HAC KİTABI 1
HAC İLE ALAKALI BAZI TABİRLER Seher vakti: Sabah namazı vakti, şafak söktükten sonra. Mescid-i Haram: Mekke deki Kâbe nin bulunduğu mescid. Tekbir: Allahu Ekber. Tehlil: La ilahe illallah. Tahmid: El- hamdu lillah. Haceri Esved: Kabe nin bir köşesine yerleştirilmiş siyah taş, tavafa ordan başlanır. Tavaf: Kabe etrafında yedi kere dönmek. Şavt: Kabe etrafında bir kere dönmek. Veda, Sader Tavafı: Mekke den ayrılırken yapılan son tavaf. Ziyaret Tavafı: Bayram günlerinde yapılan farz tavaf. Hatim: Kabenin önünde altın oluk tarafındaki yarım dairelik kısım. İzdıbağ: İhramda sağ omuzu açık bırakıp tavaf yapmak. Remil: İlk üç şavtı yaparken sert ve hareketli / süratli yürümek. Rüknü Yemani: Kabe nin Haceri esvede gelmeden evvelki köşesi Makamı İbrahim: İbrahim aleyhisselamın ayak izinin bulunduğu camekan içindeki taşın bulunduğu yer ve arka tarafı. Tavafı Kudüm: Mekkeli olmayanların, ilk defa oraya gelince yaptıkları tavaf olup Kabe yi selamlamak manasındadır. Batnı Vadi: Safa ile Merve arasında say yapılırken koşulan düz kısım. Sa y: Safa ile merve arasında yedi kere gidip gelmek. Tevriye günü: Zilhiccenin sekizinci günü. Temettu: Hac ile umrenin birleştirildiği hac. Kıran: İhrama girerken hac ve umreye birlikte niyet edilen hac. İfrad: Sadece hac için ihrama girilen hac şekli. Hedy kurbanı: Haremde kesilmek için gönderilen kurban. İş ar: Büyük baş hayvanı sol tarafından yaralayıp nişanlamak. Telbiye: İhrama girilince okunan Lebbeyk lafızları. Mina: Mekke yakınlarında bir bölge olup orda şeytan taşlanır. Meş aril Haram: Müzdelife yakınlarında bir bölge olup orda bayram sabahı vakfe yapılır. Müzdelife: Arafat tan inilince bayram akşamı toplanılan yerdir. 2
Cemre-i Akabe: Büyük şeytan. Cemre-i Vusta: Orta şeytan. Cemre-i Ula: Küçük şeytan. Mültezem: Haceri Esved ile Kabe kapısı arasındaki yer. Bedene: Büyük baş hayvan. (Deve-inek) Dem: Küçük baş hayvan. (Koyun-keçi) İhsar: Haccı yapmaktan men olmak. HAC KİTABI Hac, husisi mekanı, hususi zamanda, hususi fiillerle 1 ziyaret etmektir. İmamı Muhammedin hılafına, 2 fevri (hemen) olarak ömürde bir kere, islam, hürriyet, akıl, buluğ, sıhhat, azık ve yol masrafına kudret ve asli ihtiyaçlarından ve dönene kadar aile fertlerinin nafakasından fazla olarak gidip gelme masraflarına kudret, yol emniyetiyle birlikte kadın için eğer kendisiyle Mekke arasında sefer mesafesi varsa koca veya mahreminin bulunması şartlarıyla birlikte farz edildi. Kadın kocası veya mahremi olmaksızın hac edemez. Mahremin akıl, baliğ olması, mecusi ve fasık olmaması şart kılındı. Mahremin nafakası kadın üzerinedir. Kadın mahremiyle kocasının izni olmadan da farz haccını yapar. Şayet çocuk veya köle ihrama girse, çocuk buluğa erse veya köle hür edilse, bu şekilde (hac fiillerine) devam etseler, farz haccı yerine caiz olmaz. Eğer çocuk ihramını farz hac için yenilerse sahihtir, köle bunun hılafınadır. Haccın farzı, ihram ki bu şarttır, Arafat ta vakfe ve tavafı ziyarettir. Bu ikisi rükunlarıdır. Haccın vacibleri, Müzdelifede vakfe, Safa ve Merve arasında sa y (koşmak), taşları atmak, dışardan gelenler için tavafı sader 3, saçı traş etmek veya kısaltmak, ve terk edilmesiyle kurban kesmek vacib olan fiillerdir. Bu ikisi (farz ve vacibi) nden gayrısı sünnet ve edepleridir. Hac ayları Şevval, Zilka de ve Zilhicce nin ilk on günüdür. Bu aylardan evvel ihrama girmek mekruhtur. Umre sünnettir. 1 Husussi mekan: Kabe, Arafat, Mina. Hususi Zaman: ilhiccenin on günü. Hususi fiil: Tavaf, ihram, vakfe gibi. 2 İmamı Muhammed e göre ilerki senelerde yapılabilir. 3 Sader Tavafı: Dışardan gelen hacıların Mekke den ayrılınca yaptıkları veda tavafı. 3
MÎKATLAR (İhrama girilen Yerler) Medineliler için mîkat Zulhuleyfe dir, Şamlılar için Cuhfe dir, Iraklılar için Zatu-ırk tır, Necidliler için Karn dır, Yemenliler için Yelemlem dir. Bu mikatlar, orada oturanlar ve oralardan geçenler için de mikattır. Mekke ye girmeyi kast eden için, ihrama girmeyi mikattan geri bırakmak haramdır. Mikattan evvel ihrama girilmesi caizdir, bu efdaldir. Mikat bölgesinde oturanlar için, Mekke ye ihramsız girmek helaldır. Onun ihram vakti, Hıll 1 bölgesidir. Mekke de oturanlar için mikat, hacta Harem bölgesidir, Ümrede Hıll bölgesidir. İHRAM HAKKINDA BİR FASIL İhrama girmeyi murat edince tırnaklarını kesmesi, bıyıklarını kısaltması, menduptur. Sonra abdest alır veya gusleder, gusletmesi efdaldir. Şayet yıkanmış olsalar da, yeni ve beyaz izar ve ridasını 2 giyer. Beyaz ve yeni olmaları efdaldir. Veya bütün avret mahallini örten tek bir elbise giyse caizdir. Kokulanır ve iki rekat namaz kılar. Eğer Haccı ifrad için ihrama girmişse, iki rekatın peşinde söyle dua eder Allahım ben hac yapmayı murad ediyorum, bunu bana kolay et ve bunu benden kabul et. Eğer kalbiyle niyet ederse ona yeterlidir. Sonra telbiye okuyarak şöyle der: Lebbeyk, Allahümme lebbeyk, lebbeyk la şerike leke Lebbeyk, innel hamde venni mete leke vel mülk, la şerike lek. Emret Allahım, emrine hazırım, senin hiç bir ortağın yoktur, emret Allahım, muhakkak hamd ve nimet ve mülk senindir, senin hiç ortağın yoktur. Telbiyeyi bundan noksan okumaz. Ziyade edilmesi caizdir. Niyet ettiği halde telbiye okuyunca, muhakkak ihrama girdi. (Bundan sonra) Refesten, fasıklıktan, cidalden, kara avlarını öldürmekten, kara avına işaret etmek veya delalet etmekten, bit öldürmekten, kokulanmaktan, tırnaklarını kesmekten, başındaki veya bedenindeki saçı traş etmekten, sakalını kesmekten, başını ve yüzünü örtmekten, hatmi otuyla sakalını veya başını yıkamaktan, gömlek veya şalvar veya cübbe giymekten, sarık sarmak, takke 1 Hıll bölgesi, Harem ile mikatlar arasında bir sınırdır. Umre için ordan ihrama girilir. Mescid-i Ten im yakınlarıdır. Harem bölgesi, kâbe nin doğusundan 6 mil, kuzeyden 3,4 mil, batıdan 18 mil, güneyden 14 mil uzaklığında Kâbe yi çevreleyen bölgedir. 2 İhram elbiseleridir. Üst kısmına rida, alt kısmına izar denir. 4
takmak veya mest giyinmekten, ancak ayakkabı bulamazsa mestlerini topuk kısmından keser (onları giyebilir), zaferanla veya usfur ile, veya başka bir boya ile boyanmış elbise giymekten sakınsın. 1 Ancak boyalı elbise, artık boya çıkarmayacak kadar yıkanmışsa müstesnadır (giyilebilir.) İhramlı için gusl etmek, hamama girmek, Beytullah ın gölgesinde veya mahfil içinde gölgelenmek, beline kemer bağlamak, ve düşmanıyla vuruşmak caizdir. Beş vakit namazın peşinde ve herbir yüksek mekana yükselince veya vadiye inince, veya kafileyle karşılaşınca ve seher vakitlerinde sesini yükselterek telbiyeyi çok okur. FASIL Hacı Mekke ye girince, evvela Mescid-i Haram dan (hac fiillerine) başlar. Beyt-i Şerifi görünce tekbir alır ve tehlil 2 eder. Haceri Esvet ten (tavafa) başlar. Haceri Esvede yönelir. Ellerini namazdaki gibi kaldırarak tekbir alır. İnsanlara eziyet vermeksizin Haceri Esvedi öper veya onu selamlar veya elindeki bir şey ile ona dokunur ve o şeyi öper. Veya (bunlar mümkün değilse, insanlara eziyyet vermemek için) Haceri Esvede yöneldiği halde tekbir, tehlil ile Allah a hamd ederek ve Peygamberimiz (Sallallahu aleyhi ve sellem) üzerine salat okuyarak Haceri Esvede işaret eder. Tavaf eden kişi, Kâbenin kapısını takip eden (taraftan) sağ tarafını alıp (sağına dönerek) tavaf eder. 3 Ridasını sağ koltuğunun altına koyup iki ucunu sol omuzunun üzerine atarak izdıbağ 4 yaptığı halde tavaf eder. Tavafını, yedi şavt olarak Hatim in 5 dışından yapar. Yedi şavttan ilk evvelki üçünde remil 6 yapar. Diğerlerinde sekineti, üzere yürür. Geçtiği her defasında Haceri Esvedi selamlar. Tavafını Haceri Esvedi selamlamakla bitirir. Rüknü Yemaniyi 7 her uğradığında selamlamak güzeldir. Tavaftan sonra Makamı İbrahim in yanında veya mescidde kolayına gelen yerde iki rekat kılar. Bu iki rekat, her yedi şavttan son- 1 Bu sayılanlar ihramlıya yasaktır. Refes, cima ile alakalı sözlerdir. Cidal, kavga ve tartışmak. 2 Allahu Ekber. Lâ ilâhe illelah. 3 Böyle başlamakla Kâbe solunda kalır. 4 İhram elbisesinin sağ omua açık kalacak şekilde sol omuz üzerine atılması. 5 Hatim, altın oluk tarafında yarım daire şeklindeki duvardır. Burası da Kâbe den sayıldığından tavafta onun dışından dolaşılır. 6 Remil: Ayakları yere sert vurarak süratli yürümektir. 7 Haceri esved den önceki köşedir. 5
ra vacibtir. 1 İşte bu, Tavafı Kudümdür. 2 Bu Mekke de mukim olmayanlar için sünnettir. Sonra dönüp Haceri Esvedi selamlar, Safa tepesine çıkar, üzerine yükselir. Kabe ye yönelir, dua için ellerini kaldırdığı halde tekbir ve tehlil alır, Peygamberimiz üzerine salat okur. Dilediği şekilde dua eder. Sonra Merve ye doğru iner, sekinet üzere yürür. İki yeşil mil 3 arasındaki Batnı Vadi ye ulaşınca iki mimilin arasını geçene kadar süratle koşar. Merve tepesinde, Safa da yaptığı gibi yapar. İşte bu bir şavttır. Safa ve Merve arasında yedi şavt olarak sa y eder. Sa ye Safa ile başlar Merve ile bitirir. Sonra Mekke de ihramlı olduğu halde ikamet eder, Beytullahı dilediği kadar nafile olarak tavaf eder. Zilhiccenin yedinci günü olunca, imam (idareci) insanlara hutbe okuyarak hac vazifelerini bildirir. Aynı şekilde dokuzuncu gün Arafat ta, on birinci gün Mina da hutbe okur. Terviye günü (sekizinci gün), sabah namazını kılınca Mina ya doğru çıkar. Orada Arefe gününün sabah namazına kadar kalır. Sonra Arafat a yönelir. 4 Güneş (öğle üzeri) zail olunca, imam Cumama-daki gibi iki hutbe okur ve insanlara hac vazifelerini bildirir. Hutbe-den sonra insanlara bir ezan ve iki kamet ile öğle ve ikindiyi birlikte kıldırır. Bu iki namazı cem etmenin şartı, imam ile birlikte onları kılmak, ve ihramlı olmaktır, imam ile bulunmak şartına imameyn muhalefet etti. Sonra binekli olduğu halde abdest veya gusül alarak imam ile birlikte cebeli rahme (Rahmet Dağı) yakınında vakfe yapar. Gusül etmesi sünnettir. Arafatın tamamı, Batnı Urene hariç vakfe yeridir. Ellerini kaldır dığı halde, açarak, hamd ederek, tekbir alarak, tehlil okuyarak, telbiye okuyarak, Peygamberimize salat okuyarak, ihtiyaçları için gayretle/aşkla dua ettiği halde kıbleye yönelir. İnsanlar imamın peşinde ona yakın olduğu halde, sözünü dinleyerek kıbleye doğru dönerek vakfe yaparlar. Güneş battıktan sonra imamla beraber Müzdelife ye inerler. 1 Kerahat vakti kılınmaz. 2 Tavafı kudüm: Dışardan gelenlerin yaptıkları ilk tavaf olup Kabeyi selamalamak manasındadır. 3 Yeşil renkli iki direk arasıdır. 4 Zilhiccenin 8. günü Mina ya gidilir, akşam orda kalınır, 9. günün sabah namazını kıldıktan sonra Arafat a doğru yola çıkılır. Öğle vaktinde Arafat ta toplanılır. Orda öğle ve ikindi birleştirilerek kılınır. Akşama kadar orda dua ve zikirlerle meşgul olunur. Güneş batınca ordan inilip Müzdelifeye gelinir. Akşam ve yatsı geç vakitte birleştirilerek Müzdelife de kılınır, sabah namazı erkenden kılınır ve bir miktar vakfe yapılır. Güneş doğmadan evvel ordan çıkılıp Mina ya şeytan taşlamak için gidilir. 6
Cebeli Kuzah (dağı) yakınına inerler. Akşam ve yatsıyı bir ezan ve bir kametle birlikte kılarlar. Yolda veya Arafat ta akşamı kılanın, fecri sadık doğmadıkça onu iade etmesi gerekir. İmamı Yusuf buna muhalefet etti. Müzdelife de geceler. Fecir doğunca erkenden sabahı kılar. Meş aril Haram da vakfe yapar, burda Arafat ta yaptığı gibi yapar. Müzdelife nin tamamı, Vadi-i Muhassır hariç vakfe yeridir. Aydınlık vaktinde, güneş doğmadan evvel Mina ya çıkar. Mina da vadinin ortasındaki Cemre-i Akabe ye 1, çakıl taşları gibi yedi taş atar. Her taş ile birlikte tekbir alır. İlk taş ile birlikte telbiyeyi keser. (Cemre-i Akabeyi) Taşladıktan sonra yanında durmaz. Sonra isterse 2 kurban keser, sonra başını tıraş eder, bu efdaldir, veya saçını kısaltır. Hanımından başka her şey ona helal oldu. Sonra o gün veya yarın veya daha sonra Mekke ye gider, eğer daha evvelden yapmışsa remil ve sa y 3 yapmaksızın, ziyaret tavafını yapar. Eğer böyle değilse 4, tavafta remil yapar, sonra sa y eder. Tavafı ziyaretin vakti, kurban gününün fecrinin doğmasından sonradır. Bu vakitte tavaf efdaldir. Kurban bayramı günlerinden sonraya tavafı ziyareti tehir etmek mekruhtur. Sonra Mina ya dönüp ikinci günde, zevalden sonra üç cemreye de taş atar. Mescidi Hayfı takip eden cemreden taş atmaya başlar. Ona yedi taş atar, her taş ile birlikte tekbir alır. (taşlar bitince) yanında durur ve dua eder. Sonra bunu takip eden ikinci cemrede aynı şekilde yapar. Sonra Cemreyi Akabe de aynı şekilde yapar, şu kadar varki Cemre-i Akabe yanında durmaz. Sonra üçüncü gün de aynı şekildedir. Bundan sonra dilerse Mekke ye gider. Hacının dördüncü günde, fecrin doğmasından evvel Mekke ye gitme hakkı vardır; fecir doğduktan sonra (cemre-lere) taş atmadıkça Mekke ye gidemez. Dilerse Mina da kalır, evvelde anlatıldığı gibi cemreleri taşlar. Bu şekilde yapması güzel-dir. Eğer dördüncü günde zevalden evvel cemrelere taş atarsa imameynin hılafına caizdir. Binekli veya bineksiz taş atmak caizdir, Cemreyi Akabe nin gayrısında bineksiz olmak efdaldir. Taş attığı (günler) Mina da geceler. Kendisi gitmeden evvel Mekke ye eşyalarını göndermesi mekruhtur. Mekke ye doğru gidince, bir an bile olsa Muhassab denilen yere uğrar. 1 Büyük şeytan denilir. 2 Haccı Temettu ve Kıran yapanların kurban kesmesi vacibtir. 3 Bunların izahı 81. sayfada geçti. 4 Remil ve sa y yapmamışsa bunları farz tavafta yapacaktır. 7
VEDA (Sader) TAVAFI Mekke den ayrılmayı isteyince, yedi şavt olarak, remil ve sa y olmaksızın tavafı sader (veda tavafı) yapar. Bu, Mekke de mukim olmayanlara vacibtir. Sonra zemzemden su çeker ve içer, sonra Kabe nin kapısına gelir ve Kâbe nin eşiğini öper, göğsünü, karnını, sağ yanağını Haceri Esved ile Mültezem 1 üzerine kor. Bir miktar Kâbenin astarına asılır, gayretli bir şekilde dua eder ve ağlar, sonra mescidden geri geri giderek çıkar. FASIL Eğer ihramlı olan (hacı) Mekke ye girmeyip Arafat a yönelse, orda vakfe yapsa, tavafı kudüm (Mekke ye ilk gelidiğinde yapılan tavaf) üzerinden düşer, terk ettiğinden dolayı üzerine bir ceza yoktur. Herkim, Arfat ta zilhiccenin 9. (Arafe) günü, güneşin zevali ile bayram gününün fecri sadıkı arasında bir an dursa, veya orda yürüse muhakkak haccı yakalamış olur. İsterse uyuduğu halde, veya baygın olarak, veya oranın Arafat olduğunu bilmediği halde (vakfe yapmış) olsun. Her kim vakfeye yetişemezse, muhakkak hac ondan kaçmış olur. Tavaf ve Sa y yapar, ihramdan çıkar. Seneye haccını kaza eder, üzerine ceza olarak kurban kesmek yoktur. Yol arkaşına, bayıldığı vakit kendisi yerine ihrama girmesini emretse ve arkadaşı da bunu yapsa, ihramı sahihtir. Aynı şekilde emredilmeden yaparsa imameynin hılafına yine sahihtir. (Zira yol arkadaşlığı birbirinin hakkında izni gerektirir.) Kadın, bütün bu sayılanlarda erkek gibidir, şu kadar varki yüzünü açar, başını açmaz. Şayet yüzü üzerine bir şey sarkıtırsa ve onu yüzünden uzak tutsa caizdir. Kadınlar telbiyeyi sesli okumazlar, tavafta remil yapmazlar, sa y de iki yeşil direk arasında koşmazlar. Şaçlarını tıraş etmezler, belki uçlarından biraz kısaltırlar. Dikişli elbise giyerler, erkekler bulunduğu vakitte Hacerul Esved e yaklaşmazlar. Kadın ihramlı iken hayızlansa yıkanır, tavaf hariç bütün hac vazifelerini yapar. Tavafı ziyaretten sonra hayızlansa Mekke de ikamet edenlerden düşdüğü gibi ondan Tavafı Sader sakıt olur. Bunu terk ettiğinden dolayı üzerine bir ceza lazım gelmez. Mekke de ika- 1 Mültezem, Haceri esved ile Kabe kapısı arasıdır. 8
meti, Ebu Yusuf a göre isterse ilk günkü çıkıştan sonra olsun. İmamı Muhammed e göre ilk çıkıştan sonraki ikamette düşmez. Her kim nafile veya adak veya av cezası veya benzeri cinayetler için bir büyük hayvan nişanlarsa ve onunla birlikte haccı murad ederek Mekke ye yönelse, telbiye okumasa da muhakkak ihrama girmiş olur. Eğer büyük hayvanı önden gönderse, sonra kendisi Mekke ye yönelse hayvanına yetişmedikçe ihrama girmiş olmaz; ancak Temettu kurbanı müstesnadır. Eğer hayvanın üzerine çul atsa veya onun hörgücünü yarsa veya koyunu nişanlasa ihrama girmiş olmaz. Bedene, deve ve inekten olur. KIRAN VE TEMETTU HACCI Kıran haccı, mutlak olarak efdaldir. Bu kıran, umre ve hacca birlikte olarak mikattan telbiye okuyarak sesi yükselterek ihrama girmektir. İhram için namaz kıldıktan sonra Allahım! ben hac ve umre yapmak istiyorum, bu ikisini bana kolay et ve bu ikisini benden kabul et. Der. Mekke ye girince umre için tavaf eder ve sa y yapar. Sonra hac için kudum tavafı yapar ve sa y eder. Hac ve umre için iki tavaf ve iki sa y yapsa caizdir, fakat kötü yapmış olur. Sonra geride anlatılan şekilde haccını yapar. Bayram günü cemreyi Akabe ye taş attıktan sonra kıran kurbanı olarak koyun veya büyük hayvan veya büyük hayvanın yedide biri olarak kurbanını keser. Kurbandan aciz kalırsa, bayram gününden evvel üç gün, haccı bitirdikten sonra isterse Mekke de olsun yedi gün daha oruç tutar. Üç gün orucun sonunun Arefe günü olması efdaldir. Bayram gününden evvel üç gün oruç tutmazsa, kurban kesmesi kesinleşir. Kıran haccı yapan, umresi için tavaf yapmadan evvel Arafat ta vakfe yapsa, muhakkak umreyi kaldırmış olur, bu sebeble üzerine bir koyun kesmesi vacib olur. O umreyi kaza ederse, üzerinden kıran kurbanı dürşer. (Zira kıranın faziletini kaçırdı.) TEMETTU HACCI Temettu, ifrad haccından efdaldir. Temettu, hac aylarında umreyi yapması, sonra aynı senede haccını tamamlamasıdır. Umre için mikattan ihrama girer, tavaf ve sa y yapar, hedy kurbanı 1 göndermemişse tıraş olarak umreden çıkar. Tavafın evvelinde telbiyeyi 1 Harem bölgesinde kesilecek kurban 9
keser. Sonra terviye günü (Zilhiccenin 8. günü) Harem de hac için ihrama girer. Daha evvel ihrama girmesi efdaldir. Haccını yapar, kıran haccı yapan gibi kurban keser. Eğer kurban kesmekten aciz kalırsa, hükmü kıranda olduğu gibidir. Umre tavafından evvel kurban kesmediği için üç gün oruç tutması caizdir, umre için ihrama girdikten sonra Şevval ayında olsa bile üç gün orucu tutabilir, ihramdan evvel orucu tutamaz. Dilerse hedy kurbanını sevk eder, bu daha iyidir. Temettu ihramına girip kurbanı sevk etmek, onu çekerek götürmekten daha iyidir. Eğer hayvan büyük baş ise, bir meşin parçası ile veya nalin ile onu nişanlar. Bu şekilde nişanlaması, üzerine çul atmasından evladır. İş ar, imameyne göre caizdir. Bu, devenin hörgücünü sol taraf tan yarmaktır. Bu, Peygamber Efendimizin fiiline daha fazla benzer. Veya sağ taraftan hörgücü yarılır. İmamı A zam a göre iş ar mekruhtur. (Hayvana eziyyet verilir.) Sonra geride anlatıldığı gibi umre yapar. Umre ihramından çıkmaz. Geride anlatıldığı gibi hac için ihrama girer. Kurban bayramı günü başını tıraş edince her iki ihramdan çıkmış olur. Mekke ehli ve mikat bölgesi içinde oturanlar için temettu ve kıran haccı yoktur. Temettu yapan kişi, umre yaptıktan sonra hedy kurbanı göndermediği halde vatanına dönse, temettu haccı batıl olur. Hedy kurbanı sevk ettiği halde dönse, temettu su batıl olmaz. Hac ayları gelmeden evvel her kim dört şavttan az olarak umre için tavaf etse ve hac ayları girdikten sonra tavafını tamamlasa temettu haccı yapmış olur. Şayet daha evvelden dört şavt yapmışsa hac ayları girince tavafını tamamlamakla temettu haccı yapmış olmaz. Kûfe li kişi, hac aylarında umre yapsa ve saçını keserek umreden çıksa ve Mekke de ikamet etse, sonra hac yapsa, bunun temettu su sahihtir. Aynı şekilde Basra da ikamet edip sonra haccını yap sa, temettu su sahihtir. İmameyne göre sahih olmadığı söylendi. Kûfeli hacı, umresini bozup Basra da ikamet etse, sonra umreyi kaza edip haccını yapsa temettu su sahih olmaz, ancak vatanına dönüp geldikten sonra umre ve haccını yaparsa müstesnadır. (temettu su sahih olur.) İmameyne göre vatanına dönüp gelmese bile temettu su sahihtir. Umresini ifsat ettikten sonra Mekke de kalsa, sonra vatanına dönmeden umreyi kaza edip haccını yapsa, imamların ittifakıyla temettu su sahih olmaz. Temettu yapan kişi umresinden veya haccından ifsat ettiğinde, fiilleri yapmaya devam etse, ondan temettu kurbanı düşer. Herkim temettu yapıp nafile olarak kurban kesse, bu, temettu kurbanı yerine geçmez. 10
CİNAYETLER İhramlı olan kişi, tam bir âzasına koku sürerse, bir koyun kesmesi vacib olur. Aynı şekilde zeytin yağı ile yağlansa bir koyun kesmesi gerekir. İmameyne göre sadaka (fitre miktarı) vermesi gerekir. Eğer başını kına ile boyasa veya tam bir gün başını örtse üzerine bir koyun kesmesi vacibtir. Aynı şekilde bir tam gün dikişli elbise giyinse, veya başının veya sakalının dörttebirini tıraş etse, veya ensesini veya iki koltuk altını veya tekini veya kasıklarını tıraş etse, yine kurban kesmesi vacibtir. Aynı şekilde kan aldırdığı yeri tıraş etse koyun kesmesi gerekir. İmameyne göre sadaka vermesi gerekir. Eğer bir yerde, elin ve ayaklarının tırnaklarını kesse, üzerine kurban vacibtir. Aynı şekilde bir elin ve ayağın tırnaklarını kesse, bir kurban kesmesi vacibtir. Dört yerde ayrı ayrı olarak el ve ayaklarının tırnaklarını kesse, üzerine dört kurban kesmek vacib olur. İmameyne göre tek kurban vacib olur. Bir âzanın noksanını kokulasa veya bir günün azında başını örtse veya dikişli elbise giyinse üzerine, sadaka vermesi vacib olur. Aynı şekilde başının veya sakalının dörttebirinden azını tıraş etse veya ensesinin birazını tıraş etse, kasıklarının birazını tıraş etse, veya iki koltuk altından birinin azını tıraş etse, veya başkasının başını tıraş etse, veya beş tırnaktan azını kesse, veya beş tırnağı ayrı ayrı yerlerde kesse yine sadaka gerekir. İmamı Muhammed e göre ayrı ayrı yerlerde kesilen beş tırnakta bir kurban vardır. Eğer özürden dolayı kokulansa veya dikişli elbise giyinse veya başını tıraş etse muhayyerdir, dilerse kurban keser, dilerse altı fakire üc sa (ölçek) buğday veya (değerini) 1 tasadduk eder. Veya dilerse üç gün oruç tutar. Eğer cübbesini omuzlarına atsa veya gömleğini koltuk altından geçirip omuzlarına atsa veya şalvarını peştamal gibi beline dolarsa, bunlarda bir beis yoktur. Aynı şekilde cübbenin içine omuzlarını soksa, ellerini kol yarıklarından girdirmese bunda da bir beis yoktur. FASIL Cünüp olarak Kudüm veya Sader 2 tavafını yapsa, üzerine bir kurban vacibtir. Aynı şekilde abdestsiz olarak farz tavafı yapsa, 1 Bu fitre miktarıdır. Günlük fitre en az 4 milyon t.l. dir. 2 Kudüm: İlk gelenleri yaptığı tavaf. Sader: Mekke den ayrılırken yapılan veda tavafı. 11
veya sader tavafını terk etse, veya saderden dört şavtı terk etse, veya farz tavaftan dörtten az şavtı terk etse, veya imamdan evvel Arafat tan inse, veya sa yı terk etse, veya Müzdelife de vakfeyi terk etse, veya bütün cemrelere taş atmayı terk etse veya bir günün taş atmasını terk etse, veya kurban bayramı günü Cemreyi Akabe yi taşlamayı terk etse, veya Cemreyi Akabe yi taşlamanın ekserisini terk etse, üzerine kurban (koyun kesmesi) vacibtir. Abdestsiz olduğu halde kudüm veya sader tavafı yapsa üzerine sadaka vacibtir. Aynı şekilde sader tavafından dört şavttan azını terk etse veya üç cemreden birine taş atmayı terk etse sadaka vermesi vacibtir. Farz tavafı terk etse, veya ondan dört şavtını terk etse, o tavafı yapana kadar ebediyyen ihramlı olarak kalır. Eğer farz tavafı cünüp olarak yaparsa, üzerine bir büyük baş kurban vacibtir. Efdal olan, Mekke de bulunduğu müddetçe farz tavafı iade etmesidir. (Bayram günlerinde) farz tavafı iade ederse, üzerinden kurban düşer. Farz tavafı abdestsiz olarak yaptıktan sonra, teşrik günlerinde temiz olarak sader tavafını yapsa, üzerine kurban vacibtir. Şayet farz tavafı cünüp olarak yaptıktan sonra, sader tavafını yaparsa iki kurban kesmesi vacibtir. İmameyne göre yine bir kurban vacibtir. Eğer umre tavafını yaptıktan sonra abdestsiz olarak sa y etse, bu ikisini iade etmesi gerekir. Eğer bu tavaf ve sa yı iade etmeden vatanına dönse, üzerine kurban vacibtir. Eğer sadece tavafı iade ederse, sahih olan rivayette bir şey yoktur. Arafat ta vakfeden evvel, unutarak olsa bile hanımı ile ön veya arka (avret) yollarından birinden cima etse, haccı fasit olur ve haccına devam eder, ertesi sene onu kaza eder ve üzerine kurban kesmesi vacib olur. Kaza ettiği hacta hanımından ayrı durması gerekmez. Eğer vakfeden sonra, traş olmadan evvel bunu yaparsa, haccı fasid olmaz, üzerine büyük kurban kesmesi vacib olur. Şayet farz tavaftan evvel ve tıraş olduktan sonra bunu yaparsa, üzerine bir kurban (koyun) vacib olur. Eğer tıraş olmayı, veya farz tavafı bayram günlerinden geri bıraksa, imameynin hılafına olarak kurban keser. Şayet taş atmayı geri bıraksa, veya önce yapılması gereken bir rüknün evveline başka bir rüknü geçirse, yine imamların arasındaki ihtilaf aynıdır. 1 Eğer hac veya umreden çıkmak için Harem in dışında bir yerde tıraş olursa, Ebu Yusufun hılafına üzerine bir kurban vardır. Umre yapan, Haremden çıktıktan sonra tekrar Hareme girse 1 İmamı A zam a göre kurban keser. 12
ve saçını kısaltsa imamların ittifakıyla kurban kesmez. Kıran haccı yapan kurbanını kesmeden evvel tıraş olsa, üzerine iki kurban vacib olur. İmameyne göre bir kurban vacib olur. Hac bahsinde nerede dem (kan) zikri geçmişse bu, kurban hakkında yeterli olan koyundur. Sadaka zikredilen yerde, fitrede yeterli olan miktarlar kasdedilir. (Sadaka-i fıtır bahsinde geçti.) AV HAYVANI ÖLDÜRME HAKKINDA BİR FASIL Eğer ihramlı, kara avını öldürse veya onu öldürecek kişiye avı bildirse üzerine ceza gerekir. Bu ceza avın kıymetidir. Av hayvanı öldürüldüğü yerde veya bulunduğu yerde kıymeti yoksa en yakın yerde, iki adil kişinin takdiriyle kıymetlendirilir. Bundan sonra o kıymetlendirilen miktar ile eğer yeterliyse bir kurban alır ve onu Harem de keser; eğer dilerse o miktarda yiyicek alıp her bir fakire yarım sa buğday ve bir sa hurma veya arpa olarak tasadduk eder. Bundan azı tasadduk edilmez. Eğer dilerse her bir fakire yedireceğine karşılık bir gün oruç tutar. Eğer bir fakirin yiyeceğinden az artarsa bunu tasadduk eder veya onun yerine tam bir gün oruç tutar. İmamı Muhammed e göre ceza, benzeri olan avlarda cüsse bakımından av hayvanının mislidir. (Mesela) geyikte ceza koyundur. Sırtlanda koyundur. Tavşanda oğlaktır. Yer faresinde keçi yavrusudur. Deve kuşunda büyük baş hayvandır. Vahşi eşekte inek tir. Benzeri olamayan avlarda, şeyhaynin (İmamı A zam ve Ebu Yusuf) hükmü gibidir. Kasten veya unutarak veya tekrar yapan veya bir kere yapan, av işinde eşittirler. Eğer avı yaralasa veya bir uzvunu kesse veya tüylerini yolsa kıymetinden noksanlaştırdığını öder. Eğer kanatlarını yolsa veya ayaklarını kesse ve hayvan kaçıp kurtulmak imkanından çıksa, (ihramlı üzerine) tam kıymetini ödemesi vacibtir. Eğer avı sağsa, sütünün kıymetini verir. Eğer avın yumurtasını kırsa, yumurtanın kıymetini verir. Eğer yumurtadan ölü yavru çıksa, yavrunun kıymetini verir. Karga, çaylak, kurt, yılan, akrep, fare, kudurmuş köpek, sivri sinek, karınca, pire, kene, kaplumbağa öldürmekte bir şey (ceza) yoktur. Eğer bit, veya çekirge öldürse, (ceza olarak) dilediği şekilde tasadduk eder. Hurma çekirgeden hayırlıdır. 1 Eti yenmeyen hayvanların öldürülmesinde ceza, koyunu aşmaz. Eğer hayvan üzerine saldırsa, onu öldürmekte bir şey yok-tur. 1 Kanatlı çegirge öldürürse yerine hurma verir. 13
Eğer ihramlı, av hayvanını öldürmeye mecbur kalsa, üzerine cezası vardır. (Saldırgan yırtıcı hayvanı öldürmesinde ihramlı için ceza yoktur. Fakat açlık gibi bir sıkıntıdan dolayı av hayvanını öldürmeye mecbur kalsa, cezasını öder.) İhramlı için koyun, inek, deve, tavuk ve ehli kaz kesmek, balık avlamak caizdir. Paçalı güvercin kesmek veya insanlara alışmış geyik kesmekte ceza vardır. (Bu ikisi av hayvanı hükmündedir.) Eğer avı kesse, o ölü (leş) hükmündedir, ondan yese üzerine ceza ile birlikte yediğininin kıymeti vardır. Başka ihramlının o ölü avdan yemesi bunun hılafınadır. İhramlı için, eğer ava delalet etmemişse veya avlanmasını emretmemişse veya avlanmasına yardım etmemişse, ihramsız kişinin avlayıp kestiği hayvanın etinden yemesi caizdir. Elinde av hayvanı bulunduğu halde Harem bölgesine giren üzerine, avı salması lazım gelir. Eğer onu satmışsa ve av hayvanı müşterinin elinde mevcut ise satış geri çevrilir. Eğer hayvan yok olmuşsa, ihramlı üzerine ceza gerekir. Her kim evinde veya kafesinde av hayvanı olduğu halde ihrama girerse, onu salıvermesi gerekmez. Eğer ihramsız kişi avı yakalasa, sonra ihrama girse ve avını başka birisi salıverse, salıverenin, kıymeti ödemesi gerekir. İhramlının tuttuğu avda durum bunun hılafınadır. (Orda ödemez.) İhramlının tuttuğu avı başka bir ihramlı öldürse, her ikisi avın kıymetini öder ve avı tutan, öldürenden ödediğini alır. İhramsız kişi Harem bölgesinin avını öldürse, kıymetini ödemesi gerekir. Eğer avın sütünü sağarsa, sütün kıymetini verir. Her kim Harem bölgesini otlarını veya kendi kendine bitmeyen ağaçlarını veya insanların bittirmediği ağaçları keserse, kıymetini öder. Ancak kuruyanları kesmek müstesnadır. Bu sayılan dört yerde sadaka verilmesi tayin eder. Bunlarda oruç yeterli olmaz. Harem bölgesinin çayır (çimeni) hariç diğer otlarını hayvana otlatmak haramdır. Haccı ifrad yapan üzerine bir kurban gerektiği yerde, kıran haccı yapana o yerde iki kurban vacibtir. Ancak ihramsız olarak mikatı geçmesi müstesnadır. İhramlı iki kişi bir avı öldürse, her birerleri üzerine birer ceza gerekir. İhramsız iki kişi Harem bölgesinin avını öldürse ikisinin üzerine tam bir ceza gerekir. İhramlının av hayvanını satması ve satın alması geçersizdir. Her kim Harem bölgesinin dişi geyiğini, Harem den dışarıya 14
çıkarsa, geyik doğursa, geyik ve yavru ölseler her kisinin cezasını öder. Eğer annesinin cezasını ödedikten sonra yavru doğsa, yavrusu için ceza ödemez. İHRAMSIZ OLARAK MİKATTAN GEÇMEK Her kim ihramsız olarak mikattan geçse, sonra ihrama girse üzerine bir kurban lazımdır. Eğer mikata dönüp telbiye okuduğu halde ihrama girse, üzerinden kurban düşer. İmameyne göre telbiye okumasa da ihramlı olarak geri dönse, üzerinden kurban düşer. Eğer ihrama girmeden evvel mikata dönse ve orda ihrama girse, ittifakla üzerinden kurban düşer. Aynı şekilde umre için ihrama girse, sonra onu ifsat etse ve mikattan ihrama girerek onu kaza etse, üzerinden kurban düşer. Eğer tavafa başladıktan sonra mikata dönse (ihrama girse) üzerinden kurban düşmez. Eğer Kufeli (veya başka bir şehirli) olan kişi bir ihtiyacı için Bostan 1 isimli yere girse, (ordan) ihramsız olarak Mekke ye girmesi caizdir. Onun mikatı Bostan denen yerdir. Her kim ihramsız olarak Mekke ye girse, üzerine hac veya umre vardır. Şayet mikata dönüp farz haccı için ihrama girerse, Mekke ye girmesiyle üzerinden kurban sakıt olduğu (düşdüğü) gibi, üzerine vacib olan hac ve umre de sakıt olur. Eğer o seneden sonra ihrama girip dönüp gelse, üzerine vacib olan sakıt olmaz. Mekkeli veya temettü yapan kişi, ihramsız olduğu halde Harem (bölgesine) geçse, bu kişi mikatı ihramsız geçen gibidir. 2 Bunun vakfesi de tavafı gibidir. (İhramsız olarak vakfe yapsa, sonra gelip ihrama girse üzerinden kurban kesmek hükmü düşmez.) BİR İHRAMI DİĞERİNE EKLEMEK BABI Mekkeli olan, umresi için bir şavt yapsa ve hac için ihrama girse, haccını terk etse, üzerine kurban, hac ve umrenin kazası vacibtir. Şayet haccı ve umreyi tamamlasa sahihtir ve üzerine bir kurban vacibtir. Her kim hac ile ihrama girse, sonra bayram gününde başka bir hac için ihrama girse, eğer evvelkisi için tıraş olursa, ikinci haccını yapması (gelecek sene) üzerine vacibtir ve üzerine kurban gerekmez. Eğer böyle (traş olmuş) değilse, ikinci haccı ona lazımdır ve üzerine bir kurban vacibtir, isterse ikinci ihramdan sonra saçını kısaltsın veya kısaltmasın eşittir. İmameyne göre eğer 1 Ticaret için gelinen bir yerdir. 2 Üzerine kurban vacib olur. 15
saçını kısaltmamışsa üzerine kurban yoktur. Her kim saç kısaltmak hariç, umre fiillerini bitirse ve diğer bir umre için ihrama girse, üzerine bir kurban vacibtir. 1 Mekke nin haricinden gelen, hac için ihrama girse sonra umre için ihrama girse, her ikisini yapması lazımdır. Umre fiillerinden evvel Arafat ta vakfe yapsa, muhakkak umresini kaldırmış oldu. Arafat a yönelip henüz vakfe yapmamakla umresini kaldırmış olmaz. Hac için olan tavaftan sonra, umre ile ihrama girse, umresini kaldırması menduptur ve onu kaza eder, üzerine bir kurban vacibtir. Eğer hac ve umreye devam etse sahihtir. Ve üzerine bir kurban vacibtir. Bu, sahih rivayette mecbur kesilen bir kurban dır. Eğer hacı kurban veya teşrik günlerinde umre için telbiye okuyarak ihrama girerse ona bu lazımdır 2, Ve onu terk edip sonra kaza etmesi, ve bir kurban kesmesi gerekir. Eğer terk etmeyip umreye devam etse sahihtir ve üzerine bir kurban gerekir. Her kim haccı kaçırsa, hac veya umre için ihrama girse, bunu terk etmesi ve sonra kaza edip kurban kesmesi gerekir. İHSAR (men olmak) VE HACCI KAÇIRMAK Eğer ihramlı hacı, düşman, hastalık, mahremin olmaması, veya nafakayı kaybetmekten dolayı hactan men olsa, belli vakitte Harem de kendi namına kesilecek bir koyun göndermesi gerekir. Kurban kesildikten sonra tıraş olmaksızın veya saçını kısaltmaksızın ihramdan çıkar. Bu Ebu Yusuf un hılafınadır. Eğer hactan men edilen kişi kıran haccında ise, iki kurban gönderir. Kurbanın bayram gününden evvel kesilmesi caizdir. Fakat Hıll bölgesinde kesilmesi caiz olmaz. İmameyne göre eğer hactan men edilmişse, kurban gününden evvel kesilmesi caiz olmaz. Hactan men edilenin, gelecek sene hac ve umresini kaza etmesi gerekir. Umre yapan üzerine, umre kazası gerekir. Kıran yapan üzerine hac ve iki umre gerekir. Eğer kurban gönderdikten sonra hacca engel kalksa ve kesilmeden evvel kurbanını yakalaması ve haccı yakalaması mümkün ise, ihramdan çıkması caiz olmaz, hac fiillerine devam etmesi gerekir. Sadece kurbanını yakala ması mümkün ise, ihramdan çıkar. Sadece haccı yakalaması mümkün ise, istihsan kaidesine göre ihramdan çıkması caizdir. 1 Önce evvelki umreden çıkması gerekirdi. 2 Fakat bu günlerde umre mekruhtur. 16
Her kim Mekke de haccın iki rüknünu yapmaktan men olunsa, bu muhsar (hactan men) olmuştur. Eğer iki rüknünden birine kadir olsa, muhsar değildir. Arafat ta vakfeyi kaçırmakla haccı kaçıran kişi, umre fiilleriyle ihramdan çıkar; üzerine gelecek sene hac vacibtir, (bundan dolayı) kurban kesmesi gerekmez. Umrenin kaçırılması (gerçekleşmez), umre ihram, tavaf ve sa ydır. Senenin tamamında yapılması caizdir. Arefe günü, kurban günü, ve teşrik günlerinde yapılması mekruhtrur. Umrede, tavafın evvelinde telbiyeyi keser. BAŞKASININ YERİNE HAC YAPMAK Mutlak olarak mali ibadetlerin tamamında, vekil göndermek caizdir. Bedenle yapılan ibadetlerde hiç bir halde vekil tayin etmek caiz olmaz. 1 Hac gibi mal ve bedenle yapılan ibadetlerde, acizlik anında vekil göndermek caizdir, kudret anında caiz olmaz. Vekil göndermenin şartı, ölüm veya ölüme götüren devamlı acizliktir. Farz olan hac için acizlik şart koşuldu. Nafile haclarda bu, şart değildir. Her kim aciz kalsa ve yerine hac yapılmasını emretse, bu sahihtir ve bu hac, emreden yerine vaki olur. Naib olan (vekil), emreden yerine niyet eder. Falancının haccından dolayı telbiyeyi söyler. Nafakadan artan kısmı, ölünün vasisine (yerine bıraktığı kişi) veya varislerine iade eder. İlk defa hacca gidenin, kadının, kölenin vekil olarak gönderilmesi caizdir. Bunlardan başkasının gönderilmesi daha evladır. Her kime, iki kişi hac yapmasını emr etse ve ikisinin yerine hac ile ihrama girse, (haccı yapsa) her ikisinin nafakasını öder, yaptığı hac kendisine aittir. Eğer ihramı kapalı bıraksa, sonra hac fiillerine devam etmeden evvel birini tayin etse, Ebu Yusuf un hılafına sahihtir. Hac fillerinden sonra tayini sahih olmaz. Temettü ve kıran kurbanı, hacca emredilene (memura) aittir. Aynı şekilde cinayet kurbanı, memura aittir. İhsar kurbanı emredene aittir; bu Ebu Yusuf un hılafınadır. Eğer amir ölü ise, kurban ücreti malından verilir. Eğer memur olan, vakfeden evvel cima ederse nafakayı öder. Eğer me mur yolda ölse, malından kalanın 1 Zekatını veya sadaka-i futrını vermesi için birini vekil tayin edebilir. Namaz kılması veya oruç tutması için kimseyi vekil tayin edemez. Hac ta aciz kalırsa vekil göndedir. 17
üçte birinden (verilen ücret ile) emredenin mekanından hac yaptırılır. İmameyne göre, emredilenin öldüğü yerden hac yaptırılır, fakat Ebu Yusuf a göre mirasın üçte birinden (arta) kalandan yaptırılır. İmamı Muhammed e göre ilk gönderilene verilen paradan kalandan yaptırılır. Her kim anne ve babasından niyetle hac ile ihrama girse, sonra birini tayin etse, bu caizdir. İnsan için, bütün ibadetlerde, amelinin sevabını başkası için yapması caizdir. (Okunan Kur an ve verilen sadakaların, ölülere hediye edilmesi de caizdir.) HEDY BABI Heyd (kurbanı) deveden, inekten veya koyundandır. En düşüğü koyundur. Hedyi alametlendirmek vacib değildir. Kurbanda yeterli olan, hediyde yeterlidir. Koyun, her mevzıda yeterlidir, ancak ziyaret tavafını cünüp olarak yaparsa veya tıraştan evvel ve Arafat ta vakfeden sonra cima ederse, müstesnadır. Bu son iki meselede ancak büyük hayvan yeterlidir. Nafile, temettü ve kıran için kestiği hedyin etinden yer. Bunların gayrısından (cezalardan) yiyemez. Temettü ve kıran kurbanın kesimi, kurban bayramın günlerine aittir. Diğerleri böyle değildir. Bütün kurbanlar Harem de kesilir. Kurbanı Harem fakirlerine ve diğer fakirlere tasadduk etmesi caizdir. Kurbanın üzerine atılan çulunu, yularını tasadduk eder. Kasab ücretini kurbandan vermez. Kurbanına binmez, ancak zaruret anında binebilir. Eğer kurbana binmekle onu noksanlaştırırsa, bu noksanlığı öder. Kurbanını sağmaz, eğer sağarsa onu tasadduk eder. Kurbanın memelerine, sütü kesilmesi için soğuk su serper. Eğer vacib olan (hedy) kurbanı helak olsa, veya aşırı şekilde ayıplansa, onun yerine gayrısını getirir. Ayıplanan kurbana dilediğini yapar. Nafile kurbanı ayıplansa onu keser, nişanını kanıyla boyar ve onu hörgücünün üzerine vurur (bu şekilde hayvanı damgalar), kendisi ve zengin olan ondan yemez. Onun başka bir kurban kesmesi gerekmez. Nafile, temettü ve kıran kurbanı olan büyük baş hayvan nişanlanır, bunlardan gayrısı nişanlanmaz. 18
DEĞİŞİK MESELELER Vakfe yapıldığı günün, kurban bayramı olduğuna şehadet edilse, bu şahitlik batıldır. Terviye günü olduğuna şahitlik etseler bu sahihtir. Her kim ikinci günde ilk cemreye taş atmayı terk etse, dilerse sadece ona taş atar, uygun olan bütün cemreleri taşlamasıdır. Her kim yürüyerek hacca gitmeyi adarsa, evinden farz tavafı yapana kadar yürümesi gerekir. Denildiki ihrama girdiği yerden yürümesi gerekir. Eğer bineğe binerse, üzerine bir kurban vacibtir. İhramsız kişi, efendisinin izni ile ihrama giren bir cariye satın alsa, satın alan kişinin cariyeyi ihramdan çıkarma hakkı vardır. 1 Evla olan saçlarını kısaltmak veya tırnaklarını kesmekle onu ihramdan çıkartmasıdır. 1 Cariye ile cima etmek isterse onu ihramdan çıkartması gerekir. 19