İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERGİSİ İş Makinaları Mühendisleri Birliği Derneği yayın organıdır. Üç ayda bir yayınlanır. ISSN 1306-6943 2014 Şubat Sayı: 45 4 6 16 ÖNSÖZ Dalgıç Drenaj Pompaları İş Makinaları Yönetiminde Yazılım Teknolojilerinin Vizyonu İMMB Adına Sahibi Duran KARAÇAY Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Bayramali KÖSA Yayın Komisyonu Duran KARAÇAY Mustafa SİLPAĞAR Bayramali KÖSA Murtaza BURGAZ Halil OLKAN Halide RASİM Selami ÇALIŞKAN Faik SOYLU Turgay KARGIN Tuğba DEMİRBAĞ Gülderen ÖÇMEN Yazışma Adresi Uzayçağı Caddesi No: 62/7 Ostim / ANKARA Tel: 0.312 385 78 94 Faks: 0.312 385 78 95 www.ismakinaları.org.tr e-posta: bilgi@ismakinalari.org.tr Grup-e-posta: ismakinalari@yahoogroups.com Grup e-posta üyelik adresi: ismakinalari-subscribe@yahoogroups.com Tasarım ve Baskı Bizim Grup Basımevi Mithatpaşa Cad. 62/11 Kızılay / ANKARA Tel: 0.312 418 18 03-0.312 418 18 63-0.312 418 10 89 Faks: 0.312 418 10 69 e-posta: bizimgrupajans@gmail.com - info@bizimgrup.com.tr www.bizimgrup.com.tr Grafik Tasarım Hasan ERKAN Grafik Asistanı Burak ÖNEN Yayının Türü: Yerel Basım Tarihi: 28 Şubat 2014 Bu dergi üyelerine ilgili kurum ve kuruluşlara ücretsiz olarak dağıtılır. Yayınlanan yazılardaki sorumluluk yazarlarına, ilanlardaki sorumluluk ilan veren kurum ve kişilere aittir. Yayınlanan yazılara ücret ödenmez. Yayınlanmayan yazılar geri iade edilmez. 26 34 48 52 60 66 70 74 78 82 84 86 20 İş Makinalarında Kullanılan Yüksek Alaşımlı Çelikler, Kaynak İşlemleri ve Yapısal Kontroller Hidrolik Sistemlerde Ses Seviyesi Azaltıcı Elemanlar ve Etkenler Önce Aracınıza Sonra Keyfinize Bakın Elektrikli Forkliftlerle İlgili Temel Bilgiler İş Ekipmanlarında Bulunacak Asgari Gereklilikler Makinalarla İlgili Talimatlar Verimlilik ve Operatör Eğitimi QUESTIONEERE - İrdeleme Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik Nostalji: Asfalt Plentleri Güncel Yakıt Fiyatları İş-Özel Yaşam Dengesini Sağlamanın 9 Yolu Etkinlikler Sektör Haberleri ve Eğitimler Reklam İndeksi ALPEM (Arka Kapak İçi Karşısı) ANADOLU ELEKTRİK 47 ANADOLU FLYGT 09 ANİŞMAK (Önsöz Karşısı) ANKOMAK 57 ARUSDER 73 BP CASTROL 93 DAS OTOMOTİV (Ön Kapak İçi) ECE 32 ECE 33 EURO SOLAR 58 EXXON MOBİL (Arka Kapak İçi) GÜRİŞ 43 HAKMAK 51 HERMAN PAUS 95 HİDROMEK (İçindekiler Karşısı) HPKON 50 İMMB EĞİTİM İLANI 77 İMMB HİDROLİK 69 İMMB OPR. İLANI 59 KASTAŞ 11 KOMATSU 13 ÖZBEKOĞLU 25 ÖZÇELİKLER 45 PETLAS 15 PİMMAKSAN 23 PMS 41 SANDVIK (Ön Kapak İçi Karşısı) SEMIX 31 TETA 29 TİTAN MAKİNA (Arka Kapak)
Önsöz Önsöz Değerli Okurlar ; Duran KARAÇAY İMMB Yönetim Kurulu Başkanı Yeni bir yıla yeni ümitlerle başladık. Sektörümüzün bu yılki beklentileri, yurtdışında ve yurt içinde tüm olumsuzluklara rağmen artan bir ivme ile yükselmesi. Bir kaç aydır yurtdışı ve yurt içi piyasalarda yaşanan ekonomik dalgalanmaları sakinlikle değerlendirmeye ihtiyacımız var. Yaşanan siyasi gelişmeler ve ekonomik görünüm bu yıl sektörün kolay bir yıl yaşamayacağını göstermektedir. Sektörümüzde farklı senaryolar için hazırlıklı olup iç ve dış pazarın çok daha dikkatli takip edilmesi gerekmektedir. İMMB Nedir? İş makinaları sektöründe geçtiğimiz 2013 yılında pazar yükselmesi ve satış rakamları zirve yapmış durumdadır. İş makinalarında 13.200 adet, forkliftte de 11.000 adet satış gerçekleşmiştir. Yerel seçimler kamu alımlarının bir miktar yıl sonuna veya 2015 yılına ötelenmesine neden olacaktır. Dövizdeki dalgalanma ve faizlerin yükselmesi makine yatırımı yapacak firmaları yılın ilk yarısında bekle gör düşüncesine itecektir. Bu nedenlerden dolayı bu yıl pazarda adet yükselmesi beklemek zor görünmektedir. Geçen yılın rakamlarına ulaşılması olumlu bir bakış açısı olacaktır. İMMB; İş makinaları konusunda uzmanlaşmış makina mühendisleri tarafıdan 1998 yılı Ağustos ayında kuruldu. Farklı sektörlerden (inşaat firmaları, maden firmaları, iş makinası üreticileri, iş makinası temsilcileri ve servisler) gelen profesyonellerin ortak amaçla toplandığı bir dernektir. İMMB nin Amacı Nedir? İMMB nin amacı; çoğunluğu ithal ürünler olan iş makinalarının tanınmasını, ulusal servetimiz olan bu üretim makinalarının iyi işletilmesini ve ekonomik ömürlerinin verimli bir şekilde sürdürülmesini sağlamaktır. Amacımız; verimliliği sağlayacak bilgi kaynaklarına en kısa sürede ulaşmak, bu kaynaklara ihtiyaç duyacak nitelikli insan potansiyelinin güç birliğini oluşturmaktır. Bu bilgilerin teknik alt kadrolara ulaştırılmasıyla da en yaygın şekilde paylaşımını sağlamaktır. İMMB; Üyelerine her yıl düzenli seminerler vermek suretiyle, üyelerinin bilgi düzeyinin yükseltilmesini sağlamaktadır. Bu seminerler aynı zamanda sektördeki insanların bir araya gelerek tanışmalarını sağlamaktadır ki bu da gelişimi ivmelendirmektedir. İMMB nin internet ortamındaki grup mailinde üyeler ihtiyaçlarını gruba duyurmak suretiyle yardımlaşmayı sürdürmektedir. Derneğin her üç ayda yayınladığı İMMB dergisi ilgili kurumlar, şirketler ve bireylere ücretsiz olarak gönderilmektedir. 30 Mart 2014 te yapılacak yerel seçimlerin demokratik bir seçim olmasını, yaşadığımız il, ilçe ve beldelerin daha çağdaş, daha katılımcı, insan ve yaşanılan çevre odaklı hizmet standartlarına kavuşacağımız yeni bir dönem olması arzusu ile meslektaşlarımızdan yerel yönetimlerin çeşitli kademelerine aday olanlarına başarılar dileriz. İMMB-İŞ Meslek Kursu nda eğitimler yoğunlukla devam etmekte olup, önümüzdeki dönemde yerel yönetimlerle işbirliği ile eğitimlerin daha yaygın hale gelmesi için, meslektaşlarımız ve sektör temsilcilerimizle birlikte yeni çalışmalar yapabiliriz. Bu vesile ile yerel yönetimlerde yönetime geleceklere önerilerimiz mesleki eğitimde ciddi çalışmalar yapmaları ve yerel yönetim hizmet standardı ve kalitesi oluşturmalarıdır. Biz mühendislerin en büyük arzusu yapılan hizmetlerin her ilde,ilçede ve beldede savurganlıktan uzak, aynı standart ve kalitede olmasıdır. Nisan ayında derneğimiz İMMB nin genel kurulu yapılacaktır. Üyelerimizin genel kurulumuza gereken desteği vereceklerinden ve katılımcı olacaklarından emin olarak, şimdiden başarılar diliyoruz.
Dalgıç Drenaj Pompaları Anadolu Flygt Pompa Pazarlama ve Ticaret A.Ş. Pompa başka bir kaynaktan aldığı mekanik enerjiyi dönüştürerek sıkıştırılamayan akışkanlara hidrolik enerji olarak veren bir makinedir. Pompa seçimi yapılmadan önce incelenmesi gereken üç önemli parametre vardır. Pompa tipi, pompanın birlikte kullanılacağı akışkan ve pompanın bağlanacağı tesisat olarak belirtebileceğimiz bu üç parametre eğer düzgün şekilde incelenmemişse muhtemelen ya sistem çalışmayacaktır ya da verimsiz çalışıp ciddi bir enerji tüketimi oluşacaktır. Pompa tipleri genel olarak hacimsel ve rotodinamik pompalar olmak üzere ikiye ayrılır. Pompa seçerken basılacak akışkanın kimyasal ve fiziksellerinin detaylı şekilde belirlenmesi gerekir. Son olarak tesisat olarak adlandırdığımız pompa ve diğer ekipmanların çalışacağı çevre şartları, yer, sıcaklık, denizden yükseklik, boruluma, tesisat elemanları, kontrol kumandalarının analiz edilip en uygun koşulların sağlanması gerekir. Pompa karakteristik eğrileri, bir pompanın sabit devir sayısında, su basması halinde manometrik basma yüksekliği, pompa mil gücü, pompa verimi, gerekli emmedeki net pozitif yük değerlerinin debiye bağlı olarak değişimini gösteren eğrilerdir. Santrifüj pompalarda debi arttıkça manometrik yükseklik azalmaktadır. H=f(Q) karakteristiğinin eğimi pompa tipine bağlı olup özgül hız arttıkça karakteristik eğri daha dik hale gelmektedir. Pompa verimi kapalı vanadan (Q=0) başlayarak debi arttıkça artmakta, bir maksimum değerden geçtikten sonra ise azalmaktadır. Pompa veriminin maksimum olduğu 6
nokta Optimum Nokta veya En İyi Verim Noktası olarak tanımlanır. Bir pompada, kullanıcının isteğine göre garanti edilen çalışma noktası Nominal Nokta olarak adlandırılır. Bir pompanın etiketi üzerinde yazılı değerler o pompanın nominal performans değerleridir. Enerji ekonomisi ve teknik nedenlerle, pompa nominal debisi mümkün olduğu kadar pompanın optimum debisine yakın seçilmelidir. Bu yazımızda yukarıda temel tanımlaması yapılan pompa ve pompaj sistemi pratiğini; şantiye ve madencilik çalışmalarında çok sık kullanılan dalgıç drenaj pompaları başlığı altında inceleyeceğiz: Madencilik ve inşaat uygulamaları kentsel atık su pompaj uygulamalarından farklılıklar arz eder. Her iki sektöründe özel gereksinimleri vardır. Bu sektörlerin kendine özgü tasarım engelleri ve ihtiyaçları bulunur. Ne olursa olsun madencilikte ve inşaat alanlarında çalışma sahasında mevcut olan su en büyük düşmandır. Bu nedenle pompa seçimi bir makine mühendisinin en sık karşılaşacağı işlerden birisidir. Suyu tahliye etmek veya susuzlaştırılmış bir alanın sürekliliğini sağlamak inşaat ve madenciliğin en temel planlama ve uygulama ihtiyacıdır. Daha derin maden ve inşaat sahası genel olarak daha çok su problemi demektir. Başka bir deyişle mevcut arazi kodunun altına inilmesi gereken bina temeli, muhtelif gaz, petrol ürünleri, temiz ve pis su boru hattı veya baraj inşasında, madencilik faaliyetlerinde daima su tahliyesi gerekliliği mevcuttur. Özellikle baraj inşasında veya madencilik işletmelerinde drenaj pompalarının sürekli olarak kazı alanından suyun tahliyesinde çalışmaları gerekebilir. Bu aşamada pompa firmaları son kullanıcılarla partnerlik yapabilir, onlara çözümler ve konunun mühendisliği hakkında fikirler sunabilirler. İlk olarak bir sistem analizi yapılmalıdır. Sonra pompa seçimine geçilebilir. Taşınabilirlik bu planlamalarda önemli bir faktör oluşturur. Bunu kolay bakım ve katı madde taşıma kabiliyeti takip eder. Pompa sistemleri tamamen gereksinimlere göre özelleştirilebilir, doğru malzemelerle donatılabilir. Bu ancak ve ancak doğru mühendislik çalışması ve operatörün ya da mühendislerin doğru planlamasıyla mümkün olur. Pompa, kumandası ve borulama tasarımı şantiye iş akış planına sadık kalınarak seçilmelidir. Akış uzunluğu yanında, yükseklik ve deşarj bedisi, yerleşim çizimleri, hidrolik sınıf hatları ve boru et kalınlığı düşünülmelidir. Sürtünme kaybı hesapları da doğru yapılmalıdır. 7
Pompalanan Sıvı Uygulamalar Önerilen Pompa Malzemesi Temiz veya kirli su ph Aralığı 5-8 Çamur ph Aralığı 5-8 Aşırı ph ( Korozif ) ph Aralığı 2-10 Çamur ( Aşındırıcı ) ph Aralığı 5-9 Madencilik İnşaat Belediye İnşaat Belediye Endüstriyel Madencilik Endüstriyel Madencilik İnşaat Endüstriyel Sertleştirilmiş alüminyum alaşımı ve yüksek kromlu döküm pompa çarkı ( 60 HRC) Sertleştirilmiş alüminyum alaşımı ve yüksek kromlu döküm pompa çarkı ( 60 HRC) Paslanmaz Çelik Gövde ve çark Döküm gövde - Salyangozun iç kısmında yüksek krom alaşımlı değişebilen gömlek ve yüksek kromlu döküm pompa çarkı ( 60 HRC) Pompa seçiminde gereken hesaplamaların yapılmaması, rastgele pompa alımı veya işletmede daha önce bulunan ancak mevcut drenaj karakteristiklerine uygun olmayan bir pompa modelinin kullanılması işletmelerde verimsizlik, iş ve zaman kayıpları ile yüksek maliyetlere sebep olunur. Pompalarda Enerji Verimliliği Son on yıldır Hydraulic Institute (HI) önderliğinde pompa seçiminde ömür boyu maliyet (ÖBM) üzerinde durulmaktadır. Bundan gaye pompa satın alınırken sadece satın alma fiyatına değil, pompanın ömür boyu maliyetine bakın denmektedir. Ömür boyu maliyet içinde satın alma, bakım, enerji maliyeti olduğu kadar arıza halinde üretim kaybı maliyeti, söküp atma maliyeti gibi hususlar da ele alınmaktadır. Bütün bu elemanlarla enflasyon ve banka faizini de hesaba katarak ÖBM hesabı yapıldığında yüksek verimli ve dayanıklı pompaların satın alınması tavsiye edilmektedir. Pompa müşterileri arasında yapılan bir araştırmada satınalma öncelikleri aşağıdaki şekil.l'de gösterildiği gibidir. Doğru Pompayı Seçme Debiyi, basma yüksekliğini, boru hattı mesafesini belirledikten ve pompalama sisteminin temel tasarımını oluşturduktan sonra bir önemli soru daha vardır: Pompalanacak sıvı nedir. Doğru pompa seçimi güvenilir ve verimli bir çalışma sağlar. Yanlış pompa seçimi pompa arızasına, çalışmanın durmasına ve yüksek onarım ve değiştirme maliyetlerine neden olabilir. PH Tabloları Klorür Tabloları Elektrik Motorlarında Enerji Tüketimi Oranları Ömür Boyu Maliyet Faktörleri (20 Yıl) 8
Pompa Gücü Hesabı Basma Yüksekliği gerekli olan pompa gücünü belirler Gerekli pompa gücünü sıvının nerede olduğu değil nereye basılacağı belirler. Statik basma yüksekliği, su üst seviyesi ile bitiş noktası arasındaki dikey yükseklik farkıdır Tüm pompalama uygulamalarında üç şey ortaktır: Debi = Pompalanacak sıvı miktarı = Miktar / zaman Yükseklik = Yerçekimi direnci = Su yüzeyinden bitiş noktasına dikey yükseklikteki fark Basma Mesafesi = Çap, debi ve hortum/boru malzemesi tarafından belirlenen sürtünme direnci = Su yüzeyinden bitiş noktasına kadar hortum / boru uzunluğu Herhangi bir pompaj uygulamasında, pompa gücünü belirlemek için debi, yükseklik ve mesafe verilerini hesaplayarak işe başlayın. Boru ve Hortumlardaki Sürtünme Kayıpları Tüm pompa kapasiteleri temiz su ile pompa çıkış ağzından ölçülmektedir. Hortum bağlarken, hortum çapından ve uzunluğundan kaynaklanan sürtünme kayıplarını dikkate almanız gerekir. Aşağıdaki grafikte bu durumu inceleyebilirsiniz. Kullanılacak boru çapı debiye göre belirlenir. Sıvı içerisindeki katı maddelerin çökelmesini önlemek için sıvının hızı kritik öneme sahiptir. Hız çok düşükse, katı maddeler çöker. Çok hızlıysa, sürtünme kaynaklı kayıp sorunu oluşur. Sağdaki tabloda dört farklı debi ölçüsüyle birlikte karşılık gelen hortum/ boru çapları (inç) gösterilmiştir. Borunun çapını debi belirlediğinden, debinin doğru belirlenmesi hatasız bir pompalama sistemi için ilk adımdır. Debiyi belirlemek için pompalanacak sıvı miktarını zamana bölün. Debi = Miktar / Zaman l/dak Litre Dakika l/sn Litre Saniye m³/sa Metre³ Saat gpm Galon Dakika Mesafe uzadıkça borulardaki sürtünme kayıpları artar. Emiş veya basma hortumunun/ borusunun uzunluğu arttıkça sürtünme kayıpları oluşur ve bu statik basma yüksekliğine (dikey yükseklik) eklenir. Deşarj mesafesi ne kadar uzun olursa sürtünme o kadar fazla olur. Deşarj mesafesi çok uzunsa, hortu- 10
mun veya borunun çapı büyütülerek sürtünme önemli ölçüde azaltılabilir. Terfi hattının uzun olduğu durumlarda gereken debi miktarını korumak için aşağıdaki kılavuzu kullanın: Toplam hortum/boru uzunluğu: 300 m mesafeye kadar Kullanılacak boru çapı debiye göre belirlenir sayfasındaki belirtilen debi gereksinimlere bakarak önerilen çapta hortum/boru kullanın. 300 m üzeri mesafelerde Kullanılacak boru çapı debiye göre belirlenir sayfasındaki gereksinimlere uygun şekilde hortum/boru çapını artırın. Örnek: Örnek: Pompanın 62 l/sn miktarında sıvıyı 400m mesafeye basması gerekiyorsa, hortum/boru çapını 6 inçten 8 ince çıkarmanız gerekir. Çamurun Hesaplama Etkileri 1. Sıvının SG(özgül ağırlık)/yoğunluk değerini belirleyin. Yoğunluk bilinmiyorsa, şu formül kullanılarak belirlenebilir; Cw/Cv = S/Sm S = Kuru katı maddenin özgül ağırlığı (SG) Sm = Çamurun SG(özgül ağırlık) değeri Cv = Hacme göre katı maddelerin konsantrasyonu Cw = Ağırlığa göre katı maddelerin konsantrasyonu Santrifüj pompalar için maksimum Cv : %40 2. Kritik hızı hesaplayın. Borudaki hızın kritik hızdan yüksek olmasını sağlayacak bir boru çapı seçin. 1. Su + iri mıcır 4 m/sn 2. Su + mıcır 3 m/sn 3. Su + kum < 0,1 mm partiküller 1,5 m/sn < 0,6 mm partiküller 2,5 m/sn (Borudaki hız V=Q/A [A=boru kesit alanı]) 3. Toplam basma yüksekliğini hesaplayın. Mühendislik bölümündeki diyagramı veya formülü kullanın. Konsantrasyon hacme göre (Cv) %15'ten fazlaysa, düzeltme faktörü (Cf) diyagramı kullanılarak değer ayarlanmalıdır. Cv=%30 olan çamur için Cf=1,5 4. Gereken toplam basma yüksekliği artık belirlenmiştir (Htoplam). Katı madde konsantrasyonu hacme göre %15'i aşıyorsa, pompanın basma yüksekliği azaltılmalıdır. Çalışma yüksekliği azaltma faktörüne (HR) bölünerek karşılık gelen temiz su pompası basma yüksekliği (Hcv) elde edilir. Basma Yüksekliği Azaltma: HR = 1 K Cv/ 20 = 1 0.04 30 / 20 Htoplam / HR 12
H toplam = Toplam basma yüksekliği Hfrsl = Sürtünme kayıpları Hfrcw = Temiz Su için sürtünme kayıpları Hfrsl = Hfrcw Cf Htopsl = Hstat + Hfrsl 5. Şimdi yukarıdaki debi ve yükseklik değerleri esas alınarak pompa seçilebilir. 6. Pompaların güç eğrileri temiz su performanslarını esas alır ve çamur pompalamaya karşılık gelen değeri elde etmek için bunların çamurun özgül ağırlığı ile çarpılması gerekir. Çamurdaki değişmeler nedeniyle Flygt, çamur uygulamalarında motor gücünde %20 artı marj olmasını önerir. Pompanın Doğru Yerleştirilmesi Düzgün pompalama işlemi için pompanın doğru yerleştirilmesi çok önemlidir. Dalgıç drenaj pompalarının yerleşimi için aşağıdaki ilk üç seçenek doğru seçimdir. Jeneratör Seçim Tablosu Drenaj pompaları için önerilen jeneratör güçleri Gerilim 3 ~ 400 V 50 Hz Pompa Maks. Güç Akım ( A ) İzin Verilen Kablo Gecikmeli Sigorta Jeneratör Seti (kva) Tüketimi (kw) Uzunluğu (m) ( A ) 1.6 2.7 270 10 5 2.7 4.7 200 10 8 4.5 7.3 215 16 13 6.7 11 145 25 18 11.7 19 130 32 25*/ 30 20 32 115 63 40*/50 10.2 16 95 32 25*/30 41 65 100 100 85*/105 62 104 100 190 125*/155 95 148 35 230 225*/270 *Y/D başlatma 14
İş Makineleri Yönetiminde Yazılım Teknolojilerinin Vizyonu İnşaat sektöründe iyi bir proje yönetimi işgücü, malzeme ve ekipmanın etkin kullanımı ile gerçekleşebilir. Halen birçok inşaat şirketi iş makineleri ve saha faaliyetlerini yönetmek için yazılı evraklar ve elektronik excel tabloları kullanıyor olsa da, sektöre özel iş yönetimi yazılımları kullanımı gün geçtikçe daha yaygın hale gelmektedir. Gökhan TOKMAK / Satış ve Proje Direktörü / Orjin Yazılım İnşaat sektöründe iyi bir proje yönetimi işgücü, malzeme ve ekipmanın etkin kullanımı ile gerçekleşebilir. Halen birçok inşaat şirketi iş makineleri ve saha faaliyetlerini yönetmek için yazılı evraklar ve elektronik excel tabloları kullanıyor olsa da, sektöre özel iş yönetimi yazılımları kullanımı gün geçtikçe daha yaygın hale gelmektedir. Ekipman maliyetlerini ve gelirlerini yönetmek, rekabetçi inşaat pazarında başarının anahtarıdır. Aynı zamanda proje maliyetleri üzerinde belirgin bir etkisi vardır. Soru: İş makineleri yönetiminde bilgisayar yazılımı yatırımının şirketime yararı ne olacak? Yazılım kullanmak, iş makineleri ve ekipmanlar ile ilgili tüm maliyetleri izlemenize olanak sağlar. Bununla birlikte, akaryakıt tüketimleri, yedek parça ve sarf malzeme takibi, planlı bakımlar, arızaların yönetilmesi, süreç standardizasyonu, belge kontrolü, performans takibi gibi birçok konuda kontrol sahibi olabilirsiniz. Soru: İş makinelerimi yazılım ile yönetmeye gerçekten ihtiyacım var mı? İşletmeler aşağıdaki sorulara verecekleri cevaplar doğrultusunda yazılım kullanıp kullanmayacaklarına rahatlıkla karar verebilirler. Proje ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak, ekipman kaynaklarımı doğru kullanabiliyor muyum? İş makinelerinin yaptığı iş miktarını ve iş kalitesini izleyebiliyor muyum? İş makineleri ile ilgili yakıt, amortisman, onarım gibi maliyet detaylarını ayrıntılı takip edebiliyor muyum? Yakıt kullanım analizleri yaparak ekipman yıpranmalarını ve kötüye kullanımları tespit edebiliyor muyum? 16
Hangi makinelerim arızalı ve ne kadar zamandır beklemede? Makinelerde kullanılan yedek parça ve sarf malzemeler nelerdir, bu hafta hangilerini sipariş verdik? Ekipman gelirlerini ve kullanım oranlarını takip edebiliyor muyum? Boşta bekleyen makinelerim hangileri? Bunları diğer şantiyelerimde kullanabilir miyim? Saat ve sayaç çizelgelerine dayalı çalışma süreleri, periyodik bakım zamanları, garanti süreleri gibi konuları ve tarihçeleri izleyebiliyor muyum? Makinelerin şantiyeler arasında transferini, belirlenmiş kurallar çerçevesinde iş emirleri ile gerçekleştirebiliyor muyum? Projelerde uygun tip ve boyutta iş makinelerini mi kullanıyorum? İş makinelerinin çalışma saatleri ne kadar? Maliyetlerinin çalışma saatlerine oranı nedir? İş makinelerim ne kadar verimli çalışıyor? İş makinelerine ait tescil, lisans, mülkiyet, teknik özellikler, donanım parçaları vb. anahtar bilgileri içeren sicil dosyaları mevcut mu? Geçen yılki maliyetlerim nelerdi? Bu yıl maliyetlerimi daha iyi kontrol edebiliyor muyum? İş makinelerine ait donanım parçalarının (motor, şanzıman, lastikler vb.) yer değişikliklerini, masraflarını, arıza geçmişlerini tespit edebiliyor muyum? Arıza kaynaklı onarım maliyetlerim ne kadar? Ne kadar duruş yaşıyorum? Arızaların projenin ilerlemesine etkisi nedir? İş makinelerine ait ruhsat, fatura, kullanım kılavuzu, bakım katalogları vb. dokümanlara istediğim anda rahatlıkla ulaşabilir miyim? İş makineleri için kullanılan malzemelerin toplam maliyeti nedir? Makinelere ait kredi ödemelerim, amortisman değerlerim ne kadar? Tüm onaylanan yedek parça ve malzeme siparişlerinin ne kadarı elime ulaştı, maliyetim ne oldu? Akaryakıt kullanımım hangi seviyede, öngörülenin üzerinde yakıt tüketen iş makinelerim var mı? İş makinelerime ait periyodik bakım takvimlerim var mı? Yağlar, filtreler gibi sık kullanılan malzemeler için doğru satınalma ve stok takibi yapabiliyor muyum? Bir projeye hangi makineler ve ekipmanlar tahsis edilmiş? Bunların projeye olan maliyetleri nelerdir? Kiralık makineleri takip edebiliyor muyum? Bu makinelere verilen yakıtları, yedek parçaları ve onarımları tespit edebiliyor muyum? 17
Taşeronlarımla olan sözleşmelerim anlaştığım süre ve maliyette mi devam ediyor? Bakım faaliyetleri, işlem açıklamaları, gerekli malzeme ve yedek parçalar, tahmini süre ve maliyetler, şeklinde ayrıntılı listeleri içeren bakım programlarını tanımlayabiliyor muyum? Sürekli kullanım için ekipmanları mümkün olan en iyi durumda tutabiliyor muyum? Makine parkımıza uygun bir bakım programı oluşturduk mu?. Eğer, ağır iş makinelerinizi gerçek manada yönetmeyi düşünüyorsanız, sektöre özel olarak yazılmış olan yazılımlara yönelmelisiniz. ERP ya da muhasebe yazılımları, uzun yıllardır, bu sektör için çözüm olmaya çalışmış ancak, maalesef ihtiyaçları karşılamaktan uzak kalmışlardır. Ayrıca Microsoft Excel kullanımı rahat ve maliyetsiz olsa da, iş makinelerinin yönetimi için en faydalı ve karlı yöntem olmayabilir. Firmaların artık, daha güçlü analiz ve raporlama yetenekleri olan, referans üretmiş yazılımlara ihtiyacı var. Bu tip yazılımlar ile aşağıdaki konularla ilgili detaylı kontrole sahip olacaklardır: Doğru Maliyetler: İş makinelerine ait maliyetleri yönetebilmek, projelerde kar sağlamak için anahtar bir noktadır. Bu tip yazılımlar size daha karlı kararlar vermenize yardımcı olacak, gerçek zamanlı maliyetleri takip edebilmenizi sağlayacaktır. Gerektiğinde düzeltici eylem - bütçeler, sözleşmeler, sipariş değişimleri ve daha fazla durum için anlık değerlendirmeler yapabilmenize olanak verecektir. Ekipman Verimliliği: İş makinelerine ait çalışma aktiviteleri ile ilgilidir. Bu amaçla, çalışma saatlerinin takibi, makine puantajları gibi faaliyetlerinin izlenmesi, maliyetlerin çalışma saatlerine oranı takip edilir. İş miktarı ve yapılan işin kalitesi analiz edilebilirken, kolay bir şekilde verimli çalışılan zamanlar ve boşta geçen zamanlar izlenir. Masraflar da değerlendirilerek verimlilik analizleri yapılabilir. Sistem, operasyonel maliyetleri azaltırken ekipman verimliliğini ve ömrünü arttırır. Yakıt Yönetimi: Yakıt tüketimleri sizin kontrolünüz dışında olsa da, bu maliyetleri kontrol altında tutmak önemli ölçüde işletme başarısını etkileyecektir. Yazılımımız size yakıt giderlerinizi yönetebilmeniz için, operatör eğilimleri ve araç tahminleri konularında farklı bakış açıları sağlar. İş makinelerine ait maliyetleri yönetebilmek, projelerde kar sağlamak için anahtar bir noktadır. İş Makineleri Yönetimi yazılımı size daha karlı kararlar vermenize yardımcı olacak 18
Her şantiye için yakıt tüketimlerini tüm detayları ile kayıt altına alarak, yakıt giderlerini yönetmeyi hedefler. Yakıt kullanım verileri sisteme otomatik olarak ya da farklı yöntemlerle alınır. Elde edilen veriler sayesinde miktar ve tutar bazında tüketim analizleri yapılarak etkin yakıt yönetimi sağlanır. Bakım & Onarım Tarihçeleri: Yazılımlarımız, iş makineleri üzerinde uygulanan koruyucu bakım ve onarım işlemlerini tüm yönleri ile ele alan kapsamlı bir bakım ve onarım modülü içermektedir. Periyodik bakım, önleyici bakım ve arızalara ait masrafları, yedek parça kullanımlarını planlamak ve stoklarını yönetmek için esnek araçlar sunar. Böylece gereksiz ekipman arızaları ve verimlilik kayıplarını önleyebilirsiniz. Sistem, makine ve araç arızaları veya bakımlarında meydana gelen maliyetleri, yedek parça değişimlerini, yapılan iş ve işçilikleri kontrol altına almak için tasarlanmıştır. İş makinelerine ait geriye dönük bakım ve arıza tarihçeleri, servis nedenleri, servis firmaları analiz edilerek raporlanabilir. Yedek Parça ve Malzeme Envanteri: Stok envanter analizleri, fiyat analizleri, malzeme kullanım yerleri ve şekilleri gibi pek çok konuda oldukça detaylı bilgileri barındırır. Bu sayede hangi yedek parçaların gerekli, hangilerinin gereksiz olduğunu, hangilerinin farklı şantiyeler tarafından ortaklaşa kullanılabileceğini tespit ederek parça çeşidini azaltırken, malzemelerin hangi tedarikçilerden en uygun ve en kaliteli şekilde temin edilebileceği ile ilgili detaylı analizler sunar. Stokların düzgün takibi ile tüm malzeme ihtiyaçlarının uygun biçimde karşılanması ve stok maliyetlerinin minimum seviyede tutulması konusunda kuruma destek olur. Satınalma sipariş sistemi ile entegre çalışır. Kolay Raporlama: Raporlama Modülü, iş makineleri, ekipman ve tesislerin kullanım süreleri boyunca yapılan tüm işleri, istediğiniz anda ve düzende raporlayabilir. Sistem; demirbaş, ekipman malzeme, satınalma, iş emirleri, bütçe analizi vb. ile ilgili geniş bir rapor kütüphanesi sunar. Ayrıca raporlama araçları aracılığıyla yeni raporlar oluşturmak ya da mevcut raporları özelleştirmek mümkündür. 19
İş Makinalarında Kullanılan Yüksek Alaşımlı Çelikler, Kaynak İşlemleri ve Yapısal Kontroller Alp Burak ERGÜN / Makina Müh.-MBA / Servis Müdürü / KARYER-TATMAK Çelik Malzeme Yapıları Kimyasal Bileşim; Gevrek kırılma, sertleşme, çatlama eğilimi, segregasyon etkileri Fiziksel Özellikler; Erime noktası, ısı iletkenliği, genleşme gibi özellikleri etkiler İmalat Özellikleri; Tane yapısı, aniztropi, segregasyon özelliklerini etkiler Genellikle iş makinalarının boom aksamında kullanılan yüksek dayanımlı düşük alaşımlı çelikler, yapı çelikleri ile kıyaslandığında en azından iki ve üç kat daha yüksek akma ve çekme dayanımı göstermektedirler. Bu nedenle bu tür çelikler düşük ağırlık ve yüksek dayanım gerektiren köprü, vinç, yükleyici, ekskavatör ve beton pompası boomları ve çeşitli çelik konstrüksiyonların dizaynında ve uygulamasında kullanılmaktadır. Yüksek mukavemetli ve düşük alaşımlı, sektörde yoğunlukta kullanılan S690QL su verilmiş ve temperlenmiş ince tanecikli yapı çeliklerindendir. Burada S malzemenin yapı çeliği olduğunu, Q su verilmiş ve temperlenmiş olduğunu, L ise düşük sıcaklıkta çentik tokluğu verdiğini göstermektedir. Bu sınıf çelik iyi kaynak yapabilme ve eğme özelliklerinde standartlara uyumluluk ve minimum 600Nmm-2 akma dayanımı gibi üstün özellikler göstermektedir. Bu çelikler düşük oranlarda (%0,3'den az) karbon içerdiğinden bütün kaynak yöntemleri ile sorunsuz kaynatılabilmektedir. Yüksek mukavemetli ve düşük alaşımlı çelikler için soğutma hızı yaklaşık olarak 8-20 dakika, yaklaşık ark enerjisi 10-15mm kalınlığındaki parçalar için 1,0-1,8 kjmm-1 civarındadır. Aşağıda S690QL, yüksek mukavemetli ve düşük alaşımlı çeliğin maksimum kimyasal analiz değerlerini görebilirsiniz. Yüksek Mukavemetli Çelik / S690QL C Si Mn P S Cr Cu Ni Mo V Nb Ti 0,2 0,8 1,7 0,02 0,01 1,5 0,5 2 0,7 0,12 0,06 0,05 20
Çeliklerin Sınıflandırılması EN 10027 / 17006 T 100 / CR 10260 - Çeliklerin özelliklerine göre adlandırma şeması aa mmm ee Ana Sembol Özellik Ek N Normalize edilmiş S Yapı Çelikleri Minimum akma dayancı M Termomekanik haddelenmiş +U İşlem görmemiş - Haddeleme durumu P Basınçlı kap çelikleri Minimum akma dayancı W Hava etkilerine dayanıklı L Boru hattı çelikleri Minimum akma dayancı C Özellikle soğuk şekillendirilebilir +S Soğuk kesilebilirliğe işlenmiş E Makine imalat çelikleri Minimum akma dayancı S Gemi yapımı için B Beton çelikleri Minimum akma dayancı +Q Su verilmiş veya sertleştirilmiş Y Gerilim çelikleri Minimum çekme dayancı Q Islah edilmiş R Ray çelikleri Minimum çekme dayancı QA Havada ıslah edilmiş H Soğuk haddelenmiş yassı ürün Minimum akma dayancı QL Sıvı içinde ıslah edilmiş C Soğuk haddelenmiş H Yüksek sıcaklık için D Şekillendirilebilir yassı ürün D Soğuk şekillendirme için Oda ve düşük sıcaklıklar için J X Haddeleme tipi verilmemiş çentik tokluğu verir. G Çelik döküm Minimum akma dayancı K Oda ve düşük sıcaklıklar için L tabloya bakınız Oda ve düşük sıcaklıklar için Yüksek Alaşımlı Malzeme Kaynağı ve Standartlara Yönlendirme S690QL cins sacımıza kaynak yapabilmek için sacımıza uygun olan elektrodun seçilmesi ya da özlü tel ile yapılacak kaynakta ise bu teli yakabilecek olan gazın seçimi önem teşkil etmektedir. Aşağıdaki tablolarda hem elektrodlar hemde özlü tellere ait sınıflandırmaları görebilirsiniz. Referans alınan standartlar; UNI EN 10137-2 : S490 QL, S590 QL, S690 QL, S890 QL UNI EN 10025 : Fe 360B, Fe 510B EN 10027-1 : S235 JR, S355 JR G tabloya bakınız (ince taneli yapı çelikleri hariç) Diğer kaliteler -G veya G1,G2 Aynı cins malzeme tipleri arasından ayırabilmek için Malzeme AWS DIN / EN ISO S490QL AWS A5.5 E 9018-D1 DIN 8529 EY 55 43 MnMoB S590QL AWS A5.5 E 11018-G DIN 8529 EY 6965 Mn2NiCrMoB S690QL AWS A5.5 E 11018-G DIN 8529 EY 6965 Mn2NiCrMoB S890QL DIN 8529 EY 89 88 Mn3NiCrMoB H5 Fe 360 (S235 JR) AWS A5.5-81 E7018-G DIN 8529 E SY 46 76 1Ni B H5 ISO 2560 E 51 5 B 120 24 H EN 499 E 46 5 1Ni B 32 H5 Fe 510 B (S355 JR) AWS A5.5-81 E7018-G DIN 8529 E SY 46 76 1Ni B H5 ISO 2560 E 51 5 B 120 24 H EN 499 E 46 5 1Ni B 32 H5 21
Yüksek Dayanımlı Çeliklere Uygulanan Kaynaklarda Koruyucu Gazlar Kaynak koruyucu gazlar EN 439 standartına göre göre 5 ana grupta sınıflandırılır R - İndirgeyici gaz karışımları I - Asal gazlar ve asal gaz karışımları M - Oksijen, karbondioksit veya her ikinisini de içeren oksitleyici gaz karışımları C - Yüksek ositleme özelliği olan gazlar ve gaz karı şımları F - Reaksiyona girmeyen gazlar veya indirgeyici gaz karışımları Genellikle kullanılan gazlar ve kaynak dikişlerine etkileri aşağıdaki şekildedir. Koruyucu gazın içindeki CO 2 veya O 2 oranı arttıkça dikişin görünüşü kötüleşir. İş makinalarının yoğunlukla boom aksamında kullanılan S690QL sac, EN ISO 16834-A (AWS A5.28-79 ER100S-G) sınıflandırmasına sahip 1,2mm özlü tel ve %80 Argon + %20CO 2 gazı kullanılmalıdır. S690 malzemelere eklenecek olan aynı kalitede yada uyumlu malzemeler için ön ısıtma yapmak gerekmektedir. 8mm'den daha düşük kalınlıklar için önerilen ön ısıtma sıcaklığı 100 C - 120 C 8mm'den daha büyük kalınlıklar için zorunlu ön ısıtma sıcaklığı 150 C Not: 1. Gaz altı kaynak işleminin rüzgarlı ve açık alanlarda yapılmaması gerekmektedir 2. Gaz altı kaynağında kullanılan tel çapının on katına iki litre/dakika eklenmesi ile ideal gaz ayarı yapılmış olur. Örneğin çapı 1,2mm tel elektrod kullanılıyorsa; (1,2mm x 10)+2= 14litre/dakika ideal gaz ayarı olacaktır. 6331 sayılı iş sağlığı ve güvenliği kanunu kapsamında kaynak yapacak personelin mutlaka WQT (kaynakçı testleri ve sertifikasyon) tabii olarak EN 287 kapsamında belgelendirilmesi gerekmektedir. EN 287 standardının prensibi, kaynakçı yeterliliğinin sadece sınavdaki mevcut koşullar için değil de, tüm diğer daha basit kaynaklanabilecek birleştirmeler için de gerekli olan eğitim ve / veya pratiğe sahip olduğunu belirler. Alınan kaynakçı sertifikasyonları her iki yılda bir yenilenmesi gerektiği gibi, her 6 ayda bir kurum içinde iç denetime ve sınava tabii tutularak iç sertifikalandırma yapılır. Yapısal Kontroller - NDT Kontrolleri İş Makinalarının boom kontrollerinin avrupa standartlarında her 500 saatte ya da yılda bir yapılması gerektiği yer almaktadır. Aşağıdaki tahribatsız muayene (NDT - Non Destructive Test) yöntemlerini, yetkilendirilmiş sertifikalı personelin gerçekleştirmesi ve raporlaması gerekmektedir. 1. Görsel Muayene / Visual Inspection (VT) 2. Penetrant ile Muayene / (PT) 3. Magnetik Partikül Muayenesi / Magnetic Particle Inspection (MT) 4. Radyoskopik Muayene / (RT) 5. Ultrasonik Muayene (UT) 6. Girdap Akımları ile Muayene (ET) 7. Kaçak Testi (LT) 8. Sonik Kontrol Koruyucu Gaz Sıçrantı miktarı Nüfuziyet profili Elementlerin yanması Gözenek miktarı Mekanik değerler 80 Ar, 20 CO 2 az iyi Az orta iyi 90 Ar, 10 CO 2 az parmak Az orta iyi 70 Ar, 30 CO 2 daha fazla iyi daha fazla orta orta 92 Ar, 8 O 2 az parmak daha fazla daha fazla iyi 88 Ar, 12 O 2 az parmak Çok daha fazla orta %100 CO 2 çok çok iyi çok az orta 22