T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME ANA BİLİM DALI İŞLETME YÖNETİMİ YÜKSEK LİSANS PROGRAMI BANKACILIK SEKTÖRÜNDE KREDİ KULLANICILARININ DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Dilek ARSLAN TEZ DANIŞMANI PROF.DR.HALİL İBRAHİM ÜLKER Ankara,2014
ÖNSÖZ Araştırmadan elde edilecek sonuçlar esas alınarak hizmet kalitesinin iyileştirilmesi banka açısından verimliliğin artmasına katkı sağlayabileceği gibi hizmeti alanların da daha kaliteli hizmet almak suretiyle yaşam kalitelerinin artmasına etki etmesi beklenmektedir Bu çalışmanın amacı, hizmet sektöründe yer alan bankaların kredi kullanan müşterilerinin kredilendirme sürecine ilişkin görüşlerini saptamaya çalışmaktır. Bu çalışma kredi kullanan banka müşterilerinin bankalarından kredi süreci ile ilgili beklentilerini ve bu beklentilerinin ne düzeyde gerçekleştiğini belirlemeyi amaçlamaktadır. Araştırmanın her aşamasında yardım ve desteğini esirgemeyen hocam ve tez danışmanım Prof. Dr. Halil İbrahim ÜLKER' e anket formlarını dolduran kişilere,bütün bu süreçte benden hiçbir desteğini esirgemeyen aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
ii İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER... ii ŞEKİLLER LİSTESİ... v TABLOLAR LİSTESİ... vi KISALTMALAR... vii GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM GENEL OLARAK BANKACILIK SEKTÖRÜ 1.1.GENEL OLARAK BANKACILIK... 2 1.1.1.Bankacılığın Tanımı ve Önemi... 2 1.1.2.Bankacılığın Tarihsel Gelişimi... 4 1.1.2.1.Dünyada Bankacılığın Gelişimi... 4 1.1.2.2.Türkiye de Bankacılığın Gelişimi... 5 1.1.3.Bankaların Fonksiyonları... 14 1.1.4.Banka Çeşitleri... 17 1.1.4.1.Merkez Bankası... 18 1.1.4.2.Ticaret Bankaları... 22 1.1.4.3.Ziraat Bankaları... 23 1.1.4.4.Halk Bankaları... 23 1.1.4.5.Yatırım ve Kalkınma Bankaları... 23 1.2.FİNANS SEKTÖRÜ İÇERİSİNDE BANKACILIK... 24
iii İKİNCİ BÖLÜM BANKA KREDİLERİ VE KREDİLENDİRME SÜRECİ 2.1.KREDİNİN TANIMI VE UNSURLARI... 27 2.1.1.Kredinin Tanımı... 27 2.1.2.Kredinin Unsurları... 28 2.2.KREDİ RİSK VE TEMİNAT... 28 2.3.KREDİ TÜRLERİ... 31 2.4.KREDİLENDİRMEDE TEMEL İLKELER... 33 2.5.BANKALARDA KREDİLENDİRME SÜRECİ... 35 2.5.1.Kredi Başvurusu ve Ön Değerlendirme... 37 2.5.2.Kredi Talebinin Değerlendirilmesi...39 2.5.3. Kredinin Yapılandırılması... 41 2.5.4.Kredinin Kontrolü ve İzlenmesi... 43 2.6.BANKA İLE BANKA KREDİSİ KULLANAN MÜŞTERİ İLİŞKİLERİNİ KONU ALAN LİTERATÜR ÖZETLERİ... 45 2.6.1.Ticari Banka Kredisi Kullanan Müşteri İlişkilerini Konu Alan Literatür Özetleri... 45 2.6.2.Bireysel Banka Kredisi Kullanan Müşteri İlişkilerini Konu Alan Literatür Özetleri... 46
iv ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BANKACILIK SEKTÖRÜNDE KREDİ KULLANICILARININ DEĞERLENDİRİLMESİ 3.1. ARAŞTIRMANIN AMACI... 49 3.2.ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ... 50 3.3.ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ... 51 3.3.1.Veri Toplama Araçları... 51 3.3.2.Evren ve Örneklem... 51 3.3.3.Verilerin Analizi... 51 3.4. BULGULAR ve YORUM... 51 3.4.1.Demografik Ve Mesleki Duruma İlişkin Bulgular... 51 3.4.2.Kredi Kullanım Durumuna İlişkin Bulgular... 54 3.4.3. Demografik Değişkenler ve Kredi Kullanımı İlişkisi... 58 SONUÇ... 63 ÖNERİ... 66 KAYNAKÇA... 67 ÖZET... 73 ABSTRACT... 74
v ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Kredi Riskinin Belirlenmesinde 5C Kuralı... 30 Şekil 2: Kredilendirme Süreci... 37 Şekil 3: Kredi başvurularında takip edilen yöntemler... 41
vi TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Cinsiyet Bilgilerine İlişkin Bulgular... 52 Tablo 2. Medeni Durum Bilgilerine İlişkin Bulgular... 52 Tablo 3. Öğrenim Durumuna İlişkin Bulgular... 52 Tablo 4. Aylık Gelir Durumuna İlişkin Bulgular... 53 Tablo 5. Meslek Durumuna İlişkin Bulgular... 53 Tablo 6. Kullanılan Kredi Türüne İlişkin Bulgular... 54 Tablo 7. Kredi Vadesine İlişkin Bulgular... 54 Tablo 8. Kredi Kartı Kullanımına ilişkin Bulgular... 55 Tablo 9. Kredi Kartı Kullanılan Banka... 55 Tablo 10. Kredi Kullanımındaki Etken... 56 Tablo 11. Kredinin İhtiyaçı Karşılama Durumu... 56 Tablo 12. Kredide Kefil Durumu... 57 Tablo 13. Kredide İşlem Ücretinin Fazla Olması... 57 Tablo 14. Kullanılan Kredide İşlem Uzunluğu... 57 Tablo 15. Cinsiyet ve Kredi Kullanma... 58 Tablo 16. Medeni Durum ve Kredi Kullanma... 59 Tablo 17. Öğrenim Durumu ve Kredi Kullanma... 60 Tablo 18. Aylık Gelir ve Kredi Kullanma... 61 Tablo 19. Meslek ve Kredi Kullanma... 62
vii KISALTMALAR a.g.e. : Adı Geçen Eser BDDK : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu C. : Cilt EFT : Elektronik Fon Transferi IMF : Uluslararası Para Fonu M.Ö : Milattan Önce s. : Sayfa S. : Sayı TCMB : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası TL : Türk Lirası TMSF : Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu Vb. : Ve Benzeri yy. : Yüzyıl
1 GİRİŞ Toplumların ekonomik alanda refahı, üretimin ve dolayısıyla gelirin adil bölüşümünün yüksek bir düzeyde gerçekleştirilmesine bağlıdır. Bunun içinde yeterli tasarruf hacmi yanında, tasarrufları etkin bir şekilde yatırıma, istihdama katma değere dönüştüren bir mekanizmanın mevcudiyeti şarttır. Ülke ekonomisinin temel taşlarını teşkil eden bankalar, çeşitli kaynaklardan elde edilen fonları, ekonominin gerektirdiği alanlara aktarıp kalkınma sürecinde aracılık etmektedir. Bankalar; özel ve tüzel kişilerin tasarruflarını sakladığı gibi aynı zamanda bu tasarruflardan gelir sağlanmasına da yarar. Finansman ihtiyaçlarını karşılar, havale, çek senet tahsili hizmetler verir. Gelişen teknolojiye bağlı olarak bankacılığın gün geçtikçe uluslararası nitelik kazanması sunulan finansal hizmetlerin de çeşitlilik kazanmasına ve dolayısıyla bu hizmetlerin yeniden tanımlanmasına neden olmuştur. Bu çalışmada bankacılık sektöründe kredi kullananların kredi sürecine bakış açısı incelenmiştir. Bu amaçla öncelikle bankacılıkla ilgili tanımlar, tarihsel gelişimi ve banka çeşitleri incelenmiştir. Ardından banka kredileri ve bu krediler içerisinde ticari krediler incelenmiştir. Son olarak da, ticari kredi kullananların kredi sürecine bakış açıları bir uygulama ile belirlenmeye çalışılmıştır.
2 BİRİNCİ BÖLÜM GENEL OLARAK BANKACILIK SEKTÖRÜ 1.1.GENEL OLARAK BANKACILIK 1.1.1.Bankacılığın Tanımı ve Önemi Bankacılığın tam anlamıyla kapsamlı bir tanımını yapmak oldukça zordur. Özellikle, günümüzde hızla gelişen teknolojik ve ekonomik koşullar göz önüne alındığında, bu tanım her geçen gün daha da karmaşık hale gelmektedir. Bazı yazarlarımız bankacılığı şu şekilde tanımlamıştır. 1 "Bankalar gerçek ve tüzel kişilerin belli bir zaman için harcamadıkları paraları toplayarak, bunları kredi ve plasman yoluyla değerlendirmeye çalışan işletmelerdir." (Delikanlı, 2012). Diğer bir tanıma göre; "Bankalar, dinamik yapıda para ve kredi ticareti yapan, çeşitli mali ve sosyal hizmetleri yerine getiren kuruluşlardır." 2 Bankayı halkın belli zaman içinde harcamadığı paralan kabul ederek, bunları nema getiren şekilde ikraz ve plase eden. ödemelerde aracılık, para nakli, senet tahsili, emanet kabulü gibi çeşitli "hizmetler gören bir işletme şeklinde tanımlamak mümkün olur." 3 Tanımlardan da anlaşılacağı gibi; bankalar, mali sistemin işleyişini sağlayan temel kuruluşların başında yer alan bir işletmedir. Genel anlamda bir işletmeyi, başkalarının ihtiyaçlarını gidermek için faaliyette bulunan iktisadi kuruluşlar şeklinde tanımlamak mümkündür. Banka işletmeciliğini bu tanımdan ayrı değerlendirmek gerekir (Toker, 2012). "Banka işletmeciliği, kendine özgü para. kredi ve sermaye işleriyle meşgul olan iktisadi birimlerin kuruluş, organizasyon, yönetim ve her türlü 1 ÖÇAL Tezer, Para Teorisi, Gazi Yayınları, Ankara, 1990 s. 11. 2 ALTUĞ Osman, Banka İşlemleri ve Muhasebesi, Evrim Yayınları, İstanbul 1996 s. 13. 3 ÖÇAL Tezer, Para Banka Teori ve politika, Gazi Yayınları, Ankara, 1997 s. 35.
3 faaliyeti ile bunların hesap ve kayıtları konusundaki kuralları içeren bir işletmecilik dalıdır." 4 Bu tanımdan anlaşılacağı gibi bankaların diğer işletmelerden farklılıkları vardır. Bunları genel anlamda, kuruluş yeri, müşteri ile temas, sermaye kompozisyonu, üretim şekli ve devletçe denetim kapsamı olarak özetleyebileceğimiz gibi, aşağıdaki şekilde de sıralayabiliriz (Toker, 2012). 1. "Kuruluş Yönünden Diğer ticari işletmeler kanunlarla konulmuş normal şekil şartları dışında hiçbir izin söz konusu olmaksızın, tescil edilip faaliyete geçebilecekleri halde, bankalar ülkemizde olduğu gibi pek çok yabancı ülkede de, özel izni gerektirmektedir (Eyüpgiller, 1999). 2. Birçok batı ülkesinde bankaların kurucu sayısı ile bunların şahsiyetleri diğer işletmelerinkinden farklı bir sayı ve eleştirmeye tabi tutulur. 5 3. Özsermaye ve yabancı sermaye kompozisyonu çok farklıdır. Genel olarak bankalarda yabancı sermayenin öz sermayeye oranı yüksektir. 4. Bankalar mal değil, satın alma gücü üretir. Bankacılık demek para ticareti demektir. 5. Bankalar diğer işletmelerden farklı olarak, rantabilite, likidite ve riskin dağılımı prensiplerine bağlı kalmak zorundadır. 6. Kamuya ait para ve fonları toplamaları yönünden, kamu otoritesi tarafından çok sıkı denetlemeye tabi tutulur. 7.Yasalar, banka işletmelerinin borçlarına karşı her an hazır bulunduracakları en az para veya likit varlıkları saptadığı halde, diğer nevi işletmelerde böyle bir zorunluluk yoktur. 8. Bankalar, kaydi para yaratmak suretiyle, tedavül eden paranın miktarına tesir ederek fiyat mekanizmasına etkili olabildikleri halde, diğer işletmelerin böyle bir etki yapmaları söz konusu değildir. 9. Bankaların kuruluş sermayelerinin yüksek olması arzu edilir. 4 EYÜPGİLLER Servet, Bankacılar İçin Banka İşletmeciliği Bilgisi, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Ens. Türkiye İş Bankası Vakfı Yayınları, Ankara, 1999 s.25. 5 EYÜPGİLLER, a.g.e., s. 6.
4 10. Pek çok ülkelerde bankaların ortaklık olarak kuruluşları belli şekillerde belirlenmiştir. 11. Bankaların zaafa düşmelerinde ve tasfiyelerinde özel önlem ve yöntemlere başvurulur. Bankalar ekonomik istikrarın sağlanmasına yardımcı olmaları sebebiyle, ülke ekonomisinde çok önemli bir öneme sahiptir. Ülkenin kalkınmasına, tasarrufların sağlanmasına imkan yaratmaları önemlerini daha da arttırmaktadır. Para ve sermaye piyasalarındaki faaliyetlerin büyük bir bölümüne bankacılık sektörü yön vermektedir. Yine mali politikaların uygulanmasında en büyük görev bankalara düşmektedir (http://www.baskent.edu.tr/~gurayk/finpazcuma18.doc). 1.1.2.Bankacılığın Tarihsel Gelişimi Bankacılık sektörünün tarihsel gelişimini iki başlık altında incelemek daha yararlı olacaktır. İlk olarak dünyada bankacılığın gelişimi, sonraki bölümde ise Türkiye'de bankacılık sektörünün gelişimi açıklanmıştır. 1.1.2.1.Dünyada Bankacılığın Gelişimi Banka kelimesi tüm dünya dillerinde ufak tefek bazı değişikliklerle ifade edilen İtalyanca banco kelimesinden gelmektedir. Banco sözcüğünün İtalyanca'daki anlamı masa, sıra ya da tezgah demektir. İlk bankerler sayılan Lombardiyalı Yahudiler, bankacılık işlemlerini pazarlara koydukları birer masa (banco) üzerinde yaparlardı. Bu bankerlerden bazıları taahhütlerini yerine getirmeyerek iflas ettiği zaman, halk söz konusu bankerlerin bancosunu kırardı. İşte bu nedenle batı dillerinde iflas eden kişilere banco kelimesinden gelen bankrupt" denilmektedir 6. Bankacılık hizmetleri ticaret kadar eskidir. Tarihçiler bankanın ilk çıkış noktası olarak zamanımızın altı bin yıl öncesini göstermektedir 7. Gerçekten, Sümerlerin oruk (ourouk) sitesi etrafında gelişen ilk uygarlıklardan birinde M.Ö. 3.500 yılında kurulan mabet bilinen ilk banka kuruluşudur 8. 6 http://okul.selyam.net/docs/index-3771.html, (Erişim Tarihi: 26.07.2013). 7 SEVİLENGÜL Orhan, Banka Muhasebesi, Gazi Büro Kitabevi, Ankara, 1997 s. 1. 8 SEVİLENGÜL, a.g.e., s.1.
5 1694 yılında İngiltere'de "Bank of England" adlı İngiliz Merkez Bankası bankası kuruldu (http://www.acikders.org.tr/pluginfile.php/2550/mod_resource/content/4/merkez_para.p df). Günümüz Milli bankacılık sisteminde, finansal istikrarın sağlanması için Merkez bankaları ve merkez bankaları ile zorunlu yasal ilişkileri olan, kaydi para yaratan ve çeşitli piyasa işlemleri gerçekleştiren diğer bankalar ve yasal düzenlemelere tabi olmaktadır 9. I. ve II. Dünya savaşlarının ardından ortaya çıkan buhranlar, milletlerin iktisadi refaha ulaşması konusunda birlikte hareket etmeleri gerektiği düşüncesi,m. Keynes ve H. White tarafından ortaya atılmış, günümüzün banka sisteminin temelinde Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonunun olduğu belirtilmişti 10. Bankacılık Batı ülkelerinde gelişme gösterirken aynı gelişme İslam dünyasında yaşanmamıştır. Batının bankacılık prensipleri, İslâmi anlayışa uygun olmaması bu gelişmenin yaşanmamasındaki en önemli etkendir. İslâm da faiz haram olduğundan dolayı Bir şahsın başkasına, karın aralarında paylaşılması veya belirli bir kar payının verilmesi şartıyla sermaye vermesi (Mudaraba) uygun görülmüştür İslam ülkelerinde şahbaz adı verilen Müslüman ticaret erbapları halktan para toplayarak yatırımda kullanmışlardır. İslâmi (faizsiz) Bankacılığın en çok rağbet edildiği dönem Abbasiler zamanında olmuştur. İslâm ekonomisinde günümüz anlamında bilimsel ilk faizsiz bankacılık araştırmaları 1955 yılında Muhammed Üzeyir tarafından yapılmıştır. 1975 yılında Kral Faisal ın desteği ile ilk İslâm Kalkınma Bankası kurulmuştur 11. 1.1.2.2.Türkiye de Bankacılığın Gelişimi Türk bankacılık sistemi, imparatorluk dönemini de kapsayan 150 yıllık bir tarihi geçmişe sahiptir. Osmanlı İmparatorluğunun ekonomik ve sosyal yapısının ve hukuki zemininin banka şeklindeki mali kuruluşların gelişmesine elverişli olmaması, finans kuruluşlarının imparatorluk içerisinde gelişip yayılmasını uzunca bir müddet geciktirmiştir. Klasik Osmanlı düzeni olarak adlandırılan ve 16. yüzyıllarda 9 http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banka/kanunacik.html, (Erişim Tarihi: 29.08.2013). 10 Türk Bankacılık Sektöründe Finansal Krizin Etkisi, http://bedavaodevsitesi.blogspot.com/2007/11/trkbankacilik-sektrnde-fnansal-krzn.html, (Erişim Tarihi: 29.08.2013). 11 Türk Bankacılık Sektöründe Finansal Krizin Etkisi, http://bedavaodevsitesi.blogspot.com/2007/11/trkbankacilik-sektrnde-fnansal-krzn.html, (Erişim Tarihi: 29.08.2013).
6 şekillenmesini tamamlayan toplum düzeninin 17. ve 18. yüzyıllarda bankacılık sistemine elverişli hukuki ve malî bir statüye kavuşturulmaması imparatorluk içerisinde bankacılık faaliyetlerinin başlamasını iki asır geciktirmiştir. 12 Osmanlı İmparatorluğu içerisinde ilk bankacılık faaliyetleri; borçların artması ve vergi toplama mekanizmasının düzenli işlememesi üzerine batı kaynaklı sermaye ile başlamıştır. Bu şekilde başlayan yabancı banka hakimiyeti, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş yıllarına kadar devam etmiştir. 13 1863 yılında Mithat Paşa tarafından "Menafi Sandıkları", 1868 yılında ise "Emniyet Sandıkları" kurulmuş, 1888 yılında Menafi Sandıklarının "Ziraat Bankası" olarak adı değiştirilmiştir. 20. asırda ilk yerli banka olan "İstanbul Bankası" faaliyete geçmiştir. 14 1923 yılından başlayarak Türk bankacılık sisteminin gelişimi beş döneme ayrılabilir. Ulusal Bankacılık Dönemi (1923-1932), Devlet Bankacılığı Dönemi (1933-1944), Özel Bankacılık Dönemi (1945-1962), Planlı Dönem (1963-1979) ve Dışa Açılma Dönemi (1980-...) (Coşkun vd., 20112) Ulusal bankacılık döneminde kullanılan en önemli banka, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası'dır. 1924 yılında Türkiye İş Bankası, 1927 yılında ise Türkiye Emlak Kredi Bankası kurulmuştur. Daha sonra faaliyete geçen devlet bankacılığı döneminde kurulan en önemli bankalar Sümerbank, Etibank, Halk Bankası, İller Bankası'dır. İkinci Dünya Savaşının etkileriyle durgunluk dönemine giren bankacılık sektörü, ikinci dünya savaşının sona ermesiyle birlikte yeniden ivme kazanmıştır. Özel bankacılık dönemi olarak adlandırabileceğimiz bu dönemde, Yapı Kredi Bankası, Akbank, Pamukbank, Denizbank, Vakıflar Bankası, Garanti Bankası, Türkiye Sanayi Kalkınma Bankası gibi bankalar kurulmuştur (Keskin vd., 2008). Ayrıca 1964 yılında, Türkiye'nin ihracatının gelişmesine önemli ölçüde katkıda bulunması amacıyla Bank Of America'nın da iştiraki bulunan Amerikan- Türk Dış Ticaret Bankası kurulmuştur. 1970 yılında unvanını değiştiren banka, Türk Dış Ticaret Bankası adı altında faaliyete geçmiştir (Keskin vd., 2008). 12 ERTUĞRUL Ahmet, ZAİM Osman, Ekonomik Kriz ve Türk Bankacılık Sisteminde Etkinlik; ODTÜ Gelişme Dergisi 26 1-2 1999 s. 100. 13 ÖÇAL Tezer, ÇOLAK Ömer Faruk, Para Banka İmge Yayınları, Ankara, 1998 s. 12. 14 ERK Nejat, Enflasyonun Bankacılık Üzerine Etkileri, Türkiye Banka Borsa Yayınları, Ankara 1994 s. 7.
7 1980 yılında serbest piyasa ekonomisinin işlerlik kazanmaya başlamasıyla birlikte, Türk bankacılık sisteminde yeni bir dönem olan dışa açılma dönemi başlamıştır. 15 1980 sonrası bankacılıkla ilgili alman önlemler ve gelişmeler kısaca şu şekilde özetlenebilir (Karacaoğlan, 2011). Sektöre yerli ve yabancı bankaların girişme izin verilmeye başlanmıştır. Böylece, 1980 yılında 43 olan banka sayısı 1992'de 71'e ulaşmıştır. 1980'e kadar kamu otoriteleri tarafından belirlenen mevduat ve kredi faiz oranları serbest bırakılmıştır. Sektöre giriş ve mevduat-kredi faiz oranlarının serbest bırakılması sektörü rekabete açmıştır. Bankaların kısa vadeli likidite ihtiyaçlarının karşılanması ve likidite fazlalarının değerlendirilebilmesi amacıyla, TCMB bünyesinde İnterbank piyasası kurulmuş ve kısa zamanda işlem hacmi büyük tutarlara ulaşmıştır. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) kurulmuştur. Bankalar Kanunu'nda değişiklik yapılarak bankaların nakdi ve gayri nakdi kredilerinin öz kaynaklarının 20 katını geçemeyeceği hükmü getirilmiştir. Az şube ile toptancı bankacılık yapan banka sayısı artmıştır. Türk Bankaları; yurtdışında temsilcilik/ şube açarak, banka kurarak veya kurulu bankaları satın alarak dışa açılmaya başlamışlardır. Bankalar; sermaye piyasası aktivitelerini arttırmışlar, yatırım fonları kurmuşlardır. Türkiye'de 1980 yılından günümüze kadar olan dönemde özelliklede bankacılık sektöründe pek çok köklü değişimler yaşanmıştır. Bunların başında 3 Temmuz 1980 yılında bankalara gerek kredi gerekse mevduat faizlerinin büyük ölçüde serbest 15 ÖKÇÜN A. Gündüz, Türkiye İktisat Kongresi 1923 İzmir Haberler Belgeler Yorumlar, Ankara Sermaye Piyasası Kurulu Yayınları, 1997 s. 123.
8 bırakılması İmkanı sağlayan mevduat sertifikası çıkarma yetkisinin tanınması gelmektedir (Yağcılar, 2010). Sonraki yıllarda, finansal sistemdeki gerek yasal gerekse kurumsal eksiklikleri gidermek amacıyla 1981 yılında Sermaye Piyasası Kanunu çıkarılmış. 1981 yılında yasal düzenlemesi yapılan Sermaye Piyasası Kurulu ise 1982 yılında çalışmalarına başlamıştır. 1985 yılında kurulan İstanbul Menkul Kıymetler Borsası 1986 yılında faaliyete geçirilmiş, ayrıca 1986 yılında T.C. Merkez Bankası öncülüğünde, bankalararası para piyasası oluşturulmuştur. 16 1985 yılında bankaların döviz ve efektif alış-satış kurlarını serbestçe tespit edebilmelerine imkan tanınmış, yabancı sermayenin ve beraberinde teknolojinin de gelişinin kolaylaştırılması amacıyla, Serbest Bölgelerin Kurulmasına Yönelik Kanun çıkarılmıştır. Yine bu yıl içinde Finansal Kiralama Kanunu da düzenlenmiştir (http://www.abuzmanlari.org.tr/web/docs/pdfs/serbest_bolgeler.pdf). Ayrıca 1985 yılında çıkartılan 3182 sayılı Bankalar Kanunu İle bankaların özkaynaklarının en az 1 milyar TL olması kararlaştırılmıştır. Bankacılık sektöründe yönetim kavramının geliştirilmesi için tek tip bilanço uygulamasına geçilmiştir (Baykal, 2007). 1988 yılında Merkez Bankası bünyesinde döviz ve efektif piyasaları açılarak döviz kurlarının piyasa koşullarının altında tespit edilmesine olanak sağlanmıştır. Bu uygulama ile, bankaların döviz rezervlerinin etkin kullanımı yönünde, olumlu sonuçlar amaçlanmıştır (Oktayer, 2009). Türkiye ekonomisi için yeni bir dönemin başladığı 1989 yılında, sermaye hareketlerinin düzenlendiği kanunların yürürlüğe girmesiyle, yabancı sermaye girişleri hızlanmış ve bu gelişme Türkiye'nin kredi değerliliği üzerinde olumlu etkiler yaratılmıştır. Merkez Bankası bünyesinde döviz karşılığı altın piyasasının açılması yine aynı döneme rastlamaktadır (Çelik, 2008). 1990 yılında Merkez Bankasının para istikrarını sağlamak için uyguladığı politikalar olumlu sonuç vermiş, parasal programlar hedeflerine ulaşmıştır. Ayrıca 16 EREN Kazım, Avrupa Birliği ve Türkiye de Bankacılık, Beta Yayınları, İstanbul, 1996 s. 95.
9 serbest bölgelerde yabancı bankaların şube açmasını sağlayan yasal düzenlemeler yapılmıştır (Karataş, 2000). Körfez Krizi 1991 yılına damgasını vurmuş ve Türkiye'nin riskli bölge olarak kabul edilmesi olumsuzlukların yaşanmasına neden olmuştur. Özellikle Bankacılık Sektörü bu durumdan etkilenen sektörlerden birisidir. Türk Lirasının reel olarak değerini kaybetmesi ve yurtdışından sağlanan kredilerde meydana gelen azalmalarla birlikte döviz tevdiat hesaplarında büyük ölçüde düşüşler yaşanmıştır. 17 1 Nisan 1992 yılında 43 bankanın katılımıyla bankalararası ödemelerin elektronik takas yöntemiyle yapılmasını sağlayan Elektronik Fon Transferi (EFT) Sistemi'ne geçilmiştir (Kirdaban, 2005). 1996 yılı bankacılık sektörü açısından, özellikle yürürlüğe giren Gümrük Birliği Anlaşması nedeniyle, belirsizliklerle dolu bir yıl olmuştur. Hükümet tarafından da "Kaynak Paketi " olarak adlandırılan bir dizi ekonomik karar açıklanmıştır. Paketin sektörü etkileyen en önemli kalemi, T.C Ziraat Bankasından açılacak ve "Bedelsiz İthalat Hesabı "olarak adlandırılacak hesapta 1 yıl süreyle 50 bin Alman Markı yatıranlara yıllık yüzde 10 faiz ve ek olarak bedelsiz otomobil, makine-teçhizat ve benzeri malların ithalatı imkanının tanınması ve kamu kuruluşlarının fonlarının ortak bir havuzda toplanıp yönetimi için T.C.Hazinesi yetkilendirilmesi olmuştur. Havuz sistemi ve bedelsiz ithalat hesabı bankacılık sisteminde haksız rekabeti gündeme getirmiştir. 18 1996 yılında Hazine ile Merkez Bankası arasında bir protokol imzalanmış ve Hazine'nin Merkez Bankası nezdindeki her türlü parasal ilişkisini kullanacağı açıklanmıştır. Ayrıca, Ekim ayında çıkan Asya Krizi ise bankacılık sektörünü olumsuz etkileyen bir gelişme olarak yaşanmıştır (http://www.tcmb.gov.tr/kutuphane/turkce/tezler/teza.pdf). 1998 yılı mali sektör, özellikle de bankacılık sektörü, için iç açıcı bir yıl olmamıştır. Yaşanan yüksek enflasyon ortamı bankaları olumsuz etkilemiştir. Bankacılık sistemi Merkez Bankasından yüksek miktarda ve maliyette likidite sağlamak zorunda kalmış bu da bankaların mali bünyelerindeki bozulmayı 17 TULAY Burçak, 1980 Yılında Varolan Bankaların 1980-1987 Döneminde Türk Bankacılık Sektörü İle Karşılaştırılması Bankacılar Dergisi T.B.B. Yayınları S. 28 Mart 1999 s. 45. 18 TULAY, a.g.m., s. 47.
10 hızlandırmıştır. Hükümetin Bankalar Kanunu çıkarmakta gecikmesi, bankacılık sistemine olan güvenin de sarsılmasına neden olmuştur (Gümüş, 2006). Bankacılık sektörü önceki yıllarda olduğu gibi 1999 yılında da makro ekonomideki dengesizlikler yüzünden olumsuzluklarla karşılaşmıştır. Kamu kesimindeki açığın giderek büyümesi enflasyonun yeniden tırmanmasına neden olmuş; yurtiçi borçlanma faiz oranları yükselirken, yurtdışı borçlanma imkanları sınırlı düzeyde kalmıştır. TMSF ye devredilen banka sayısında da artışın olması nedeniyle Hükümet yerleşiklere ait mevduatın fon güvencesinde bulunduğunu hatırlatmak zorunda kalmıştır (acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/1810/2471.pdf). Bankalar Kanunu'nda yapılan değişiklikler yeni hükümetin kurulmasıyla Haziran ayında yasalaşmıştır. Fakat; Bankalar Kanunu, Uluslararası Para Fonu ve Dünya Bankası ile yapılan görüşmeler sonucunda Aralık ayında yeniden değiştirilmiştir (Keskin, 2000). Aralık ayında yapılan düzenlemeler, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu'na tam bağımsızlığın sağlanması, bankaların kurulmaları faaliyetlerinin düzenlenmesi ve denetlenmesi ile denetim sonuçlarının karara bağlanmasında yetkilerin Kuruma bırakılması, kredi tanımının iştirakleri de kapsayacak şekilde genişletilmesi, grup kredi-özkaynak ilişkisinin daraltılması ve mali bünyesi zayıflayan bankalara ilişkin karar sürecinin hızlandırılmasına yönelik olmuştur. 19 Kanun'un Meclis'ten geçmesiyle birlikte Egebank, Esbank, Türkiye Tütüncüler Bankası-Yaşarbank, Sümerbank ve Yurtbank'ın yönetimi Fon'a devredilmiş, Birleşik Yatırım Bankası'nın ise faaliyetlerine son verilmiştir. Böylece Fon'daki bankaların sayısı Bank Ekspres, İnterbank ve Türkbank ile birlikte 8 olmuştur (Keskin, 2000). 1999 yılında vergi düzenlemeleri de yeniden gözden geçirilmiştir, Yeni finansal araçların gelişmesini engelleyen ve mevcut araçların uluslararası piyasalardaki rekabetini olumsuz etkileyen Banka ve Sigorta Muamele Vergisi uygulaması sürmüştür. Bankalar tarafından, gerçek kişilere açılan tüketici kredilerine uygulanan fon yüzde 10'dan Ocak -Ağustos ayına kadar yüzde 8'e, daha sonra ise yüzde 3'e düşürülmüştür. Diğer bir değişiklik ile de, menkul kıymetlerin alım bedeli ile değil, 19 KESKİN Ekrem, 1999 Yılında Türk Bankacılık Sistemindeki Gelişmeler, Bankacılar Dergisi T.B. B. Yayınları, S. 33 Haziran 2000 s. 12.
11 piyasa değeri ile değerlemesi uygulamasına geçilmiş, mevduat, repo gibi menkullerden elde edilen sermaye iradları ile menkul kıymetler yatırım fonlarının katılma belgelerine Ödenen kar payları beyan kapsamı ve gelir vergisi yükümlülüğü dışına çıkarılmıştır (Oktayer, 2009). Türkiye de 2000 yılında çok önemli kararlar alınmıştır. IMF ye verilen niyet mektubu ile enflasyonla ekonomik mücadele programı başlatılmıştır. Programa göre 1999 yılı sonunda bütçe açığındaki büyümeyi önemeye yönelik Bütçe Kanunu başta olmak üzere, ekonomik sorunların çözümüne yönelik olarak bazı yasal düzenlemeler yapılmıştır. Bu yasal düzenlemeler bir tarafta meclisin programa olan desteğini, diğer taraftan da hükümetin uygulamadaki kararlılığını göstermiştir. Bu sayede başlangıç aşamasında bile program için ihtiyaç duyulan güven sağlanmaya çalışılmıştır. 20 1999 yılının sonunda hükümet ile Uluslararası Para Fonu (IMF) arasında imzalanan stand by" anlaşması 2000 yılı açısından olumlu gelişmelerin yaşanmasını sağlamıştır. Programın uluslararası kredi derecelendirme kuruluşlarının Türkiye'nin kredi notu üzerinde de önemli etkileri olmuştur (ps://www.tbb.org.tr/dosyalar/...ve.../ekonomi_bankacilik_2000.doc). Piyasalarda süren olumlu gelişmeler yabancı sermayenin yeniden girişini sağlamış, bankaların kullandırdıkları tüketici kredisine uygulanan faiz oranlan düşerken, repo hacmi hızla yükselmiştir. Haziran ayında mevduat güvencesi sınırlandırılarak, vadesi 2000'de dolan mevduatlar için 100 Milyar TL, 2001 yılı için 50 Milyar TL ulaşmıştır.2002 yılı için Avrupa Birliği normları kabul edilmiştir (Alpaydın ve Tunalı, 2011).. Kamu bankalarında yeniden yapılanmayı amaçlayan kanunun çıkarılamaması üzerine, Dünya Bankası'nın vereceği malî sektör uyum kredisi ertelenmiş ve enflasyonda da beklenen düşüş sağlanamadığından piyasaların beklentileri azalmaya başlamıştır. 2000 yılı Ağustos ayı sonunda Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) göreve başlamış, Ekim ayında Etibank ve Bank Kapital, TMSF ye devredilmiştir. BDDK fon bankalarının satış programını açıklamış, kamu bankalarına ait yeniden yapılandırma programı kabul edilmiştir 20 KESKİN Ekrem, 2000 Yılında Türkiye Ekonomisi ve Türk Bankacılık Sistemi, Bankacılar Dergisi T.B.B. Yayınları, S. 37 2001 s. 3.
12 (http://www.hakanguclu.com/calismalar/bankacilik_sektoru_yeniden_yapilandirma_p rogrami.pdf). Kasım ayıyla birlikte mali sektörde likidite sıkıntısı nedeniyle önemli sorunlar yaşanmaya başlanmıştır. Bankaların TMSF ye alınmaya başlamasıyla kendini göstermeye başlayan kriz ortamı giderek daha da büyümüştür. 21 BDDK nın faaliyete başlamasındaki gecikmeler, programın bankaların davranışları üzerine etkisi, bankaların kurumsal ve bireysel kredilere yönelmeleri, Devlet İç Borçlanma (DİBS) olan kurumsal talebin deprem vergisinden sonra sadece bankalardan gelmesi, beyanname nedeniyle de gerçek kişilerden kamu kağıtlarına talep olmaması, Ağustos ayından itibaren programın özellikle özelleştirme hedeflerinde ortaya çıkan sapmalar, cari işlemler açığındaki büyüme, yabancı ve yerleşiklerin yıl sonu bilançosundaki yabancı para risklerini azaltma eğilimi, para politikası tercihlerine bağlı olarak likidite yönetiminde Merkez Bankası'nın rolünün sınırlandırılması nedeniyle kriz sırasında Merkez Bankası'nın davranışı krizin ortaya çıkmasında ve derinleşmesinde etkili olmuştur (Demirel, 2009). Program işlemeye başladıktan sonra bankaların kurumsal ve bireysel kredi arzında artışlar başlamış ve daha fazla döviz riski almaya başlamışlardır. Bunun yanısıra, TL mevduat talebinde azalma olmuş, repo tercihleri ise artmıştır (Keskin 2000). Mali sektörde yaşanan kriz özellikle bankacılık sektörünü önemli ölçüde etkilemiştir. Kasım ve Aralık aylarında yaşanan sıkıntılar sonucunda Demirbank'ın yönetimi TMSF ye devredilmiş, Park Yatırım Bank'ın ise bankacılık faaliyetleri durdurulmuştur (http://www.hakanguclu.com/calismalar/bankacilik_sektoru_yeniden_yapilandirma_p rogrami.pdf). 2001 yılından itibaren uygulanan istikrar programı, önemli reformların yapılmasını sağlamıştır. Bankacılık sisteminde bir istikrar ortamı yaratılmaya çalışılırken, sistemin mali yapısının güçlenmesi ve denetim sisteminin etkinliliğinin 21 KESKİN, a.g.m., s. 38.
13 arttırılmasına yönelik olarak düzenlemeler ve uygulamalar yapılmıştır (Keskin vd., 2008). Bankacılık sisteminin faaliyeti ve denetimine ilişkin düzenlemeler uluslararası standartlara yaklaştırılmıştır. Karşılıklar kararnamesi yabancı para ve ortaklık payı ilişkisi, büyük kredi tanımı, konsolide bazda bilanço hazırlanması ve denetimi, açık pozisyon aşımlarına yaptırım, risk yönetimi, mevduat güvence sistemi,uluslararası güvence standartlarına uyum ve şeffaflık konularında düzenlemeler yapılmıştır (Keskin vd., 2008). Sorunlu bankaların sistem dışında bırakılması, yeniden yapılandırılması ve sorunların çözümüne yönelik önemli kararlar alınmıştır. Ayrıca, kamu bankalarının yeniden yapılandırılması ve özelleştirilmesi konusunda da yasal düzenlemeler yapılarak uygulanmaya başlamıştır. Bir bankanın kurulması ve şube açılmasını güçleştiren düzenlemeler yapılmıştır (Keskin vd., 2008). Yeniden yapılandırma dönemi olarak tanımlanan 2002 yılından günümüze bankacılık sektöründe önemli düzenlemeler yapılmıştır. Bankalarda risk yönetimi anlayışı, kamusal gözetim ve denetim otoritesinde risk bazlı denetim anlayışı güçlenmiştir. Kamusal gözetim ve denetim işlevi özerk bir yapıya kavuşturulmuştur. Bankaların faaliyetlerini düzenleyen mevzuat 2005 yılında yenilenerek, uluslararası genel kabul görmüş prensiplere ve uygulamalara önemli ölçüde yaklaştırılmış ve günümüzdeki şeklini almıştır 22. Türk Bankacılık Sistemi'nde 1999 yılı sonu itibariyle 81 banka faaliyet gösterirken; 2000 yılı sonu itibari ile TC. Merkez bankası dışında bu sayı 79'dur. Bu bankaların 1999'da 62'si ticaret, 19'u ise kalkınma ve yatırım bankası iken 2000 yılında 61 ticaret bankası, 18 kalkınma ve yatırım bankası faaliyet göstermiştir. 2012 yılına gelindiğinde ise bankacılık sisteminde Nisan-Haziran 2012 döneminde faaliyet gösteren banka sayısı 48 dir. Mevduat bankaları sayısı 31, kalkınma ve yatırım bankaları sayısı 22 KESKİN, Ekrem; İNAN, Emre Alpan; MUMCU, Melike ve ERDÖNMEZ, Pelin, 50. Yılında Türkiye Bankalar Birliği ve Türkiye de Bankacılık Sistemi 1958-2007, Türkiye Bankalar Birliği, Yayın No:262, 2008, s.20.