MEHMET TANIR YAKUP ATASOY KAFKAS ÜNV EĞİTİM FAKÜLTESİ TÜRKÇE ÖĞRETMENLİĞİ BÖLÜMÜ DANIŞMAN :Yard.Doc.CENGİZ GÖKŞEN ÖNSÖZ İlk Türk devletinin kurulduğu tarihten bu yana, sıkı sıkıya milli diline bağlı kalan Türk dünyası, V. asırdaki âbideleriyle ortaya çıkmış, Türk diline milli bir devlet dili hakimiyeti temin etmiştir. Bu eşsiz ve yüce dil Türkçe'nin geliştirilmesi ve korunması yolunda önemli bir çalışma yapmış olan XI. yy Türk âlimlerinden Kaşgarlı Mahmut'un Divânü Lügâti't Türk adlı eseri Türk dili çalışmalarında eşsiz bir kaynaktır. Çünkü Kaşgarlı, o çağdaki bütün Türk boylarını gezmiş; o boyların her biri hakkında ayrı ayrı bilgiler vermiş ve eserine konuştukları lehçelerden örnekler almıştır. Çağdaş bir filolog gözüyle bütün Türk boylarının lehçelerini ayrı ayrı değerlendirmiştir. Türk boylarının yayılış alanları, bunların inanışları, folklörleri ve tarihleri hakkında bilgi vermektedir. Bu bakımdan eser yalnızca bir gramer kitabı ve sözlük olmaktan öte ansiklopedik bir niteliğe sahiptir. Eser, o dönem Oğuzlar hakkında da en geniş bilgiyi vermektedir. Kaşgarlı, Oğuzların yirmi iki boyunu damgalarıyla birlikte tanıtmış ve dillerini Hakaniye Türkçesi ile karşılaştırmıştır. Eserde çok sayıda destan, mani, atasözleri ve şiir parçaları da yer alır. Bu da izah ettiği bir kelimeyi çoğu kez bir dörtlük ya da atasözüyle açıklamaya çalışmasından ortaya çıkmıştır. Çeşitli boyların inançlarını ve efsanelerini de o boylar hakkında bilgi vererek anlatır. Bu açıdan sosyolojik bir çalışma niteliği de taşımaktadır. Kaşgarlı, eserini Arapça olarak kaleme almıştır. Eserde kullanmış olduğu sistem de genellikle Arap dillerinin sistemine benzemektedir. Genellikle amacı Araplara Türk dünyası hakkında bilgiler vermek ve dilini tanıtmaktır. Biz bu çalışmamızda, yukarıda bahsettiğimiz eserde geçen 'Alet, Edevat, Eşya, İçecek, Yiyecek' ile ilgili kelimeleri kullanım alanlarına göre sınıflandırdık. Amacımız bu eserde geçen kelimeleri kullanım alanına göre sınıflandırmak, Türk dilinin ne kadar zengin olduğunu ortaya koymak ve daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır. Bu çalışmayı hazırlarken bizden manevi desteğini esirgemeyen değerli hocamız Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÖKŞEN'e, Türkçe Öğretmenliği Bölümü 3. Sınıf öğrencisi olan değerli arkadaşımız Mustafa ERMEYDAN'a, kaynak edinmemizde bizden değerli yardımlarını esirgemeyen Dr. Mehmet YILMAZ'a sonsuz teşekkürlerimizi sunuyoruz.. 1
DİVÂNÜ LUGÂTİ'T-TÜRK'TE ADI GEÇEN YİYECEK VE İÇECEKLER 1. YİYECEKLER 1. 1. Yemekler 1.1.1. Adı geçen yemekler: Âş: Yemek, aş.(155/12) Kürşêk: Bir yemek adı. Darı taneleri suda ya da sütte kaynatıldıktan sonra, üzerine yağ konur ve böylece yenir.(336/31-32) Mün: Çorba. Kaşgarlı Mahmûd der ki, ben Yağma ülkesinde 'çorba getir' yerine 'mün keldür' dediklerini duydum; ancak onlar şehriye getirdiler çünkü onların lehçesinde bu sözcük şehriyeyi tanımlar.(346/31-32-33) Samdûy: Sıcak ile soğuk arasında bir sıcaklığa sahip olan her tür yemek.(446/2) Sarmaçuq: Bir tür şehriye. Hamur, nohut büyüklüğündeki parçalar halinde kesilir; et suyu ile karıştırılarak hastalara ya da hastalanmak üzere olanlara yedirilir.(472/9-10) Sîm Sımrâq: Bir yemek adı. Baş pişirilir ve sonra küçük küçük doğranır; bu parçalar güveçe konur ve baharat eklenir. Bu karışımın üzerine ekşi yoğurt dökülür ve olmaya bırakılır. Sonra yenir.(489/14-15-16) Talqan: Kavut. [Arpanın unundan yapılan bir bulamaç.] (524/35) Töp: Arpa unuyla karıştırılıp yoğrularak hamur haline getirilen ve keçeden yapılmış bir beze sarılarak mayalanması için sıcak bir yere bırakılan haşlanmış buğday. Daha sonra bu karışım yenir.(585/20-21-22) Usbarı: Külde pişirilen ekmeğin yağın içine ufalanması ve bu karışımın üzerine şeker dökülmesiyle yapılan bir yemek.(625/1-2) Uwa: Bir yemek adı. Pirinç pişirildikten sonra soğuk suya konulur, daha sonra suyu süzülerek içerisine şeker ve buz atılır. Serinletici bir yiyecek olarak yenir.(628/8-9) Ügre: Şehriye. Tutmaç'a benzer; tek farkı bunun daha ince kesilmiş olmasıdır. (633/30) Yôg: Ölü gömüldükten sonra üç ya da yedi gün içinde verilen yemek.(699/8) 2
1.1.2. Sebzeli yemekler Lîtu: Şehriyeler su, buz ya da kar gibi şeylerle soğutulur. Sonra bunun içerisine çeşniler konur, serinletici bir yiyecek olarak yenir.(339/28-29) 1.1.3. Etli Yemekler Alângır: Türkmenlerin yediği geleni adlı küçük bir hayvan.(138/20) Balıq: Balık.(169/1) Söglünçü: Ateşte pişirilmiş [ızgara] et.(502/36) Sugut: Baharat, pirinç ve etin bağırsağa doldurulmasıyla yapılan sucuk; pişilir ve yenir.(508/29-30) Suqtu: Karaciğer, et ve baharatların bağırsağa doldurulmasıyla yapılan sucuk; daha sonra pişirilir ve yenir.(510/13-14) Taquq: Tavuk.(533/31) Togrıl: Bağırsağa et ve baharatın doldurulmasıyla yapılan sucuk.(575/15) Yörgemeç: Etrafına ince bir bağırsak dolanarak yuvarlatılan işkembe; daha sonra kızartılarak ya da haşlanarak yenir.(705/13-14) 33) Yûng: Ciğere yapışık, yumru bir et parçası; bunu yalnızca kadınlar yer, erkekler asla yemez.(711/32-1. 2. Süt Mamülleri İgdük: Süt ve kesilmiş süt karışımından yapılmış peynire benzeyen bir yiyecek.(286/6) Qanaq: Kaymak.(396/24) Qayaq: Kaymak.(417/1) Qôr: Yoğurt mayası. Bu, kabın dibinde kalan yoğurt ya da mayalanmış kımız artığıdır; daha sonra bu artığın üzerine taze süt eklenir ve böylece yoğurt katılaşır ya da kımız mayalanır.(441/20) Qurut: Yağı alınmış sütten ya da ayrandan yapılan kuru peynir; çökelek.(454/5) Sâg Yâg: Tereyağı.(463/1) Sugut: Çökelek.(508/28) Süzme: Çökelek; lor peyniri.(518/25) 3
1. 3. Sebzeler Basar: Dağ sarımsağı.(174/23) Bustulı: Dağ ıspanağı.(209/18) Bustulı: Yenilen bir bitki olan 'dağ ıspanağı'na verilen ad.(209/19) Bütüge: Patlıcan.(215/7) Köwürgên (Kömürgên): Dağ soğanı.(329/3) Oglı: Yabani havuç. Kâşgar kenti yakınlarında yetişen, beyaz ve tatlı bir havuç.(352/18) Qabaq: Kabak. Tazeyken yenen bir sebze.(386/13) Quç Gundı: Soğan.(446/29) Sarmusaq: Sarımsak.(473/4) Sôgun: Soğan.(498/30) Tarmuz: Küçük salatalık.(536/19) Turma: Turp.(593/9) 1. 4. Pasta, Çörek ve Ekmek Çeşitleri Bösgêç: Çörek.(202/32) Böşgêl: Yufka, pide gibi ince ekmek.(202/34) Çörek: Çörek.(243/15) Çuqmîn: Çömleğin içinde buharla pişirilen, küçük yuvarlak ekmek. Bu en besleyici ve en faydalı ekmek çeşididir.(244/9) Epmek: Ekmek.(260/13) Etmek: Ekmek.(271/22) Kömeç: Küllerin içine gömülerek pişirilen yassı ekmek.(322/11) Közmên: Közde pişirilen ekmek.(330/16) Qagurgân: Yağla yoğrulan ve tandırda pişirilen bir ekmek çeşidi.(391/36) 4
Quyma: Bir tür yağlı ekmek. Hamuru, kadayıf hamuru gibi inceltilir; daha sonra tencerede kaynamakta olan yağ atılır ve böylece ince somunlar oluşur. Yağdan çıkartılan somunların üzerine şeker serpilir ve yenir.(457/18-19-20) Sınçu: Pideden büyük, somundan küçük bir ekmek çeşidi.(489/29) Toqaç: Yassı ekmek. [Pide] (579/24) Türmêk: Dürülmüş ekmek.(609/6) Yuvga: Katmerli yufka.(713/30) 1. 5. Meyveler Alma: Elma. (Oğuz lehçesi) Türkler aynı anlama gelecek biçimde almıla der.(139/23) Almıla: Elma.(139/24) Alûç: Sarı erik; alıç.(141/4) Amsûy: Bir erik türü; sarı renktedir.(141/35) Armut: Armut.(150/1) Awya: Ayva.(160/35-36) Büken: Karpuz.(212/7) Büşinçek: Üzüm salkımı.(214/12) Çeniştürük: Yazın başında olgunlaşan, beyaz kırmızı renkte, fındığa benzeyen ve yenilebilen bir meyve.(227/18) Çüçünêk (Xuçünek): Tatlı, güzel kokulu üzeri çizgili bir kavun.(244/30) Erük: Şeftali, kayısı, erik gibi meyveleri anlatmak için kullanılan genel bir ifade.(264/28) Limken: Sarı erik.(339/31) Qâgûn: Kavun.(391/18) Qâq: Kurutulmuş erik ya da erik benzeri meyveler.(400/4) Qât: Dikenli bir ağacın meyvesi.(412/6) Qımız Almıla: Ekşiliği ile kımıza bnzeyen elma.(424/12) Sengeç: Fındık büyüklüğünde, tatlı, kırmızı beyaz renkte bir elma cinsi.(482/14) 5
Senggeç: Bir elma cinsi. Küçük, neredeyse fındık büyüklüğünde ve tatlıdır.(482/31) Şuglu: Tilki üzümü.(521/16) Talqa: Ekşi üzüm.(524/31) Üjme: Dut.(634/24) Üzüm: Üzüm.(643/29) Yawışgu: Alıç ya da muşmula. Yumuşga bir değişik sesletimidir.(675/36) Yemiş: 'Meyve'ler için kulanılan genel bir ad. Genellikle ağaçların meyvelerini anlatmak için kullanılır.(683/20-21) Yigde: İğde.(695/12) 1. 6. Tahıllar ve Baklagiller Arpa: Arpa.(150/5) Benek: Tahıl tanesi.(182/32) Budgây: Buğday.(203/12) Bugdây: Buğday.(204/1) Burçaq: Bezelye, fasulye, bakla gibi şeylerin tanesi, tohumu.(207/21) Ewin (Evin): Tahıl tanesi, tohum.(273/19) Qagurmâç: Kavrulmuş buğday.(392/1) Qonaq: Çavdar.(437/16) Soruş: Sertleşmemişken, henüz başaktayken [firik hâlindeyken] kızartıldıktan sonra toplanıp yenen buğday tanelerine verilen ad.(502/5-6) Suma: Filizdeki buğday tanesi kurutulur ve öğütülür, daha sonra bundan bulamaç ya da ekmek gibi şeyler yapılır; bira mayası yapımında kullanılan filiz hâlindeki arpaya da suma denir.(508/31-32-33) Tarıg: Bütün tahıllara verilen ad.(535/8) Tuturqân: Pirinç.(599/12) Ügür: Darı.(634/11) Yarmaş: Kötü öğütülmüş, kalın taneli un.(667/36) 6
1. 7. Bitkiler Ayrıq: Ayrıkotu. Türkler buna adrıq der. Oğuzlar [d'yi] y'ye dönüştürür.(163/12) Alûçîn: Yumruları olan yenilebilir bir ot.(141/5) Apa başı: Tannûm bitkisi _ salatalığa benzer ve dikenli bir gövdesi vardır; dağlarda yenilir.(145/32-33) Bezenç: Dalları ve yaprakları kızıl, genellikle meyve bahçelerinde yetişen ve ilaç olarak yenen bir bitki.(184/35-36) Dönüşge: Yabani tere.(246/36) Işgun: Ravendiye, ışkın. [Karabuğdaygillerden, süs bitkisi veya sebze bitkisi olarak yetiştirilen, yaprak veya saplarından reçel yapılan, tedavi edici olarak kullanılan bir bitki] (283/3-4-5) İldrük: Sedefotugillerden bir bitki.(287/25) İlrük: Sedefotugillerden bir bitki.(288/34) İngliç: Kebapla yenen, sarımsağa benzeyen bir dağ bitkisi.(290/14) Küç: Susam.(330/34) Ölige: Ökseotu.(373/27) Ulyân: Bir bitkinin güzel kokan ve yenilebilen kökü.(621/3) Ügürgên: Taneleri olan bir bitkidir. Bu bitki yenir.(634/14) Yaş: Yeşil yapraklı bitkiler ya da zerzevat.(yenilebilen) (670/34) 1. 8. Baharatlar Bibli: Karabibere benzeyen, uzun taneli bir baharat.(187/21) Bitmül: Karabibere benzeyen, uzun taneli bir baharat.(191/24) Murç: Karabiber.(346/19) Sıbut: Kişniş tanesi.(486/8) 1. 9. Kuruyemişler Bitrik: Fıstık.(191/27) Çaxşâq: Kurutulmuş kayısı ve üzüm.(226/3) 7
Çubulmaq: Kurutulmuş elma.(243/23) Küli: İkiye ayrılmadan, içinde çekirdeği ile birlikte kurutulan kayısı ve şeftali.(333/21) Qusıq: Fındık. Cariyelere verilen bir ad olarak ta kullanılır.(454/20) Şekirtük: Şamfıstığı.(520/36) Üskebeç: Kuru üzüm.(640/7) Yagâq: Ceviz.(647/29) 1. 10. Tatlılar Buldunı: İçine kuru ya da yaş üzüm konan tatlı.(205/4) Çıbıqân: Hünnap şekerlemesi.(230/1) 1. 11. Diğer Yiyecekler Awrûzı: Karışık yiyecek; örneğin buğday ve arpa ununun karıştırılarak pişirilmesi.(160/32-33) Azuq: Azık, erzak.(164/32) Azuqluq: Erzak olarak hazırlanan şey.(165/8) Bâl: Bal. Qıfçâq ve Oğuz lehçelerinde kullanılır. Türkler buna 'arı yağı' der.(168/7) Basan: Ölünü cesedi gömüldükten sonra onun adına verilen yemek. Buradan hareketle Yôg basan denir.(174/21-22) Bekmes: Pekmez.(181/3) Bôy: Çemen.(198/20) Bulgama: Yağsız ve tatsız bulamaç.(yulaf lapası) (205/23) Buxsı: Bir yemek adı.(211/8) Çir: Yağ.(238/13) Köwij Turma: Çürümüş turp ya da tadı bozulan herhangi bir şey.(328/31) Mandu: Bir tür Türk sirkesi. Bir küpe üzüm şırası konup mayalanana kadar beklenir, daha sonra üzerine sek şarap dökülür, bu karışım bir gece bekletilir ve sirke elde edilir. Bu, sirkelerin en güzelidir.(341/5-6-7) Qâgut: Darıdan yapılan bir yemeğin adı. Darı önce kaynatılır, daha sonra kurutulur ve öğütülür, son olarak yağ ve şekerle karıştırılır. Bu, yeni doğum yapmış kadınlara verilen yemeklerden biridir.(392/4-5-6) 8
Qavut: Bu, yeni doğum yapmış kadınlara verilen bir yemektir. Darı unu, yağ ve şekerle karıştırılır ve sonra yenir.(415/16-17) Qîçı: Hardal.(421/23) Sagız: Sakız. [Ağaç sakızı] (463/30) Sirke: Sirke.(497/24) Şamûşa: Çemen.(520/8) Tûz: Tuz.(600/20) Ûn: Un.(621/24) Üz: Yağ.(642/24) Yâg: Sıvı yağ.(647/23) Yaqrı: İçyağı.(664/8) Yêm: Yiyecek.(683/12) 2. İÇECEKLER 2.1. Doğal İçecekler İçkü: İçilen herhangi bir şey.(284/31) Sûw: Su.(511/14) 2.2. Sütlü İçecekler Aguj (Aguz): Doğurduktan sonra inek ya da koyundan gelen ilk süt.(137/13) Ayrân: Ayran.(163/11) İprük: Ekşi bir şey yediği için kabız olan kimseye müshil olarak verilen, taze süt ve yoğurt karışımından yapılan bir içki.(290/15-16) 2.3. Meşrubatlar Çagır: Meyve suyu.(217/17) Çagmur: Şalgam.(217/33) Çamgur: Şalgam.(220/13) 9
Oxâq: Kurutulmuş kayısılardan yapılan meyve suyu.(365/10) 2.4. Alkollü İçecekler Agartgu: Öğütülmüş buğdaydan yapılan, biraya benzeyen bir içki.(134/11) Bôr: Şarap.(195/23) Buxum: Darıdan yapılan bir içki.(darı birası) (211/12) Çagır: Şarap.(217/18) Qımız: Kımız. Kısrak sütü tulumda bekletilerek mayalanır sonra içilir.(424/11) Sûçig: Şarap.(513/16) 2.5. Diğer İçecekler Begni: Buğday, darı, arpa gibi tahıllardan yapılan içki.(180/10) DİVÂNÜ LUGÂTİ'T-TÜRK'TE ADI GEÇEN ALET EDAVAT VE EŞYALAR 1. ALET EDAVAT 1.1. Tarım Aletleri 1.1.1. Zirai Aletler Adrı: Buğdayın tanelerini kabuklarından ayırmakta kullanılan araç. Çatallı olan herhangi bir şeye adrı denir.(133/8-9) Amaç: Saban; pulluk.(141/13) Badıçlıq: Üzüm asmalarına çardak yapmak için kullanılan ağaç.(166/13-14) Boqursı: Saban demiri.(195/21) Çiğne: Tırmık.(237/1) Esgü: Harman savurma işinde kullanılan sepet.(265/34) Ketmen: Çapa.(310/14) Ogulmuq: Fasulyenin etrafına sarıldığı, destekleyici düz çubuk, sırık.(353/23) Orgaq: Oraq.(361/1) Ögitçi: Öğütücü.(370/14) Qâgıl: Üzüm asmalarının gövdelerinin bağlandığı, söğüt ağacından yapılmış çubuklar.(391/12) Saban: Saban.(460/14) 10
Sibek: Değirmen taşının mili.(494/18) Tîş: Saban demiri.(565/9) 1.1.2.Hayvancılık İle İlgili Aletler Bagırçaq: Eşek semeri.(167/1) Berge: Hırsızları dövmek ya da eşek sürmeye yarayan değnek ya da kamçı.(183/1) Bıçgüç: Kırkma makası.(185/34) Boyunduruq: Boyunduruk; iki öküzün birden boynunun üzerine konulan tahta.(199/10) Burunduq: Yular.(208/33) Butlu: Devenin burnuna takılan halka.(211/5) Çawşâng: Koyunun yününü kırkmakta kullanılan makas.(225/29) Çetgên: Atı yönetmeye yarayan, geme bağlı kayış; dizgin.(229/18) Kesgük: Köpeğin boynuna takılan demir tasma.(308/24) Kögen: Kement.(318/31) Kök: Eyer bağı.(319/9) Kömüldürük: Atın göğsünden geçen eyer bağı.(322/21) Köpçük: Eyer minderi.(324/17) Örgen: Urgan.(377/23) Örk: Yular.(377/33) Qamçı: Kamçı.(395/9) Qıftu: Kırkı, kırkma makası.(422/24) Qısmâq: Kement.(429/15) Qısmâq: Üzenginin iki yanında bulunan geniş kayış.(429/16) Qolan: Kolan; eyer bağı.(435/19) Qôm: Devenin semeri.(436/16) Quduzgûn: Kuskun; eyerin kaymasını önlemek için atın kuyruğu altından geçirilerek eyere bağlanan kayış.(447/33) Sındu: Kırkı; kırkma makası.(489/34) Suwlâg: Yalak.(512/8) Tekne: Yalak; yemlik; tekne.(548/12) Tergü: Eyer kayışları(554/23) Tın: Yular.(563/12) Tîn: Dizgin.(563/14) Uqruq: Kement.(622/8) Yapguç: Eşek ve benzeri hayvanları sürerken kullanılan bir değnek.(661/9) Yelü: Tayları bağlamak için kullanılan ip.(682/32) Yıp: Atları bağlamakta kullanılan halat.(692/15) Yik: Gem.(695/36) Yular: Atın yuları.(707/17) 11
yarar.(177/25) Yulâr: At yuları.(707/21) 1.2.Savaş Aletleri Başaq: Ok, ya da kargının ucuna geçirilen sivri demir; temren.(176/18) Başaqlıq Süngü: Temrenli kargı.(176/21) Batraq: Ucuna bir ipek parçası takılan mızrak; savaş günü atlı süvarilerin yerini belli etmeye Beçkem: Savaş sırasında savaşçıların ayırt edilmesini sağlayan, ipekten ya da dağ sığırı kuyruğundan yapılan bir tür simge.(179/8-9) Börk: Başlık.(202/25) Kêrjü: Misket; saçma.(307/4) Kesme: Demirden yapılmış büyük temren.(309/11) Kes: Sadak.(309/28) Kiriş: Kiriş; yayın iki ucu arasında gerili olan tel.(315/21) Küpe Yarıq: Zırhlı giysi.(335/2) Oq: Ok.(358/24) Oqluq: Sadak, okların içine konulduğu kılıf.(359/30) Qalqân: Kalkan.(394/10) Qalqang: Kalkan.(394/16) Qalwa: Eğitim oku.(394/23) Qılıç: Kılıç.(423/9) Qın: Kılıcın ya da bıçağın kılıfı.(424/17) Qın: Kın.(424/20) Qurmân: Yay kılıfı; yaylık.(452/4) Qurugluq: Yay kılıfı.(453/18) Salngu: Sapan.(465/21) Sap: Kabza.(468/11) Sây Yarıq: Vücuda giyilen zırh.(479/10) Suqım: Oktan ıslık sesi çıkarmaya yarayan ağaç parçası.(509/34) Süngü: Mızrak; kargı; süngü.(514/29) Temürgen: Ok temreni.(550/10) Tili: Ok temreni üzerine sarılan sırım.(569/4) Tulum: Silah.(590/9) Tura Qalqan: Kalkan.(592/20) Ulun: Okun gövdesi, temrensiz kısım.(619/29) Uşuq: Miğfer; tolga.(626/24) Ya: Yay.(646/1) Yalınq Qılıç: Yalın kılıç.(653/36) Yarıq: Zırhlı giysi.(666/35) Yasıç: Yassı temren.(670/1) 12
Yasıq: Yay kılıfı.(670/14) Yatan: Ok atmaya yarayan ahşap bir yay.(673/22) 1.3.Zanaatkarlıkla İlgili Aletler 1.3.1. Dericilikle İlgili Aletler Amşan: Kürk yapımında kullanılan deri.(141/34) Awujgün: Deri sepelemekte kullanılan akasya yaprakları.(160/33) Batga: Başlık yapmak için üzerinde keçi yünü ve keçe kesilen tahta.(177/17) Buçgâq: Devenin baldır derisi. Çarık yapımında kullanılır.(203/8) Çaruqluq: Çarık yapılmak üzere ayrılmış deri parçası.(224/20) Etüklük Sagrı: Çizme yapımında kullanılan deri.(272/14) İçmek: Koyun yada kuzu postu.(285/4) İçük: Samur ya da sincap kürkü.(285/22) İr: Deri ya da köseleye delik açmak için kullanılan sivri uçlu bir alet.(290/17) Kön: Deri.(322/30) Kürk: Kürk.(336/9) Qadış: Deri kayış.(390/8) Qatut: Çarıkçıların kullandığı bir tür yapıştırıcı.(415/13) Quyqa: Deri.(457/23) Tatırqa: Sepilenmiş beyaz deri.(541/11) 1.3.2.Demircilik İle ilgili Aletler Baqır: Bakır.(170/21) Basu: Demir sopa- bir değişik sesletim.(175/26) Bazgân: Demirci çekici.(178/36) Bilegü: Bileğitaşı.(188/12) Çekek: Çekiç.(226/23) Çij: Demir çivi.(237/9) Çoqûbarı: Pota (maden eritme kabı) yapıan kil.(241/15) Egdü: Kılıç kını yapmak için deri kesmeye yarayan eğri uçlu bıçak.(249/19) Körük: Körük.(326/7) Nijdeg: Bileğitaşı.(350/3) Qaznguq: Kazık ya da çivi.(421/11) Qısgâç: Kıskaç; kerpeten.(428/20) Qorugjın: Kurşun.(443/8) Saplıq: Kılıç veya bıçağı kabza ya da bir şeye sap yapmakta kullanılan malzeme.(469/16) Şabıng: Demirden yapılmış bir çubuk.(520/3) Temür: Demir.(550/1) 13
Tûç: Tunç.(588/8) 1.3.3.Dokumacılık İle İlgili Aletler Arqâg: Argaç[ bez, halı, kilim gibi şeyler dokunurken, enlemesine atılan iplik-çn]. (150/31) Çeçge: Dokumacı tarağı.(226/13) Çıgrı: Çıkrık; her türlü palanga; ipek eğirmeye yarayan araç.(231/15) Îk: İg, kirmen.(287/8) Sag: Yün kabartmak için kullanılan çubukların adı.(462/23) Yatan: Hallaç yayı.(673/23) Yatang: Yünü kabartmakta, didmekte kullanılan yay.(673/24) 1.3.4.Kuyumculuk İle İlgili Aletler Altun: Altın.(140/36) Burta: Çok ince altın tabaka; varak.(208/17) Kimsen: Başlıkları süslemek için kullanılan altın varak.(314/33) Köyde: Tasfiye etmek için altın ve gümüş filizlerinin eritildiği kazan.(329/4) Kümüş: Gümüş.(334/8) 1.3.5. Marangozluk İle İlgili Aletler Ederlik: Eyerin üzerine yerleştirildiği ahşap iskelet.(247/32) Kerki: Kerki, keser.(307/14) Qoguş: Okun düzgün olması için kullanılan şey.(435/6) Surqıç: Kılıç, hançer, bıçak gibi şeyleri kabzalarına yerleştirip yapıştırmak için kullanılan reçine.(510/24) 1.4. Kesici Ve Delici Aletler Baldu: Balta.(168/30) Baştar: Tırpan.(177/11) Bıçış: Düğünlerde ya da soyluların tertiplediği şölenlerde konuklara verilen işlemeli bir ipek kumaş parçası.(186/12) Bögde: Hançer.(200/15) Kezlik: Kadınların kaftanlarına tutturulmuş olarak sakladıkları küçük bir bıçak.(313/30) Qırngâq: Et ya da hamur kesmeye yarayan satıra benzer geniş bıçak.(427/13) 1.5. Avcılık İle İlgili Aletler Çanqa: Bir av kapanı çeşidi.(220/29) Izdang: Balık avlamaya yarayan bir çeşit ağ.(283/34) Tavıl: Avda doğan için çalınan davul.(542/6) Tôr: Kuş ya da balık avlamakta kullanılan kapan ya da ağ.(581/20) 14
Tüweklik: Küçük kuşları vurmak için üfleme borusu yapmakta kullanılan dal.(612/1) Üçleç: Tavşan vurmya yarayan tüysüz bir ok.(632/16) Yapgâq: Kuş avlamakta kullanılan bir tür tuzak.(661/8) 1.6. Denizcilik İle İlgili Aletler Argâg: Balık avlamak için kullanılan kanca.(148/9) Kemi: Gemi, sandal.(302/26) Kêmi: Gemi, sandal.(302/7) Kürgek: Sandal küreği.(336/1) Oluq: Küçük kayık.(356/22) Qayguq: Kayık.(417/27) Sâl: Sal.(464/24) Tar: Sal.(534/1) Uçân: İki yelkenli tekne.(613/15) 1.7. Müzik Aletleri Borguy: Üflenerek çalınan boru.(196/5) Küwrüg: Kös.(337/33) Qopuz: Kopuz.(440/14) Sıbızgu: Düdük.(486/7) Tug: Hakanın huzurunda çalınan davul. [Kös] (588/18) Tümrüg: Tef.(604/5) 1.8. Ölçüm Aletleri Lâgün: Tahıl ölçmekte kullanılan ölçek gibi içi oyulmuş bir şey; süt, ayran ve benzeri şeyler içerken kullanılır.(339/9) 1.9. Diğer Aletler Çang: Zil.(220/34) Ükek: Tabut.(634/35) Xutu: Çin'den getirilen bir balık duyargası. Yemeklerin zehirli olup olmadığını anlar.(645/28) 2. EŞYALAR 2.1. Ev Eşyaları Angut: Şarap tıpası.(145/24) Arçı: Heybe(148/3) Awus: Mum(Bulgar lehçesi) (160/34) Ayaq: Kap kacak. Oğuzlar bu sözcüğü bilmez, onlar bu gibi şeylere 'çanak' der.(162/14) Bart: Su içilen çömlek.(oğuz lehçesi) (174/13) Bilik: Kandil fitili.(189/22) Beşik: Beşik.(184/20) 15
Bistek: Fitil.(190/26) Buqaç: Çömlek ya da güğüm.(207/9) Bürgüç: Fırının içindeki ekmeği çevirmeye yarayan, şekli kılıca benzeyen geniş bir tahta parçası.(213/20) Cançu: Şehriye hamuru açmakta kullanılan oklava.(216/1) Çalıng Ayaq: Bir Çin kâsesi.(218/36) Çanaq: Çanak; ağaçtan yapılan kâse.(220/23) Çanaq: Tuzluk ya da tuzluğa benzer ağaçtan oyulmuş kap.(220/24) Çaqmâq: Ateşi yakmak için kullanılan tutuşturucu çubuk, kibrit.(223/1) Çeşkêl: Çanak, çömlek ya da çömlek parçası.(229/17) Çîg: Göçebelerin çadırlarının içini bölümlere ayırmak için kullandıkları sazdan yapılmış bir perde.(230/5) Çöwlı: Tutmaç süzgeci.(241/23) Çömçe: Kepçe.(242/21) Çönggek: Deriden yapılmış süt sağma kabı.(242/35) Eşiç: Tencere, güğüm.(268/12) Etlik: Et asmaya yarayan çengel.(271/14) İdiş: Kadeh.(285/31) İşküm: Hakanların önüne konan, büyük, çanak biçiminde tepsi.(294/17) Kerim: Desenli perde.(306/20) Kester: Çanak, çömlek.(309/23) Kirit: Anahtar.(315/28) Kiritlik: Kilit.(315/33) Köpsün: Şilte, minder.(324/21) Körge: Tahtdan yapılmış tabak.(325/4) Köşik: Örtü, perde.(327/25) Kötrüm: Kanepe.(328/14) Közêgü: Köseği; ateşi karıştırmak için kullanılan demir ya da çubuk.(329/22) Közngü: Ayna.(330/17) Lâw: Mühür mumu.(339/11) Mekkeh: Çin'den getirilen bir mürekkep.(342/19) Örgüç: Sac ayağı.(377/26) Qa: Kap.(386/1) Qaça: Kap.(386/19) Qamıç: Kepçe.(395/32) Qâp: Kap.(398/13) Qaşuk: Kaşık.(411/23) Qova: Kova.(443/9) 16
Quburçâq: Ahşap sandık.(446/18) Qungân: İbrik, güğüm, gülsuyu şişesi.(449/8) Saç: Tava.(460/13) Sarnıç: İçine süt sağılan kap.(473/4) Sasıq: Çanak, çömlek.(474/36) Sekü: Kanepe; seki.(481/8) Tiş Sıgzagı: Kürdan.(489/8) Sıruk: Sırık; çadır direği.(492/25) Sili: Mala.(495/36) Şiş: Şiş.(497/3) Soqu: Havan.(501/1) Susaq: Kova.(510/34) Susgâq: Ufak miktarda suyu taşımaya yarayan bir nesne; kepçe.(510/35-36) Suwluq: Havlu; mendil.(512/22) Süpürge: Süpürge.(515/17) Şin: Sedir, divan.(521/11) Tam: Kapının sürgüsü.(525/33) Tang: Elek.(528/35) Targâq: Tarak.(535/1) Temen Yingne: Çuvaldız.(549/31) Tewsi: Tepsi.(559/1) Toqîmaq: Tokmak.(580/10) Törpig: Keser ya da törpü.(586/17) Töşek: Döşek.(586/20) Tungşu: Şamdan; fener.(592/17) Tuzluq: Tuzluk.(601/10) Türgêk: Bohça.(606/1) Ütüg: Ütü.(642/15) Yadım: Döşek.(646/30) Yapgut: Yastık; kırpık yün ya da kıl.(661/11) Yasgaç: Hamur tahtası.(669/34) Yastuq: Yastık; minder.(670/30) Yigne: İğne.(695/24) Yogrı: Çanak; geniş bir kâse.(699/13) Yogurgûç: Şehriye hamurunu açmaya yarayan oklava.(699/32) Yogurqân: Yorgan; yatak örtüsü.(699/33) Yula: Kandil.(707/2) Yüligü: Ustura.(718/4) 17
2.2.Giyim Eşyaları Artıg: Kadın mintanı; korse.(151/21) Bagırdaq: Kadın giysisinin üst bölümü.(167/2) Başaq: Çarık.(176/9) Başmaq: Pabuç, çarık.(177/6) Bertü: Hırka.(184/15) Bogmaq: Gömlek düğmesi.(193/1) Büküm Etük: Kadınların giydiği çizme.(212/21) Bürünçük: Kadın peçesi, yaşmak.(214/1) Çaruq: Çarık.(224/2) Çaruq: Çarık.(224/2) Eliglik: Eldiven.(254/35) Engek: Kadınların peçelerini bağlamakta kullandıkları ip.(260/2) Etek: Etek.(270/11) Etük: Çizme.(272/13) İlersük: Donun kuşak kısmı; uçkur.(288/5) İzlik: Deve postundan yapılan Türk çarığı.(296/15) Kedük: Keçeden yapılmış başlık.(299/23) Kedgü: Her türlü giyilecek şey.(299/28) Keyük: Keçeden yapılmış başlık.(312/25) Könglek: Gömlek.(323/30) Otran: Don; giysi.(364/16) Qaftan: Kaftan.(391/11) Qars: Deve tüyü ve koyun yününden yapılan kaftan.(407/20) Qur:Kuşak,kemer.(450/5) Samda: Sandalet.(466/1) Saraguç: Kadın yaşmağı, peçe.(470/19) Sıdrım: Kayış.(486/34) Terinçek: İnce bir pelerin.(555/1) Tôn: Giysi.(577/12) Tuf: Yün ipliklerinin elle dokunmasıyla yapılan kuşak.(588/14) Tügme: Düğme.(602/21) Uguq: Çizme.(617/4) Üm: Şalvar.(636/36) Yalma: Kalın kaftan, yağmurluk.(654/4) Yamâg: Yama.(656/10) Yamaglıg Tön: Yamalı giysi.(656/15) Yangalduruq: Kepeneğin omuz bölgesine dikilen ve bir tipi ya da fırtınadan korunmak için başın 18
üzerine örtülen keçe parçası.(659/13) Yaptaç: Küçük bir kepenek.(662/8) Yaqu: Yağmurluk.(664/27) Yarındaq: Keçi derisinden kesilen bir Türk kayışı.(663/31) Yeng: Elbise kolu, yeni.(684/36) Yışım: Tozlu; soğuktan bacaklara giyilen bir şey.(694/36) 2.3.Ticaret İle İlgili Eşyalar Agruq: Ağır ticari eşya; mal.(136/35) Baqır: Çin'de alış-verişte kullanılan, bakırdan yapılmış para.(170/25) Bart: Şarabın miktarını tespit etmek için kullanılan bir ölçü kabı; herhangi bir sıvının miktarını belirlemeye yarayan herhangi bir ölçü kabını anlatmak için de bu sözcük kullanılabilir.(174/10-11-12) Benek: Bakır para.(182/32) Qamdu: Üzerine uygur hanın damgasının vurulduğu ticari işlemlerde kullanılan bir tür kumaş.(395/25) Tawâr: Mal, eşya.(442/20) Yarmaq: Para.(667/32) Yartmâq: Para.(669/5) 2.4.Dokuma Eşyaları 2.4.1.Pamuklu Dokuma Bamuq: Pamuk.(169/27) Yung: Pamuk.(711/35) 2.4.2.İpekli Dokuma Bezenç: İpek ya da dokuma ipliği yumağı.(184/35) Cınaxı: İşlemeli bir Çin ipeği.(216/3) Bıçış: Düğünlerde ya da soyluların tertiplediği şölenlerde konuklara verilen işlemeli bir ipek kumaş parçası.(186/12) Çiğin: İpek.(236/26) Çinaxi: İşlemeli bir Çin ipeği.(238/7) Mındatu: İpekten yapılmış gölgelik, cibinlik ya da çadır.(344/19) Taxçek: Bir tür Çin ipeği.(523/16) Taxçek: Bir Çin ipeklisi çeşidi.(544/5) Taxtu:Hamipek.(544/6) Torqu: İpek.(581/32) Ülêtü: İpek mendil.(636/17) Xulıng: Çin'den getirilen, pek çok renkte olabilen bir ipek.(645/16) Yinçe Torqu: İnce ipek.(696/28) 19
Yurun: Bir kesimlik ipek kumaş.(713/2) Züngüm: Bir Çin ipeklisi türü.(720/9) 2.4.3. Yünlü Dokuma Çaydam: Kaban yapmakta ya da döşeğin içini doldurmakta kullanılan ince keçe.(226/6) Keçe: Keçe.(297/10) Kidiz: Keçe.(314/13) Kimişke: Nakışlı bir Kâşgar keçesi.(314/32) Kövüz: Kilim.(328/28) Köwiz: Kilim.(328/32) Terlik: Teri çekmek için eyerin altına konan keçe.(556/10) Yung: Deve ya da koyun yünü.(711/34) 2.5. Süs eşyaları Baqan: Pirinçten yapılmış yüzük ya da gerdanlık.(170/3) Bogmaq: Altından ya da başka madenlerden yapılan, değerli mücevherler ve incilerle süslü, gelinin taktığı bir gerdanlık.(193/2) Büt: Soyluların oğullarının ya da kızlarının perçemlerine takılan büyük ve değerli bir türkuvaza verilen ad.(214/3) Didim: Gerdek gecesi gelinin giydiği taç.(246/22) Englik: Allık; kadınların yanaklarına sürdükleri kırmızı boya.(260/5) Kedük: Tüyle süslenmiş başlık.(299/24) Küpe: Küpe.(334/36) Mançuq: Atın boynuna takılan değerli taş, aslan pençesi, muska.(344/32) Monçuq: Boncuk.(344/33) Öngik: Kadınların keçi tüyünden yaptıkları sahte saç lülesi.(375/5) Tolgâg: Kadın küpesi.(576/1) Toqu: Kemer tokası.(581/11) Ügmek: Kadınların taktıkları altın veya gümüşten yapılan küpe.(633/24) Yinçü: İnci.(697/5) Yüzük: Yüzük.(719/19) 2.6. Sağlık iile İlgili Aletler Arqıçaq: İlacın ağzın köşesinden dökülmesini sağlayan bir araç. Sukurca'ya [bir tür kâse] benzer ve bir ağzı vardır.(151/4-5) Bilik: Yaralıların tedavisi sırasında kullanılan bir inceleme aleti.(189/23) Qanâgu: Neşter.(396/23) Tayaq: Asa; baston; dayanak.(544/24) 20
2.7. Dini Motifler Bitig: Muska.(190/32) Burxân: Put.(209/8) 2.8.Oyunlarla İlgili Eşyalar Çomaq: Çomak.(239/23) Çögen: Çevgen oyununda kulanılan değnek.(241/25) Oxşâgu: Oyuncak.(365/10) Qodurçuq: Kız çocuklarının oynadıkları insan şeklindeki bebekler.(434/18) Sibek: İçerisine işemesi için bebeğin beşiğine konan kamış.(494/20) Talas: At yarışında veya çevgen oyununda gerilen ip.(523/27) Tepük: Eritilmiş kurşundan ağırşak biçimde dökülen ve etrafına keçi tüyü ya da benzer şeyler sarıla bir şey. Oğlan çocukları bunu ayaklarıyla vurarak bir oyun oynar. [Ayak topu.] (553/21-22) Tôp: Top.(578/9) Topıq: Çevgen oyununda değnekle vurulan top.(578/10) 2.9. Kumaşlar Agı: Genellikle ipekli, süslü bir kumaş. Buradan hareketle hazinedara agıçı denir.(134/20-21) Âl: Hanların sancaklarını yapmak için kullanılan ya da onların atlarının eyer örtüsü olan turuncu renkte, ipekli, süslü bir kumaş. Turuncu renge de âl denir.(137/35-36) Arıg: Çadır örtüsü.(barsgân lehçesi) (148/35) Böz: Bez.(203/1) Çabgut: Çaput, şilte.(221/18) Çiktên: Eyer örtüsü.(237/24) Çit: Üzerine desenler ilenmiş süslü bir çin kumaşı.(238/28) Çuz: Yaldızlarla süslenmiş, kırmızı ve siyah renkli bir kumaş.(244/28) Dîdek: Tahtırevan perdesi.(246/20) Eşgüti: İpekli cinsinden süslü ve işlemeli bir Çin kumaşı.(268/11) Eşük: Yatak örtüsü.(269/22) Eteklik Böz: Etek yapmak için kullanılan kumaş.(270/12) İçlik: Eyer kumaşı.(285/3) Kemek: İşlemeli ve çizgili pamuklu bir kumaş; bundan harmaniye dikilir.(302/24) Kenzi: Kırmızı, yeşil, sarı ve daha pek çok renkte olabilen Çin kumaşı.(304/10) Kes: Süslü bir Çin kumaşı.(312/31) Köpen: Devenin üzerine konan kalın örtü.(324/18) Loxtây: Üzerinde sarı pulları olan kırmızı renkte süslü bir Çin kumaşı.(339/28) Qaçaç: İşlemeli bir Çin kumaşı.(386/21) Sedrek Böz: Gevşek dokunmuş kumaş.(480/22) 21
Serim: Şarabı süzmek için testinin ya da ibriğin ağzına gerilen, ipek veya bir başka malzemeden yapılmış kumaş parçası.(483/14) Sırmaq: Eşek semerinin altına konan kumaş.(492/15) Tanguq: Çevgen oyununda bir sayı kaydeden kimseye verilen ipekli bir kumaş parçası.(530/21) Yapı: Eyer örtüsü.(661/12) Yatuq: İki tür ipekten dokunan yünlü bir kumaş.(674/33) 2.10. Hediye Eşyaları Armagân: Başarılı bir seferden dönen birisinin yakınlarına verdiği hediye, ödül. (Oğuz lehçesi) Yârmagan biçiminde bir değişik sesletimi vardır ve bu kullanım daha doğrudur. (149/34) Bêleg: Armağan (hediye).(181/30) 2.11. Taşıma ve Saklama Eşyaları Boxtây: Giysi taşımak için kullanılan heybe.(198/19) Butıq: Küçük bir su tulumu.(210/30) Butıq: Atın ayak derisi çıkarılarak yapılan, kımız ya da benzeri şeyleri yarayan tulum.(210/31-32) Çûg: Heybe, bohça.(243/25) İwriq: İbrik.(296/5) Keçe: Karpuz, hıyar ya da benzeri şeyleri taşımaya yarayan sepet.(297/11) Kendük: Un ya da benzer şeyler konan fıçı benzeri toprak kap.(304/9) Kesürgü: Deri heybe; dağarcık.(309/27) Kin Yıpâr: Misk kesesi.(314/34) Kiz: Misk kutusu, sandık veya heybe gibi şeyler.(317/2) Könek: Deri heybe.(323/19) Küp: Küp.(334/35) Kürün: İçinde kavun, hıyar ve benzeri şeyler taşınan sepet.(336/5) Küzeç: Testi, ibrik.(338/13) Mançuq: Heybe, torba gibi at eyerine takılan bir şey.(340/25) Olma: Kavanoz.(356/4) Qanglı: Kağnı.(398/6) Qasuq: Su tulumuna benzeyen, at derisinden yapılmış içine süt ya da kımız konan bir nesne.(410/11) Qorluq: İçine kımız konulan tulum.(442/16) Sawdıç: Sepet.(477/26) Sengek: Testi, ibrik.(482/30) Tamgalıq: Küçük bir ibrik.(526/22) Tolquq: Şişmiş tulum.(576/19) Tutma: Sandık.(597/15) Yançuq: Kese.(657/35) 22
Yanlıq: Çoban heybesi.(658/28) Yasman: İçinden su boşaltılırken lıkır lıkır ses çıkartan testi.(670/13) 2.12. Yapıştırıcılar Mınguy: Kağıt yapıştırmakta kullanılan bir tür hamur.(344/20) Sâl: Bir çeşit macun; tutkal.(464/25) Yaru Yelim: Balık tutkalı.(669/11) Yelim: Oka tüy yapıştırmakta ya da benzeri şeyleri yapıştırma işlerinde kullanılan zamk.(681/23) 2.13. Kelepçeler Bogsuq: Kelepçe; pranga.(193/18) Buqâgu: Hırsızlara vurulan pranga.(207/11) Tuşâg: Köstek; kelepçe.(596/11) 2.14. İpler Eğrik: Dokuma iplik.(251/22) Tewren: Uçkur bağı ya da silah askısı yapmak için bir araya getirilen örülmüş iplikler.(558/35) Tüşrüm: Eğrilmiş ip yumağı.(611/1) Uruq: İp.(624/16) Yıp: Dokumada kullanılan ip.(692/14) 2.15. Diğer Eşyalar Arûdûn: Boya(153/25) Bitigü: Divit.(190/36) Çâtır: Çadır.(224/29) Çâwlı: Ateş yakmakta kullanılan şeftali çekirdekleri ve ceviz kabukları.(225/28) Çıgrı: Küre.(231/13) Kerekü: Çadır, kışlık ev.(306/3) Küwlük: Kilden yapılmış ufak misketler.(337/31) Otâg: Çadır.(364/1) Qongragu: Çanlar.(439/1) Şütük: Öküz boynuzundan ya da başka bir malzemeden yapılan divit.(521/30) Tamga: Hakanın ya da benzer birinin mührü.(526/10) Tiküç: Fırıncıların ekmek üzerine şekil yapmak için kullandıkları sivri uçlu bir araç.(568/12) Toqurqa: Küp ya da ibrik gibi şeylerin üzerindeki musluk.(581/16) Tug: Tuğ. [Alem] (588/20) Tûg: Herhangi bir şeyin kapağı ya da tıpası.(588/28) 23
Tugrâr: Tuğra.(589/8) Xafsı: Hokka.(645/1) Yüksük: İğne batmasını önlemek içi terzilerin parmak uçlarına taktıkları, pirinç ya da deriden yapılan nesne.(717/19-20) 24