bir laboratuvar görevini sürdürmüştür ve Fen Fakültesine bağlı personel görev yapmaktadır. Gözlemevimizin olanaklarının artması amacı doğrultusunda Rektörlüğe bağlı olması düşüncesi ile uzun süreli hazırlıklar yapılmış ve nihayet 12 Ağustos 2009 günü Resmi Gazetede yönetmeliğinin yayınlanması ile resmen, Ege Üniversitesi Rektörlüğüne bağlı, EGE ÜNİVERSİTESİ GÖZLEMEVİ UYGULAMA VE ARAŞTIRMA MERKEZİ kurulmuştur. Gözlemevi Müdürlerimiz: (1968-1977) Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak (1977-1980) Prof. Dr. Raymond H. Wilson (1980-1981) Doç. Dr. Ömür Gülmen (1981-1984) Prof. Dr. Sezai Hazer (1984-1985) Doç. Dr. Ömür Gülmen (1985-1994) Prof. Dr. İlhami Yavuz (1994-1996) Prof. Dr. Şükrü Bozkurt (1996-2009) Prof. Dr. Serdar Evren (2009-12) Prof. Dr. Zeynel Tunca 4. Gözlemevinin Teknik Durumu: Mevcut ve Gelecek Kurulduğundan bu yana bilimsel verilerin üretildiği ve yakın zamana kadar ülkemizin en büyük teleskobu olan 48cm lik teleskopta fotokatlandırıcı ışıkölçer ile yapılan gözlemler daha sonra, sırayla foton sayıcı ışıkölçer ve SSP5 ışıkölçeri ile yapılmıştır. Daha sonra uluslararası standartlara uygun soğutmalı, üç kanallı, hızlı bir ışıkölçer 1999 yılı başlarında takılmış ve bu tarihten sonra da A48 teleskobunda çok kanallı ışıkölçer kullanılmıştır. 2004-2005 yıllarında, A48 teleskobunun bulunduğu 800m yükseklikteki Yıldıztepe'de yeni bina yaptırılmış ve bu binadaki iki kubbenin altına, 40cm ve 35cm çaplı Meade teleskoplar kurulmuştur. Her iki teleskopta da CCD ile gözlemler yapılmaktadır. Daha önce ana bina yakınındaki eski tayfçekerin bulunduğu kubbe ve bina yenilenerek kurulan 30cm ayna çaplı teleskop ve ona bağlı SSP5 ışıkölçer ile gözlemler yapılmış şimdi Bilim-Toplum Etkinlikleri nde kullanılmaktadır. Gözlemevinde bilimsel çalışmaların yanı sıra 1997 yılından beri aralıksız olarak Amatör Astronomlar Yaz Okulu yeni adıyla Amatör Astronomlar Bilim-Eğitim Kampı düzenlenmektedir. Bu yıl 16. Amatör Astronomlar Bilim-Eğitim Kampı 25 Haziran-28 Temmuz 2012 tarihleri arasında düzenlenmiştir. 16 yıldır bu yaz okullarına her yaştan ( 10+) ve Türkiye nin her yerinden gelen 1000 den fazla katılımcı amatör astronom olma yolunda ilk adımlarını atmış, bilinçli ve güvenilir bilgiye ulaşmıştır. Halkın doğru bilgiye ulaşması amacıyla düzenlenen halk günlerinin yanı sıra öğrenci ve öğretmenlere yönelik etkinlikler de sürdürülmektedir. İMKB nin bağışı olan 30cm çaplı teleskop artık tamamen bilim-toplum projelerinde, halk günlerinde, Gözlemevi ni ziyaret eden okulların etkinliklerinde, amatör astronomlar yaz okullarında kullanılmaktadır. Ege Üniversitesi Gözlemevi Ege nin Evren e açılan penceresi olmaya devam etmektedir. 44

Şekil 4. Ege nin Evren e açılan pencereleri A48 ve T40-T35 teleskop binaları. a) Mevcut Durum Bilimsel çalışmalarda kullanılan teleskoplar ve alıcıları: 1- A48 CassegrainTeleskop Optik model : Cassegrain aynalı Net açıklık : 480mm Odak uzunluğu : 6240mm Odak oranı : f/13 Kurgu : Eşlek-Alman kurgu, Ayırma gücü : 0,25 yay saniye GPS : yok Alıcı : 3 Kanallı Vilnius fotometre : SSP5 fotometre : Johnson UBVR süzgeçleri Şekil 5. A48 Cassegrain Teleskop. 2- T40 Schmidt-Cassegrain Teleskop Optik model : Schmidt-Cassegrain aynalı Net açıklık : 400mm Odak uzunluğu : 4064mm Odak oranı : f/10 Kurgu : Çatal kurgu, Ayırma gücü : 0,28 yay saniye GPS : Gerçek kuzey belirlemek için manyetik dikaçıklık düzeltmeli elektronik sensörlü,16-kanal GPS alıcısı. Alıcı: Alta Apogee U42 CCD kamera + Bessel UBVRI süzgeçleri Şekil 6. T40 Schmidt-Cassegrain Teleskop. 45

Alta Apogee U42 CCD Özellikleri: CCD Yongası E2V CCD42-40 Matris Boyutu (Piksel) 2048 x 2048 Piksel Boyutu 13,5 x 13,5 mikron Görüntü Alanı 27,6 x 27,6mm (764mm 2 ) Alanın Köşegeni 39,1mm Video Görüntüleyici Boyutu 2,44 Linear Full Well (tipik) 100K elektron Dynamic Range 82dB QE at 400nm 52% (MB); 75% (BB) Peak QE (550nm) >90% Anti-blooming Yok 3- T35 Schmidt-Cassegrain Teleskop Optik model : Schmidt-Cassegrain aynalı Net açıklık : 356mm Odak uzunluğu : 3556mm Odak oranı : f/10 Kurgu : Çatal kurgu, Ayırma gücü : 0,32 yay saniye GPS : Gerçek kuzey belirlemek için manyetik dikaçıklık düzeltmeli elektronik sensörlü,16-kanal GPS alıcısı. Alıcı: Alta Apogee U47 CCD kamera + Bessel UBVRI süzgeçleri Şekil 7. T35 Schmidt-Cassegrain Teleskop. Alta Apogee U47 CCD Özellikleri: CCD Yongası E2V CCD47-10 Matris Boyutu (piksel) 1024 x 1024 Piksel Boyutu 13 x 13mikron Görüntü Alanı 13,3 x 13,3mm (177mm 2 ) Alanın Köşegeni 18,8mm Video Görüntüleyici Boyutu 1,2 Linear Full Well (tipik) 100K elektron Dynamic Range 83dB QE at 400nm %52 (MB); %75 (BB) ; %57 (UV) Peak QE (550nm) %96 (MB); %86 (BB) ; %65 (UV) Anti-blooming Yok 46

Toplum-Bilim Faaliyetlerinde kullanılan teleskoplar: 1- T30 Schmidt-Cassegrain Teleskop Optik model : Schmidt-Cassegrain aynalı Net açıklık : 305mm Odak uzunluğu : 3048mm Odak oranı : f/10 Kurgu : Çatal kurgu, Ayırma gücü : 0,38 yay saniye GPS : yok 2- A15 Newtonian Teleskop Şekil 8. T30 Schmidt-Cassegrain Teleskop. Şekil 9. A15 Newtonian Teleskop. 3- ETX 125 Maksutov-Cassegrain Teleskop 47

4- Çok sayıda 6-8cm çaplı küçük teleskoplar Diğer Alet ve Olanaklar Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Gözlemevi 5Mb/s hızında internet bağlantısına sahiptir. Binalar arası internet bağlantısı 100Mb/s ile sağlanmaktadır. Ayrıca bir adet Davis vantage pro2 meteoroloji istasyonu bulunmaktadır. Gözlemevinin bir göktaşları koleksiyonu olup, Türkiye deki en büyük Göktaşı (şimdilik) EÜ Gözlemevinde bulunmaktadır. b) Gelecek Durum 48 Şekil 10. Prof. Dr. Abdullah Kızılırmak ve Türkiye deki en büyük Göktaşı. I. Mevcut gözlem kubbelerinin otomasyonu: Gözlem sırasında, teleskop gökcisimlerini izlerken, kubbenin açıklığının da aynı şekilde teleskobun baktığı yerde olması gerekir. Bunun otomatik olarak yapılması en doğru olanıdır. Bu sistem gözlemevimizde yoktur. Yeni kurulan gözlemevlerinde yeni teleskop ve kubbelerde bunlar hazır olarak sunulur. Bu nedenle, teleskop kubbelerinin otomasyonu konusunda, kubbe kontrol işleminin gözlem odasından yapılmasını sağlayacak, ya da kubbe açıklığının teleskobun baktığı yöne doğru otomatik hareket etmesini sağlayacak sistemin kurulması gerekmektedir. İlk olarak öncelikle T40 ve T35 kubbelerinin otomasyonunun yapılması planlanmakta ve bu konuda girişimlerimiz sürmektedir. II. 60cm ayna çaplı robotik-tam otomatik teleskop kurulması: Gelişen teknoloji, yeni alıcılar ve büyüyen teleskop çapları yeni araştırma alanlarının çeşitlenmesini ve duyarlı olmasını sağlamıştır. Bölüm öğretim üyelerinin çalışma alanlarına cevap verebilecek bir yeni teleskop alınması girişimleri sürmektedir. III. Ege Üniversitesi Gökevi: Bugün bilime önem veren gelişmiş ülkelerin büyük kentlerinde ve ülke genelinde çok sayıda gökevi bulunmaktadır. Ege nin Evren e açılan penceresi Ege Üniversitesi Gözlemevinin de bir GÖKEVİ olmalı düşüncesiyle bu yönde çalışmalar sürdürülmektedir. IV. Toplum-Bilim Etkinlikleri: Ege Bölgesi illerinde, İzmir ilçelerinde turne şeklinde Bilim Şenlikleri yapmak ve Gözlemevinde 16 yıldır düzenlenen Amatör Astronomlar Bilim- Eğitim Kampı ve Halk Günleri ni daha geniş kitlelere ulaştırmak, bu etkinliklerin amaçları arasında yer almaktadır.

5. Tartışma ve Sonuç Türkiye deki Teleskoplarla Bilim Sempozyumu - İstanbul Gözlemevimiz, kuruluş amaçlarına uygun olarak; Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünün lisans ve lisansüstü öğrencilerine eğitim ve öğretim hizmeti vermek; Bölüm akademik elemanları başta olmak üzere Türkiye üniversitelerindeki benzer bölümlerin akademik elemanlarına astronomik gözlem ve ölçü olanakları sağlamak; meraklı halk için ziyaretçi ve yaz okulları gözlem programları düzenleyerek onlara Evren in yapısı ve gök olayları hakkında popüler bilgiler vermek; araştırma sonuçlarına ve popüler astronomiye dayanan yayımlar yapmak üzere faaliyetlerini sürdürmektedir. Ege Üniversitesi Gözlemevi kurulduğundan bu yana Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünün laboratuvarı işlevini sürdürmektedir. Gözlemevi, yalnız bilimsel araştırmaların yapıldığı bir yer olarak değil aynı zamanda öğrenci ve öğretim üyelerinin birbirlerini daha iyi tanıdığı, karşılıklı saygı ve sevginin gelişmesine önemli katkılar sağlayan bir kurum olmuştur. Bu kurum bilimsel üretim için gerekli sınırlı sayıda araç-gereciyle halka yönelik çalışmalarını da sürdürmektedir. Bir yerde, üniversitenin halka dönük yüzlerinden birisidir. Ege Üniversitesi Gözlemevi, Ege nin Evren e açılan penceresi dir; 1997 den bu yana düzenlediği Amatör Astronomlar Yaz Okulu yeni adıyla Amatör Astronomlar Bilim-Eğitim Kampı ile halkın bilinçli ve güvenilir bilgiye ulaşmasını sağlamıştır. Ancak, gözlemevimizin İzmir şehrine çok yakın olması, yerleştiği tepenin de deniz seviyesinden yüksekliğinin yeterli olmaması nedeniyle bilimsel veri üretiminde zorlanılmaya başlanmıştır. Işık ve hava kirliliğinin önümüzdeki yıllarda yapılan gözlemleri daha da etkileyeceği kaçınılmaz bir gerçektir. Çağdaş teknolojiye dayalı yeni gözlem araçlarıyla gözlemevimizin uluslararası projelere katılabileceği, Rektörlüğe bağlı bir merkez olarak, gözlem araçlarını sürekli yenileyebilir duruma geleceği umulmaktadır. Ülkemizin uluslararası projelere katılması ve uluslararası projeler hazırlayabilmesi, astronomi ve astrofizik alanında bilim üretimine önemli katkılar sağlayacağı gibi, uluslararası bilim alanında bulunması gereken konuma bir an önce ulaşabilmesine de yardımcı olacaktır. EÜ Fen Fakültesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümünde yapılan gözlemsel tez çalışmalarının tamamına yakını gözlemevimiz kaynaklıdır. Aşağıdaki linkten bu çalışmalara ulaşılabilir; http://astronomi.ege.edu.tr/astro-web/tr2/index.php?option=com_content&view=article&id=77&itemid=105 EÜ Gözlemevindeki çalışmalardan çıkan yayınları, aşağıdaki linkten bölüm çalışanlarından birini seçip ilgili yayınlar arasından görebilirsiniz. http://astronomi.ege.edu.tr/astro-web/tr2/index.php?option=com_content&view=article&id=48&itemid=55 6. Kaynaklar - http://astronomy.ege.edu.tr/astro-web/tr2/index.php?option=com_content&view=article&id=47&itemid=54. - http://astronomy.ege.edu.tr/gozlemevi/kurulus.htm. - http://astronomy.ege.edu.tr/euguam/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=52&itemid=57. - http://astronomy.ege.edu.tr/euguam/tr/index.php?option=com_content&view=article&id=49&itemid=66. - http://www.ccd.com/alta.html. - http://www.meade.com/lx200. - http://www.meade.com/etx. - Tunca, Z., 2012, ege den Gökyüzü 2012, Ege Üniversitesi Gözlemevi Uygulama ve Araştırma Merkezi yayını. 49