Dördüncü Bölüm: Bölüm Hedefleri Bu üniteyi çalıştıktan sonra; İl yönetimini ve valinin konumunu öğrenecek, Türkiye de il özel idaresinin tarihsel gelişimini bilecek, İl özel idaresinin organlarını, işleyişi, görev ve sorumluluklarını kavrayacak, İl özel idaresinin idari teşkilatlanması hakkında bilgi sahibi olacaksınız. Anahtar Kavramlar İl genel meclisi İl encümeni Vali Huzur hakkı Vilayet umumi meclisi Yatırım İzleme Koordinasyon Kurulu Vilayet Nizamnamesi İhtisas Komisyonu Denetim komisyonu Genel Sekreteri Vilayet İdare Meclisi İlgili Mevzuat 04.03.2005 tarih ve 5302 sayılı Kanunu 18.01.1984 tarih ve 2972 sayılı Mahalli İdareler ile Mahalle Muhtarlıkları ve İhtiyar Heyetleri Seçimi 12.11.2012 tarih ve 6360 sayılı On Dört İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun 09.10.2005 tarih ve 25961 sayılı RG de yayınlanan İl Genel Meclisi Çalışma Yönetmeliği
İçindekiler GİRİŞ... 3 1.1. TÜRKİYE DE İL YÖNETİMİ VE VALİNİN KONUMU... 3 1.3. BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİNİN BULUNDUĞU İLLERDEKİ İL ÖZEL İDARELERİNİN KALDIRILMASI... 5 1.4. İL ÖZEL İDARELERİNİN GÖREV VE SORUMLULUKLARI... 6 1.4.1. nin Kuruluş Şartları... 7 1.4.2. nin Görev ve Sorumlulukları... 7 1.4.3. nin Hizmet Sunum İlkeleri... 8 1.5. İL ÖZEL İDARESİNİN ORGANLARI... 8 1.5.1. İl Genel Meclisi... 8 1.5.2. İl Encümeni... 12 1.5.3. Vali... 13 1.5.4. Organlarının Görevden Uzaklaştırılması... 14 1.6. İL ÖZEL İDARESİNİN TEŞKİLAT YAPISI... 14 2
GİRİŞ Türkiye de yerel yönetimler Anayasal olarak üçe ayrılmaktadır. Bunlar belediyeler, il özel idaresi ve köylerdir. Belediyeler ise kendi içinde büyükşehir belediyeleri, il belediyeleri, ilçe belediyeleri ve belde belediyeleri olmak üzere dörde ayrılmaktadır. Bu derste, yerel yönetim kuruluşlarımız arasında yer alan il özel idarelerinin tarihsel gelişimi, organları, yönetim yapısı ve işleyişi gibi konular bakımından değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. 1.1. TÜRKİYE DE İL YÖNETİMİ VE VALİNİN KONUMU Türkiye de il yönetiminin tarihsel olarak ikili yapısı vardır. İlin başındaki vali bir yandan merkezi yönetimin taşra kuruluşu olarak il yönetiminin başıdır, diğer yandan il sınırları içinde 5302 sayılı Kanuna göre faaliyet gösteren bir yerel yönetim kuruluşu olan il özel idaresinin yürütme organıdır. İlin genel yönetiminden sorumlu olarak vali 5442 sayılı İl İdaresi Kanununa göre (md. 9), kanun, tüzük, yönetmelik ve hükümet kararlarını ilde ilan etmek ve uygulanmasını sağlamak, bakanlıkların talimat ve emirlerini yürütmek, bu amaçla genel emirler çıkarmak, devlet gelirlerinin tahakkuk, tahsil ve ödeme işlemlerinin muntazam bir şekilde yapılmasını ve gelir kaynaklarının gelişmesini sağlamak için tedbir almak, ilde suç işlenmesini önlemek, kamu düzenini, güvenini sağlamak ve korumak için gerekli tedbirleri almak gibi görev ve yetkilere sahiptir. İl özel idaresinin başı olarak ise il özel idaresi tüzel kişiliğini temsil etmek, özel idare teşkilatını sevk ve idare etmek, özel idareyi stratejik plana uygun olarak yönetmek, il encümenine başkanlık etmek gibi görevleri 5302 sayılı Kanunu (md. 30) gereğince üstlenmektedir. 1.2. İL ÖZEL İDARESİNİN GELİŞİMİ 1864 yılında ilan edilen Vilayet Nizamnamesi ile birlikte Osmanlı ülke yönetiminde eyalet sisteminden vilayet (il) sistemine geçmiştir. Vilayet, sanıldığının aksine, eyaletten büyük yönetim birimiydi. Vilayetler oluşturulurken, ya bir kaç eyalet birleştirildi ya da mevcut eyaletlerin büyüklükleri aynen korunarak vilayet haline dönüştürüldü. Fransız vilayet sistemini model alan bu nizamname ile birlikte il özel idaresi de yönetim sistemimize dahil olmuştur. Vilayet Nizamnamesi, mülki idarenin her kademesinde, üyelerinin bir kısmı seçimle işbaşına gelen idare meclisleri ni ortaya çıkardı. Vilayet için iki türlu meclis oluşturuldu. Birincisi, vilayet idare meclisi, ikincisi ise vilayet umumi meclisi (il genel meclisi) dir. Vilâyet İdare Meclisi Vilayet idare meclisi, önceki eyalet meclisinin bir devamı niteliğindeydi. Söz konusu meclis, tabii ve seçimle gelen üyelerden kurulmaktaydı. Meclisin tabii üyeleri, şer i işler müfettişi, defterdar, mektupçu ve hariciye müdüründen meydana gelmekteydi. Seçimle 3
belirlenen üyeler ise, ikisi Müslüman ve ikisi de gayrimüslim toplam dört kişiden oluşmaktaydı. Vilayet idare meclisinin başkanlığını vali yapmaktaydı. Söz konusu meclis, günümüzde varlığını sürdüren il idare kurulu na tekabül etmektedir. Vilayet idare meclisinin görevi, idari ve yargı olmak üzere iki kısımdan meydana gelmekteydi. Meclisin idari görevleri; hükümetin gerek gördüğu her türlu satın almalarla sözleşmelerin yapılması, öşür ve diğer vergilerin yasalara göre iltizama verilmesi; belediye meclislerinin aldıkları kararların denetlenmesi; ziraat ve ticaretin geliştirilmesi; genel sağlığın korunması; kazaların ve köylerin kurulması, birleştirilmesi gibi konuları kapsamaktaydı. Meclisin yargı görevi ise, memurlar hakkında disiplin ve ceza kovuşturması yapmak, vergilerle ilgili anlaşmazlıkları çözüme bağlamak ve hükümetle mültezimler arasındaki ihtilaflara bakmaktı. Özel hukukla, şer iye mahkemelerinin kapsamına giren konular, meclisin yetkisi dışındaydı. İdare meclisinin bir kısım kararı, merkezin onayı ile kesinlik kazanmaktaydı. Vilâyet Umumi Meclisi Vilayetteki ikinci meclis, bugünkü il genel meclisinin kaynağını ve dolayısıyla il özel idaresinin nüvesini oluşturan vilayet umumi meclisi idi. 1864 yılındaki düzenleme ile ülke yönetiminde yer almaya başlayan bu meclis, diğerlerinden farklı bir yapı ve işleve sahipti. Vilayet düzeyinde, sadece yöre halkının temsilcilerinden oluşan meclis, halkın istek ve sorunlarını yöneticilere bildiren ve danışma görevini yerine getiren bir organdı. Vilayet umumi meclisi, vilayete bağlı her sancaktan seçilip gönderilen ikisi Müslüman ve ikisi de gayrimüslim dörder üyenin katılımıyla oluşmaktaydı. Meclis üyelerinin yarısı Müslüman ve yarısının da gayrimüslimlerden oluşması, dini cemaatler halinde yaşayan Osmanlı toplumunun, 19. yüzyıl dünyasının eşitlikçi ve katılmacı yönetim hareketlerine ayak uydurulması için düşünülmüş bir önlemdi. Vilayet umumi meclisinin görevi, vilayet sınırları içindeki devlet yollarıyla kaza ve köyleri birbirine bağlayan yolların, yapımı, onarımı ve bakımını görüşmek, bu konularda hükümete önerilerde bulunmak; tarım ve ticaretin geliştirilmesi için öneriler ortaya koymak ve halktan alınan ve alınacak vergilerle ilgili görüş bildirmekti. Görüldüğu gibi vilayet umumi meclisinin kararları görüş bildirmek ve temenniden ibaretti. Kararların uygulanabilmesi için, hükümetin onayına gerek bulunmaktaydı. Umumi meclis yılda bir defa vilayet merkezinde toplanarak en çok kırk gün süre ile bölgenin sorunlarını görüşür ve yapabileceklerini bir öneri olarak karara bağlardı. Meclisin toplantıları, halka açık değildi. Meclisin tüzel kişiliği olmadığından, bütçe yapmak hakkından ve kendine has gelirlerden yoksundu. 1864 Vilayet Nizamnamesi, Osmanlı il reformunun bir ön uygulaması niteliğindeydi. Bu nizamname, bazı ufak değişikliklerle, 1871 yılına kadar devam etti. II. Meşrutiyete kadar, 1871 yılında yapılan Nizamname uygulandı ve illerin yönetimi bu nizamname esaslarına göre yürütüldü. 4
1908 yılında ilan edilen II. Meşrutiyet le birlikte vilayetlerin yönetimi tekrar ele alındı, hazırlanan kanun tasarısı Meclis e sunuldu ise de, araya Balkan Savaşı nın girmesi üzerine görüşülüp yasalaşamadı. Savaşın akabinde kurulan yeni hükümet, bazı değişiklikler yaparak tasarıyı 15 Mart 1913 tarihinde geçici yasa şeklinde yayınlayarak yürürlüğe koydu. İdare- i Umumiye- i Vilayet Kanun- u Muvakkatı adıyla anılan bu yeni kanun, İlin Genel Yönetimi ve İlin Özel Yönetimi olmak üzere iki bölümden meydana gelmişti. İlin genel yönetimi, 1864 yılında oluşturulan vilayet yönetiminin genel esaslarını korumaktaydı. Yasanın getirdiği en önemli yenilik, ilin özel yönetiminde ortaya çıktı. İlin özel yönetimi demek, vilayet ölçeğinde bir yerel yönetim demekti. İlin yerel hizmetleri, bu mahalli idare biriminin yetkisine verildi. İl e tüzel kişilik tanındı, kendisine has gelir kaynakları oluşturuldu. Ülkemizde il ölçeğinde gerçek anlamda yerel yönetime geçiş, 1913 tarihli söz konusu yasa ile gerçekleşti. İl genel yönetimi ise, merkezi idarenin taşra teşkilatını ifade eder. Günümüzde ilin genel yönetimi ayrı bir kanunla (1949 tarih ve 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu) düzenlenmiştir. 1913 tarihli geçici Kanun iki bölümdür. Birinci bölüm 1-74 maddeler arası İllerin Genel İdaresini düzenlemektedir. Bu kısım 18.04.1929 tarihli ve 1426 sayılı Vilayet İdareleri Kanunu ile yürürlükten kaldırılmıştır. İkinci kısım ise 75. maddeden sonra Özel İdareleri düzenlemektedir. Bu kısmın çeşitli zamanlarda bazı hükümleri kaldırılmış, bazı hükümler değişikliğe uğramış ve 1987 yılına kadar varlığını korumuştur. 1987 yılında 3060 sayılı Kanunu kabul edilmiş ve yürürlüğe girmiştir. Bu Kanun da günümüz şartlarına göre yeniden düzenlenmiş ve 2005 yılında yerini 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu na bırakmıştır. Dolayısıyla Türkiye de il özel idarelerini anlamak için 5302 sayılı Kanunu incelemek gerekir. 1.3. BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİNİN BULUNDUĞU İLLERDEKİ İL ÖZEL İDARELERİNİN KALDIRILMASI 5302 sayılı Kanunun kabul edilmesinin ardından il özel idareleriyle ilgili en önemli yenilik 2012 yılında kabul edilen 6360 sayılı On Dört İlde Büyükşehir Belediyesi ve Yirmi Yedi İlçe Kurulması ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile yapılmıştır. Bu kanunla, Aydın, Balıkesir, Denizli, Hatay, Malatya, Manisa, Kahramanmaraş, Mardin, Muğla, Ordu, Tekirdağ, Trabzon, Şanlıurfa ve Van illerinde 14 yeni büyükşehir kurulmasının yanında büyükşehir belediyelerinde bulunan il özel idareleri kaldırılmıştır. Büyükşehir belediyelerinin bulunduğu illerde, yatırım ve hizmetler açısından boşluk oluşmaması amacıyla Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlığı oluşturulmuştur. Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlığına ildeki yatırım ve hizmetler dışında acil çağrı, afet ve acil yardım hizmetlerinin koordinasyonu ve yürütülmesi, ilin tanıtımı, gerektiğinde merkezi idarenin taşrada yapacağı yatırımların yapılması ve koordine edilmesi, temsil, tören, ödüllendirme ve protokol hizmetlerinin yürütülmesi, ildeki kamu kurum ve kuruluşlarına rehberlik edilmesi ve bunların denetlenmesi görevleri de verilmiştir. Yatırım izleme ve koordinasyon başkanlığının sevk ve idaresi, vali veya vali tarafından 5
görevlendirilecek bir vali yardımcısı tarafından yerine getirilir. Yatırım izleme ve koordinasyon başkanlıklarının çalışma usul ve esasları İçişleri Bakanlığınca 4 Nisan 2014 tarihinde çıkarılan Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlığı Görev, Yetki ve Sorumlulukları ile Çalışma usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik tarafından düzenlenmektedir. Bakanlıklar ve diğer merkezi idare kuruluşları, kaynağını aktarmak şartıyla illerde yapacakları her türlü yatırım, yapım, bakım, onarım ve yardım işlerini bu başkanlık aracılığıyla yapabilirler. Yatırım İzleme ve Koordinasyon Kurulu Yatırım İzleme ve Koordinasyon Kurulu, 3152 sayılı İçişleri Bakanlığı Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun kapsamında valiye bağlı olarak kurulmuştur. Dolayısıyla il özel idaresinin yerine kurulan yeni bir yerel yönetim kuruluşu değildir. Aksine, büyükşehir belediyelerinin bulunduğu illerde merkezi idarenin bir uzantısı olarak oluşturulmuştur. Büyükşehir belediyelerinin bulunduğu illerdeki il özel idarelerinin yetki ve görevleri ilgisine göre Valilik, Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlığı arasında yeniden dağıtılmıştır. İl özel idaresinin çeşitli Kanunlara dayalı olarak toplanan gelirler ise genel bütçeye kaydedilmiştir. 1.4. İL ÖZEL İDARELERİNİN GÖREV VE SORUMLULUKLARI İl özel idaresi, il halkının mahallî müşterek nitelikteki ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulan ve karar organı seçmenler tarafından seçilerek oluşturulan, idari ve mali özerkliğe sahip kamu tüzel kişisidir (5302, m.3). Tanıma göre; il özel idaresinin görev alanı il sınırlarını kapsamakta, il halkının yerel ortak ihtiyaçlarını karşılamayı amaçlamakta, karar organı olan il genel meclisi seçimle oluşmaktadır. Ayrıca il özel idaresi, idari ve mali açıdan özerklik sahibi olup kamu tüzelkişiliğinden de yararlanmaktadır. İl özel idarelerinin özerkliği konusu 1982 Anayasasında düzenlenmemiş, ancak 5302 sayılı Kanunda bu konuya yer verilmiştir. İl özel idareleri açısından idari özerklik, kendi organları tarafından karar alabilme serbestisini ifade eder. Mali özerklik ise kendi gelir ve giderlerinin bulunmasını, kendi bütçesini yapabilmesini içerir. İl özel idaresi, il denilen idari coğrafyada faaliyet gösteren bir yerel yönetim birimidir. Belediye ve köylerin faaliyetleri, belirli bir yerleşim alanı ile sınırlı olduğu halde, il özel idaresinin hizmetleri, yerleşim alanı içi ve yerleşim alanı dışı, il sınırları içindeki bütün bölgeyi kapsamaktadır. Bu bakımdan il özel idaresi, merkezi yönetimle diğer yerel yönetimler arasında, belediyeler ve köylerde veya bunlar arasında yerel ortak hizmetler yürüten ara düzey bir yerel yönetim birimi olarak tanımlanabilir. 6
1.4.1. nin Kuruluş Şartları Bir yerleşim biriminin kanunla il statüsüne kavuşturulmasıyla birlikte, başka bir işleme gerek kalmadan, otomatik olarak orada il özel idaresi kurulur. İlin kaldırılmasıyla tüzelkişiliği sona erer. 1.4.2. nin Görev ve Sorumlulukları İl özel idaresinin görev ve sorumlulukları, mahalli müşterek nitelikte olmak koşuluyla; a) belediyeler dahil il sınırlan içinde ve b) belediye sınırları dışında olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. İl özel idaresinin il sınırı içindeki görevleri şunlardır: Gençlik ve spor, Sağlık, Tarım, sanayi ve ticaret, İlin çevre düzeni plânı (Büyükşehir Belediyeleri hariç), Bayındırlık ve iskân, toprağın korunması, erozyonun önlenmesi, Kültür, sanat, turizm, Sosyal hizmet ve yardımlar, yoksullara mikro kredi verilmesi, çocuk yuvaları ve yetiştirme yurtları, İlk ve orta öğretim kurumlarının arsa temini, binalarının yapım, bakım ve onarımı ile diğer ihtiyaçlarının karşılanmasına ilişkin hizmetler. İl özel idaresinin belediye sınırları dışındaki görevleri şunlardır: İmar, yol, su, kanalizasyon, katı atık, çevre, Acil yardım ve kurtarma, Orman köylerinin desteklenmesi, ağaçlandırma, park ve bahçe tesisine ilişkin hizmetler, İl özel idareleri ayrıca belediye sınırları dışındaki gayri sıhhi müesseseler ile umuma açık istirahat ve eğlence yerlerine ruhsat vermek ve denetlemek yetkisine sahiptir. 7
İl Çevre Düzeni Planı Valinin koordinasyonunda, büyükşehirlerde büyükşehir belediyeleri, diğer illerde il belediyesi ve il özel idaresi ile birlikte yapılır. Belediye meclisi ile il genel meclisi tarafından onaylanır. Büyükşehir Belediyelerinin olduğu illerde, il çevre düzeni planı ilgili Büyükşehir Belediyeleri tarafından yapılır veya yaptırılır ve doğrudan Belediye Meclisi tarafından onaylanır. Görüldüğü gibi Kanun, il özel idaresinin görev ve yetkilerini ayrıntılı olarak saymamış, sadece konuları itibariyle belirtmekle yetinmiştir. Böylece yetki ve görevlerin belirlenmesinde geleneksel yöntem olan liste halinde ayrıntılı sayma (tadadi) usulünden vazgeçilerek, ana konuları belirtmek suretiyle yetki (ultra vires) ilkesine geçilmiştir. 2005 yılında Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün kaldırılmasıyla birlikte, bu genel müdürlüğün il kuruluşları il özel idarelerine bağlanmış ve böylece köye yönelik hizmetler de temel görevleri arasına girmiştir. 1.4.3. nin Hizmet Sunum İlkeleri İl özel idaresi hizmetlerini yerine getirirken uyması gereken bazı ilkeler vardır. Hizmetlerin yerine getirilmesinde öncelik sırası, il özel idaresinin malî durumu, hizmetin ivediliği ve verildiği yerin gelişmişlik düzeyi dikkate alınarak belirlenir. İl özel idaresi hizmetleri, vatandaşlara en yakın yerlerde ve en uygun yöntemlerle sunulur. Hizmet sunumunda özürlü, yaşlı, düşkün ve dar gelirlilerin durumuna uygun yöntemler uygulanır. Hizmetlerin diğer mahallî idareler ve kamu kuruluşları arasında bütünlük ve uyum içinde yürütülmesine yönelik koordinasyon o ilin valisi tarafından sağlanır. Hizmetleri ile ilgili olarak, halkın görüş ve düşüncelerini belirlemek amacıyla kamuoyu yoklaması ve araştırması yapabilir. 1.5. İL ÖZEL İDARESİNİN ORGANLARI İl özel idaresinin üç organı vardır. Bunlar nihai karar organı olan il genel meclisi, danışma ve icrai fonksiyonları bulunan il encümeni ve yürütme organı olan vali dir. 1.5.1. İl Genel Meclisi İl özel idaresinin karar organı, il genel meclisidir. İl genel meclisi üyeleri, ilçeler adına seçilmektedir. İl genel meclis üyeleri nispi temsil yöntemiyle, serbest, eşit, gizli, tek dereceli, genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göre, yargı yönetim ve denetimi altında yapılan mahalli idare seçimleri ile belirlenir. 8
İl Genel Meclisinin Görev ve Yetkileri 1. Stratejik plân ile yatırım ve çalışma programlarını, il özel idaresi faaliyetlerini ve personelinin performans ölçütlerini görüşmek ve karara bağlamak. 2. Bütçe ve kesin hesabı kabul etmek, bütçede kurumsal kodlama yapılan birimler ile fonksiyonel sınıflandırmanın birinci düzeyleri arasında aktarma yapmak. 3. Belediye sınırları il sınırı olan Büyükşehir Belediyeleri hariç İl çevre düzeni plânı ile belediye sınırları dışındaki alanların imar plânlarını görüşmek ve karara bağlamak. 4. Borçlanmaya karar vermek. 5. Bütçe içi işletmeler ile Türk Ticaret Kanununa tabi ortaklıklar kurulmasına veya bu ortaklıklardan ayrılmaya, sermaye artışına ve gayrimenkul yatırım ortaklığı kurulmasına karar vermek. 6. Taşınmaz mal alımına, satımına, trampa edilmesine, tahsisine, tahsis şeklinin değiştirilmesine veya tahsisli bir taşınmazın akar haline getirilmesine izin; üç yıldan fazla kiralanmasına ve süresi 25 yılı geçmemek kaydıyla bunlar üzerinde sınırlı aynî hak tesisine karar vermek. 7. Şartlı bağışları kabul etmek. 8. İl özel idaresi adına imtiyaz verilmesine ve il özel idaresi yatırımlarının yap- işlet veya yap- işlet- devret modeli ile yapılmasına, il özel idaresine ait şirket, işletme ve iştiraklerin özelleştirilmesine karar vermek. 9. Encümen üyeleri ile ihtisas komisyonları üyelerini seçmek. 10. İl özel idaresi tarafından çıkarılacak yönetmelikleri kabul etmek. 11. Norm kadro çerçevesinde il özel idaresinin ve bağlı kuruluşlarının kadrolarının ihdas, iptal ve değiştirilmesine karar vermek. 12. Yurt içindeki ve yurt dışındaki mahallî idareler ve mahallî idare birlikleriyle karşılıklı işbirliği yapılmasına karar vermek. 13. Diğer yerel yönetimlerle birlik kurulmasına, kurulmuş birliklere katılmaya veya ayrılmaya karar vermek. 14. İl özel idaresine kanunlarla verilen görev ve hizmetler dışında kalan ve ilgililerin isteğine bağlı hizmetler için uygulanacak ücret tarifesini belirlemek. İl Genel Meclisinin Çalışma Usul ve Esasları İl genel meclislerinin çalışma usul ve esasları 5302 sayılı İl özel İdaresi Kanuna dayalı olarak 9 Ekim 2010 tarihinde kabul edilen İl Genel Meclisi Çalışma Yönetmeliği nde düzenlenmiştir. İlk Toplantı ve Meclis Başkanlık Divanı: Meclis, seçim sonuçlarının ilânını izleyen beşinci gün kendiliğinden toplanır. İlk toplantısında meclise en yaşlı üye 9
başkanlık eder. Bu toplantıda, üyeleri arasından ve gizli oyla meclis başkanı, meclis birinci ve ikinci başkan vekilleri, ikisi yedek olmak üzere dört kâtip üye ilk iki yıl için görev yapmak üzere seçilir. İlk iki yıldan sonra seçilecek başkanlık divanı, yapılacak ilk mahallî idareler seçimlerine kadar görev yapar. Meclis Gündemi: Meclis gündemi, meclis başkanı tarafından belirlenir ve üyelere en az üç gün önceden bildirilir. Valinin önerdiği hususlar meclisin ilk toplantısında gündeme alınır. Gündem, çeşitli yollarla da halka duyurulur. Toplantı Zamanı ve Süresi: İl genel meclisince belirlenecek bir aylık tatil hariç her ayın ilk haftası toplanır. Toplantıları halka açıktır. Meclis başkanı veya üyelerden herhangi birinin gerekçeli önerisi üzerine, toplantıya katılanların salt çoğunluğuyla kapalı oturum yapılmasına karar verilebilir. Bütçe görüşmesine rastlayan toplantı süresi en çok 20 gün, diğer toplantıların süresi en çok 5 gündür. İl genel meclisi başkanı, acil durumlarda lüzum görmesi halinde il genel meclisini bir yılda üç defadan fazla olmamak ve her toplantı bir birleşimi geçmemek üzere toplantıya çağırır. Toplantı ve Karar Yeter Sayısı: Meclis, üye tam sayısının salt çoğunluğuyla toplanır ve katılanların salt çoğunluğuyla karar verir. Ancak, karar yeter sayısı, üye tam sayısının dörtte birinden az olamaz. Meclis Kararlarının Kesinleşmesi: İl genel meclisi tarafından alınan kararların tam metni, en geç 5 gün içinde valiye gönderilir. Vali, hukuka aykırı gördüğü kararları, 7 gün içinde gerekçesini de belirterek yeniden görüşülmek üzere il genel meclisine iade edebilir. Valiye gönderilmeyen meclis kararları yürürlüğe girmez. Yeniden görüşülmesi istenilmeyen kararlar kesinleşir. Kesinleşen il genel meclisi karar özetleri toplantıyı izleyen en geç 7 gün içinde çeşitli yollarla halka duyurulur. Huzur Hakkı Meclis üyelerine, katıldıkları her bir meclis ve komisyon toplantısı için Kanunda gösterilen miktarda (5302, md. 24) huzur hakkı ödenir. İhtisas Komisyonları: İl genel meclisi, bir yıl görev yapmak üzere üyeleri arasından en az üç, en fazla beş kişiden oluşan ihtisas komisyonları kurulabilir. Plân ve Bütçe ile İmar ve Bayındırlık komisyonları en çok yedi kişiden meydana gelir. Her siyasî parti grubunun ve bağımsız üyelerin il genel meclisindeki üye sayısı meclis üye tam sayısına oranlanarak oluşturulur. Eğitim, kültür ve sosyal hizmetler komisyonu, imar ve bayındırlık komisyonu, çevre ve sağlık komisyonu ile plân ve bütçe komisyonu kurulması zorunludur. İhtisas komisyonlarına ilgili resmi ve sivil toplum kuruluşlarının temsilcileri, oy hakkı olmaksızın katılabilirler. Uzman kişilerden yararlanılabilir. İhtisas komisyonlarının görev alanına giren işler, bu komisyonlarda görüşüldükten sonra il genel meclisinde karara bağlanır. İl Genel Meclisinin Bilgi Edinme ve Denetleme Yolları İl genel meclisi, il özel idaresi yönetimini soru, genel görüşme ve faaliyet raporunun değerlendirilmesi yoluyla denetler. Ayrıca her yılın Ocak ayında oluşturulan denetim komisyonunu da il genel meclisinin denetim yetkisi arasında saymak gerekir. Bu denetim 10
yolları şu şekilde açıklanabilir: Soru: Meclis üyeleri, meclis başkanlığına önerge vererek il özel idaresi işleriyle ilgili konularda sözlü veya yazılı soru sorabilir. Soru, vali veya görevlendireceği kişi tarafından sözlü veya yazılı olarak cevaplandırılır. Genel Görüşme: İl genel meclisi üyelerinin en az üçte biri, meclis başkanlığına istekte bulunarak il özel idaresinin işleriyle ilgili bir konuda mecliste genel görüşme açılmasını isteyebilir. Bu istek, meclis tarafından kabul edildiği takdirde gündeme alınır. Faaliyet Raporunu Değerlendirilmesi: Vali, mart ayı toplantısında bir önceki yıla ait faaliyet raporunu meclise sunar. Faaliyet raporundaki açıklamalar, meclis üye tam sayısının dörtte üç çoğunluğuyla yeterli görülmezse, yetersizlik kararıyla görüşmeleri kapsayan tutanak, meclis başkanı tarafından gereği yapılmak üzere İçişleri Bakanlığına gönderilir. Denetim Komisyonu: Her yılın ocak ayında yapılacak toplantısında il özel idaresinin bir önceki yıl gelir ve giderleri ile hesap ve işlemlerinin denetimi için kendi üyeleri arasından gizli oyla ve üye sayısı üçten az, beşten çok olmamak üzere bir denetim komisyonu oluşturur. Komisyon çalışmalarında uzman kişi ve kuruluşlardan yararlanabileceği gibi valinin onayı ile kamu kuruluşları personelinden de yararlanabilir. Komisyon tarafından istenen bilgi ve belgelerin verilmesi zorunludur (2012/6360 sayılı Kanun). Komisyon çalışmalarına, il özel idaresi dışındaki kamu kurum ve kuruluşlarından görevlendirilenlere il genel meclisince belirlenecek miktarda günlük ödeme yapılır. 6360 sayılı Kanunla yapılan değişiklikler Komisyonların çalışmalarını etkinleştirmiştir. Komisyonun, denetimler için dışarıdan uzman görevlendirmesi ile bilgi ve belgelere erişimi kolaylaştırılmıştır. İl Genel Meclisinde Kurulan Komisyonlar İl genel meclisi bünyesinde iki tür komisyon kurulur. Bunlardan biri, eğitim, kültür ve sosyal hizmetler komisyonu, imar ve bayındırlık komisyonu, çevre ve sağlık komisyonu gibi isimlerle kurulan ve il genel meclisinin karar almasına yardımcı olan ihtisas komisyonlarıdır. Meclis gündemindeki konular, İl Genel Meclisi Toplantısından önce komisyonlarda görüşülür ve olgunlaştırılır. Burada belirlenen görüşler, daha sonra Meclis toplantısında oylanarak karar haline dönüşür. Diğer Komisyon ise il özel idaresinin bir önceki yılının hesap ve işlemlerini denetleyen ve bu kapsamda hazırlanan raporu Meclis Başkanlık Divanına ileten denetim komisyonudur. İl Genel Meclisinin Feshi İl genel meclisi iki durumda feshedilebilir: 1. Kendisine kanunla verilen görevleri süresi içinde yapmayı ihmal eder ve bu durum il özel idaresine ait işleri aksatırsa, 2. İl özel idaresine verilen görevlerle ilgisi olmayan siyasî konularda karar alırsa. 11
Bu iki durumdan birinin varlığı halinde İçişleri Bakanlığının bildirisi üzerine Danıştay ın kararı ile il genel meclisi feshedilebilir. İçişleri Bakanlığı gerekli gördüğü takdirde meclisin feshine dair bildiri ile birlikte karar verilinceye kadar meclis toplantılarının ertelenmesini de ister. Danıştay, toplantıların ertelenmesi hususunu en geç bir ay içinde karara bağlar. İl genel meclisinin Danıştay tarafından feshi veya meclis toplantılarının ertelenmesi ya da geçici olarak görevden uzaklaştırılması durumlarında yeni meclis seçimi yapılıncaya kadar il genel meclisi görevi, encümenin memur üyeleri tarafından yürütülür. 1.5.2. İl Encümeni İl encümeni, il genel meclisinde karara bağlanacak konuların ön incelemesini yapan ve daha çok yürütme ye ilişkin fonksiyonları olan bir organdır. İl Encümeninin Oluşumu Encümen, valinin başkanlığında, genel sekreter ile il genel meclisinin her yıl kendi üyeleri arasından seçeceği üç üye ve valinin her yıl birim amirleri arasından seçeceği iki üyeden oluşur (2012/6360 sayılı Kanun). 6360 sayılı Kanunla birlikte il encümeni üyeleri arasına genel sekreter de katılırken, eskiden 10 üyeli olan (5 seçilmiş, 5 atanmış) encümenin üye sayısı daralarak 6 üyeye düşürülmüştür (3 atanmış, 3 seçilmiş). İl Encümeninin Toplanması Valinin katılamadığı encümen toplantısına genel sekreter başkanlık eder. Haftada en az bir defa, önceden belirlenen gün ve saatte toplanır. Başkan acil durumlarda encümeni toplantıya çağırabilir. Üye tam sayısının salt çoğunluğuyla toplanır ve katılanların salt çoğunluğuyla karar verir. Gündemindeki konuları en geç bir hafta içinde görüşüp karara bağlar. Encümen başkan ve üyelerine aylık ödenek verilir. İl Encümeninin Görev ve Yetkileri 1. Stratejik plân ve yıllık çalışma programı ile bütçe ve kesin hesabı inceleyip il genel meclisine görüş bildirmek. 2. Yıllık çalışma programına alınan işlerle ilgili kamulaştırma kararlarını almak ve uygulamak. 3. Öngörülmeyen giderler ödeneğinin harcama yerlerini belirlemek. 4. Bütçede fonksiyonel sınıflandırmanın ikinci düzeyleri arasında aktarma yapmak. 5. Kanunlarda öngörülen cezaları vermek. 6. Vergi, resim ve harçlar dışında kalan ve miktarı 5000 TL ye kadar olan ihtilafların sulhen halline karar vermek. 7. Taşınmaz mal satımına, trampa edilmesine ve tahsisine ilişkin kararları uygulamak, süresi üç yılı geçmemek üzere kiralanmasına karar vermek. 8. Belediye sınırları dışındaki umuma açık yerlerin açılış ve kapanış saatlerini belirlemek. 9. Vali tarafından havale edilen konularda görüş bildirmek. 10. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak. 12
İl Encümeninin Kararlarının Kesinleşmesi Vali; kanun, tüzük, yönetmelik ve il genel meclisi kararlarına aykırı gördüğü encümen kararının bir sonraki toplantıda tekrar görüşülmesini isteyebilir. Encümen, kararında ısrar ederse karar kesinleşir. Bu durumda, vali, kesinleşen encümen kararının uygulanmasını durdurur ve idari yargı mercilerine yürütmeyi durdurma talebi ile birlikte on gün içinde başvurur. İtiraz Danıştay tarafından en geç 60 gün içinde karara bağlanır. 1.5.3. Vali Vali, il özel idaresinin başı ve tüzel kişiliğinin temsilcisidir. Taşra teşkilatı olarak ilin yöneticisi olan Vali, atamayla gelen bir kamu görevlisi olmasına rağmen, bir yerel yönetim kuruluşu olan il özel idaresinin yürütme organıdır. Valinin Görev ve Yetkileri 1. İl özel idaresi teşkilâtını sevk ve idare etmek 2. İl özel idaresini stratejik plâna uygun olarak yönetmek, kurumsal stratejileri oluşturmak, bu stratejilere uygun olarak bütçeyi hazırlamak ve uygulamak 3. Kurumsal ve bireysel performans ölçütlerini hazırlamak, uygulamak, izlemek ve değerlendirmek, bununla ilgili raporları meclise sunmak 4. İl encümenine başkanlık etmek 5. İl özel idaresinin taşınır ve taşınmaz mallarını idare etmek. 6. İl özel idaresinin gelir ve alacaklarını takip ve tahsil etmek. 7. Yetkili organların kararını almak şartıyla sözleşme yapmak 8. İl genel meclisi ve encümen kararlarını uygulamak 9. Bütçeyi uygulamak, bütçede meclis ve encümenin yetkisi dışında kalan aktarmaları yapmak 10. İl özel idaresi personelini atamak 11. İl özel idaresi, bağlı kuruluşlarını ve işletmelerini denetlemek 12. Şartsız bağışları kabul etmek 13. İl halkının huzur, esenlik, sağlık ve mutluluğu için gereken önlemleri almak 14. Bütçede yoksul ve muhtaçlar için ayrılan ödeneği kullanmak 15. Kanunlarla il özel idaresine verilen ve il genel meclisi veya il encümeni kararını gerektirmeyen görevleri yapmak ve yetkileri kullanmak 13
1.5.4. Organlarının Görevden Uzaklaştırılması 1982 Anayasasının 127. maddesine göre görevleriyle ilgili bir suç nedeniyle haklarında soruşturma veya kovuşturma açılan il özel idaresi organları veya bu organların üyeleri, geçici bir önlem olarak kesin hükme kadar görevden uzaklaştırılabilir. 5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu, Anayasanın bu hükmüne açıklık getirmiş ve görevden uzaklaştırmanın sınırlarını belirlemiştir. Buna göre; Görevden uzaklaştırma önlemi iki ayda bir gözden geçirilir. Devamında kamu yararı bakımından yarar görülmeyen görevden uzaklaştırma önlemi kaldırılır. Soruşturma veya kovuşturma sebebiyle görevden uzaklaştırılan il özel idaresi organları veya bu organların üyeleri hakkında soruşturma izni verilmemesi, takipsizlik, kamu davasının düşmesi veya beraat kararı verilmesi, davanın genel af ile ortadan kaldırılması veya görevden düşürülmeyi gerektirmeyen bir suçla mahkum olunması durumunda görevden uzaklaştırma önlemi kaldırılır. 1.6. İL ÖZEL İDARESİNİN TEŞKİLAT YAPISI İl özel idaresi, valinin sevk ve idaresinde bir teşkilatlanmaya sahiptir. İl özel idaresinde validen sonra en yetkili kişi genel sekreterdir. Genel sekreter, il özel idaresi hizmetlerini vali adına ve onun emirleri yönünde, mevzuat hükümlerine, il genel meclisi ve il encümeni kararlarına, il özel idaresinin amaç ve politikalarına, stratejik plan ve yıllık çalışma programına göre düzenler ve yürütür. Valinin teklifi ve İçişleri Bakanının onayı ile atanan genel sekreter, yukarıdaki hizmetlerin yürütülmesinden valiye karşı sorumludur. Toplam nüfusu 3.000.000'a kadar olan illerde, ihtiyaca göre en fazla iki, nüfusu bunun üzerinde olan illerde en fazla dört genel sekreter yardımcılığı kadrosu ihdas edilebilir. İl özel idaresi teşkilatı; genel sekreterlik, mali işler, sağlık, tarım, imar, insan kaynakları, hukuk işleri birimlerinden oluşur. İlin nüfusu, fiziki ve coğrafi yapısı, ekonomik, sosyal, kültürel özellikleri ile gelişme potansiyeli dikkate alınarak norm kadro sistemine ve ihtiyaca göre oluşturulacak diğer birimlerin kurulması, kaldırılması veya birleştirilmesi il genel meclisinin kararıyla olur. İl özel idaresi birimleri, büyükşehir belediyesi olan illerde daire başkanlığı ve müdürlük, diğer illerde müdürlük şeklinde kurulur. İlçelerde, özel idare işlerini yürütmek amacıyla kaymakama bağlı ilçe özel idare teşkilatı oluşturulabilir. 1.7. YURTDIŞI İLİŞKİLERİ İl özel idaresi, il genel meclisinin kararına bağlı olarak görev alanıyla ilgili konularda faaliyet gösteren uluslararası organizasyonlara kurucu üye veya üye olabilir, bu organizasyonlarla ortak faaliyet ve hizmet projeleri gerçekleştirebilir. Ancak bu faaliyetlerin dış politikaya ve uluslararası anlaşmalara uygun olarak yürütülmesi ve önceden İçişleri Bakanlığının izninin alınması zorunludur. 14
KAYNAKÇA 5302 sayılı Kanunu Eryılmaz, Bilal (2014), Kamu Yönetimi, Okutman Yayıncılık, İstanbul. Ökmen, Mustafa ve Bekir Parlak (2015), Kuramdan uygulamaya Yerel Yönetimler, Alfa- Aktüel, Bursa. Şengül, Ramazan (2015), Yerel Yönetimler, Umuttepe Yayınları, Kocaeli. 15
Meslek Sınavlarında Çıkmış Sorular 1. Aşağıdakilerden hangisi il özel idaresinin yetkilerinden biri değildir? (Kaymakamlık, 2009) a) İl özel idaresine kanunlarla verilmiş olan yetki çerçevesinde düzenleyici işlemler yapmak b) Belediye sınırları içindeki umuma açık istirahat yerlerini denetlemek c) Hizmetlerin yürütülmesi amacıyla taşınır ve taşınmaz malları alıp satmak d) Borç almak ve bağış kabul etmek e) İl özel idaresine ait vergi, resim ve harçların tarh, tahakkuk ve tahsilini yapmak 2. Aşağıdakilerden hangisi il genel meclisinin görev ve yetkileri arasında yer almaz? (Kaymakamlık, 2009) a) Borçlanmaya karar vermek b) Şartlı bağışları kabul etmek c) Bütçe içi işletmeler ile Türk Ticaret Kanunu na tabi ortaklıklar kurulmasına veya bu ortaklıklardan ayrılmaya, sermaye artışına ve gayrimenkul yatırım ortaklığı kurulmasına karar vermek d) Stratejik plan ile yatırım ve çalışma programlarını, il özel idaresi faaliyetlerini ve personelinin performans ölçütlerini görüşmek ve karara bağlamak e) İl özel idaresi personelini atamak 3. İl genel meclisinin bütün kararları üzerinde 5302 sayılı Kanunu ile valiye tanınmış olan denetim yetkisi aşağıdakilerden hangisidir? (Kaymakamlık, 2009) a) Kararı iptal etmek b) Karara karşı İçişleri Bakanlığına itirazda bulunmak c) İl genel meclisi yerine resen karar vermek d) Kararı 7 gün içinde gerekçesiyle birlikte yeniden görüşülmek üzere il genel meclisine göndermek e) Kararın yürürlüğe girmesini ertelemek 4. İl genel meclisi, kendisine kanunla verilen görevleri süresi içinde yapmayı ihmal eder ve bu durum il özel idaresine ait işleri aksatırsa veya il özel idaresine verilen görevlerle ilgisi olmayan siyasi konularda karar alırsa meclisin feshi aşağıdakilerin hangisiyle gerçekleşebilir? (Kaymakamlık, 2009) a) Valinin bildirisi ve İçişleri Bakanlığının kararı ile b) İçişleri Bakanlığının bildirisi ve Bakanlar Kurulunun kararı ile c) Valinin bildirisi ve Danıştay kararı ile d) İçişleri Bakanlığının bildirisi ve Danıştay kararı ile e) Kaymakamın bildirisi ve valinin kararı ile 5. İl genel meclisi üyelerinden birisinin üyeliğe seçilme yeterliliğini kaybetmesi hâlinde aşağıdaki usullerden hangisiyle üyeliği sona erdirilebilir? (Kaymakamlık, 2010) a) Kaymakamın bildirimi ve valinin kararı ile b) Valinin bildirimi ve İçişleri Bakanlığının kararı ile c) İçişleri Bakanlığının bildirimi ve Danıştayın kararı ile d) Valinin bildirimi ve Danıştayın kararı ile e) İl genel meclisinin bildirimi ve valinin kararı ile 6. İl özel idaresiyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? (Kaymakamlık, 2010) a) Mahallî idaredir. b) Vali, tüzel kişiliğin temsilcisidir. c) Yetki genişliği ilkesi ile yönetilir. d) İl encümeni, organları arasındadır. e) Karar organı seçimle iş başına gelir. 16
7. Yerel seçim sonuçlarının ilanını takiben seçilecek il genel meclisi başkanlık divanı kaç yıllık süre için seçilir? (Kaymakamlık, 2010) a) 6 b) 5 c) 4 d) 2 e) 1 8. İl genel meclisinin karar yeter sayısı aşağıdakilerden hangisidir? (Kaymakamlık, 2010) a) Üye tam sayısının üçte biri b) Üye tam sayısının beşte üçü c) Üye tam sayısının salt çoğunluğu d) Toplantıya katılanların beşte üçü e) Üye tam sayısının dörtte birinden az olmamak üzere toplantıya katılanların salt çoğunluğu 9. Vali, hukuka aykırı olduğunu düşündüğü il encümeni kararlarına karşı kaç gün içinde hangi idari yargı merciine başvurabilir? a) 10 gün içinde Danıştaya b) 10 gün içinde yetkili idare mahkemesine c) 30 gün içinde Danıştaya d) 60 gün içinde yetkili idare mahkemesine e) 60 gün içinde Danıştaya I. Zabıta hizmeti II. Defin hizmeti III. Kadın koruma evleri açmak IV. Belediye sınırları dışındaki imar planlarını yapmak 11. Yukarıdakilerden hangileri il özel idaresinin yetki ve görevleri arasında yer alır? (Kaymakamlık, 2010) a) Yalnız III b) Yalnız IV c) I ve II d) II ve IV e) I, II ve III 12. Aşağıdakilerden hangisi valinin il özel idaresindeki görev ve yetkileri arasında değildir? (Kaymakamlık, 2010) a) İl encümenine başkanlık etmek b) İl genel meclisine başkanlık etmek c) İl özel idaresinin taşınır ve taşınmaz mallarını idare etmek d) İl özel idaresi personelini atamak e) İl özel idaresini yargı organları önünde davacı veya davalı olarak temsil etmek 10. İl genel meclisinin toplantıları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? (Kaymakamlık, 2010) a) Kendi belirleyeceği 1 aylık tatil hariç her ayın ilk haftası toplanır. b) Bütçe görüşmeleri ile ilgili toplantıların süresi en fazla 15 gündür. c) Bütçe görüşmeleri dışında kalan toplantıların süresi en fazla 5 gündür. d) Kural olarak üye tam sayısının salt çoğunluğu ile toplanır. e) Kural olarak katılanların salt çoğunluğu ile karar alır. 17