Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu na 65. Yaş Armağanı EUERGETES Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu na 65. Yaş Armağanı EUERGETES Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag I. Cilt (Ayrıbasım/Offprint) Yayına Hazırlayanlar İnci DELEMEN Sedef ÇOKAY-KEPÇE Aşkım ÖZDİZBAY Özgür TURAK Suna - İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Suna & İnan Kıraç Research Institute on Mediterranean Civilizations
SUNA - İNAN KIRAÇ AKDENİZ MEDENİYETLERİ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ SUNA & İNAN KIRAÇ RESEARCH INSTITUTE ON MEDITERRANEAN CIVILIZATIONS Armağan Kitaplar Dizisi: 1 Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu na 65. Yaş Armağanı EUERGETES Festschrift für Prof. Dr. Haluk Abbasoğlu zum 65. Geburtstag I. Cilt Yayına Hazırlayanlar İnci DELEMEN Sedef ÇOKAY-KEPÇE Aşkım ÖZDİZBAY Özgür TURAK ISBN 978-605-4018-00-0 Suna - nan K raç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, Antalya 2008 Bu kitapta yayınlanan bildirilerin yayım hakkı saklıdır. AKMED ve yazarlarının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz, basılamaz, yayınlanamaz. All rights reserved. No part of this book may be used or reproduced in any manner without written permission from the AKMED and the authors. Yaz ma Adresi / Mailing Address Barbaros Mah. Kocatepe Sok. No. 25 Kaleiçi 07100 ANTALYA TÜRKİYE Tel: 0 (242) 243 42 74 Fax: 0 (242) 243 80 13 akmed@akmed.org.tr www.akmed.org.tr Yap m / Production Zero Prodüksiyon Ltd.
İçindekiler I. Cilt Suna - İnan Kıraç SUNUŞ... XIII İnci Delemen Sedef Çokay-Kepçe Aşkım Özdizbay Özgür Turak Pergeli bir Euergetes e... XV M. Taner Tarhan Anılar... 1 Özgen Acar Perge de Pandora nın Kutusu... 17 Mustafa Adak Winde am Pamphylischen Golf... 45 Hüsamettin Aksu Satrap Lahdi nin Transkripsiyonu... 55 Yıldız Akyay Meriçboyu Akhaemenid lerden Osmanlı ya Üç Benek Motifi... 61 N. Eda Akyürek Şahin Eine neue Ehrung für den Kaiser Domitian aus Bursa... 79 Güven Arsebük ~ M.S. 1492 Yılı Öncesi Dönemde Kuzey Amerika da Tarihöncesi Toplumlar (Kızılderililer)... 83 Sümer Atasoy Zonguldak - Filyos (Tios/Tieion/Tion/Tianos/Tieum) Kurtarma Kazısı... 91 İ. Akan Atila 1993 Yılı Aksu Anadolu Öğretmen Lisesi Kazısı Ön Raporu... 99 M. Nezih Aytaçlar The Collaboration of the Painters on Some South Ionian Orientalizing Vases... 109 Martin Bachmann Lichtvolle Perspektiven. Ein Fensterglasfund aus Bau Z in Pergamon... 117 Nur Balkan-Atlı Obsidiyenin Geçmişten Günümüze Yolcuğu. Yarı Bilimsel Yarı İçrek (Ezoterik) bir Yazı... 127 Cevat Başaran Parion dan Persia ya Yol Gider... 133
VI Daniş Baykan Assos Athena Tapınağı nın Herakles-Kentauroslar Frizi için Yeni bir Tümleme Önerisi... 139 Oktay Belli Doğu Anadolu Bölgesi nin En Eski ve Özgün Banyo Odası: Van-Yoncatepe Saray Banyosu ve Küveti... 145 Handan Bilici Binnur Gürler Kaystros Ovasında Roma İmparatorluk İmajı: Buluntularla Kültür ve Kimliği Tanımlamak... 159 Jürgen Borchhardt Erika Bleibtreu Von der Pferdedecke zum Sattel: Antike Reitkunst zwischen Ost und West... 167 Christine Bruns-Özgan Notre âme est heureuse et notre coeur en joie! Zu einer neuen Stockwerkstele aus Harran... 217 Selma Bulgurlu Gün Die Nischen der Plancia Magna an der Aussenmauer der Palästra der Südthermen in Perge... 233 Mustafa Büyükkolancı Side Dionysos Tapınağı na ilişkin Yeni Bulgular... 259 Hüseyin Cevizoğlu İonia da Arınma Gereçleri: Louterion, Perirrhanterion, Asamynthos / Pyelos... 283 Ayşe Çalık Ross Bir Kadın Portresi: Agrippina Maior (?)... 309 A. Vedat Çelgin Termessos tan Sorunlu bir Agon a Işık Tutan bir Agonistik Yazıt Fragmenti... 315 Nevzat Çevik Kitanaura: Doğu Likya da bir Kent... 327 Altan Çilingiroğlu Urartu Tapınakları Kutsal Odalarında Taht Var Mıdır?... 341 Sedef Çokay-Kepçe Saç İğnesi? Maryonet? Öreke? Perge de Bulunmuş Aphrodite Betimli bir Eser üzerine Tanımlama Denemesi... 347 Özgü Çömezoğlu Demre (Myra) Aziz Nikolaos Kilisesi nde Bulunan Cam Hacı Şişeleri... 351 Natalie de Chaisemartin Heros cavaliers et Eros chasseurs sur un sarcophage d Aphrodisias... 359 İnci Delemen Perge den bir Yemek Sahnesinde Batı Yankıları... 371 Ali Dinçol Belkıs Dinçol Neue hethitische Siegelabdrücke aus den Ausgrabungen von Soli und aus der Privatsammlung Halûk Perk... 383 Meltem Doğan-Alparslan Hititçe Metinlerde Reverans Yapmak : aruwai- ve hink- Fiilleri üzerine bir Deneme... 389
VII Şevket Dönmez Halûk Perk Müzesi nden Orta-Kuzey Anadolu Kökenli bir Grup Metal Eser... 405 Turan Efe Demircihüyük ve Küllüoba İTÇ I-II Katlarında Ele Geçirilmiş Olan bir Grup Boyunlu Çömlek... 413 Yılmaz Selim Erdal Perge den bir Trepanasyon: Olası Nedenleri... 421 Rifat Ergeç Gaziantep te Geçmişten Bugüne Ölü Gömme Gelenekleri... 435 Gürkan Ergin Geography-Human Relationships in Ancient Sources: Some Remarks on Geopolitics and Environmental Determinism... 449 Norbert Eschbach Eine ungewöhnliche Hydria von der Akropolis in Perge... 463 Axel Filges Die Münzbilder der Artemis Pergaia Bemerkungen zu Tradierung und Wandel von Motiven... 479 Turan Gökyıldırım Etenna Definesi (1991)... 505 Emre Güldoğan Aşıklı Höyük Sürtmetaş Endüstrisi Kesiciler ve Diğer Araç, Silah ve Aletler Grubu... 521 Ahmet Güleç İ.Ü. Rektörlüğü Mercan Kapısı Çeşmelerinde Koruma Uygulamaları... 531 Reha Günay Side Antik Tiyatrosu Sahne Binası 1992-2006 Yılları Çalışmaları Sonucu Ön Rapor... 541 Bilge Hürmüzlü Remarks on Local Imitations of Import Pottery in the Sixth Century B.C.: Clazomenian Chalices... 557 Fahri Işık Mopsos Mitosu ve Bilimsel Gerçekler: Perge ve Karatepe nin Kuruluşu üzerine... 571 Gül Işın Patara dan Terrakotta bir Portre-Büst... 587 Zühre İndirkaş Gustave Moreau Tarihselci Resim ve Oidipus ve Sfenks üzerine İkonografik Yorumlar... 601
II. Cilt Kaan İren The Necropolis of Kyme Unveiled: Some Observations on the New Finds... 613 Havva İşkan Patara dan bir Demos Kabartması... 639 Ülkü İzmirligil Tarihi Süreç içinde Koruma ve Güncel Sorunlar... 649 Deniz Kaptan Sketches on the Archaeology of the Achaemenid Empire in Western Turkey... 653 Şehrazat Karagöz Travma Tarihi (Travmalogos)... 661 Ute Kelp Darüber wachen Verderben und Schrecken und Todeslos Erinyen als Grabwächter: Zum Eunuchengrab in Anazarbos (Kilikien)... 675 Zeynep Koçel Erdem İmparator Hadrianus Dönemi Mimari Süslemeleri: Sütun Yivleri arasındaki Vazo Benzeri Motifler... 699 Wolf Koenigs Die Erscheinung des Bauwerks. Aspekte klassischer und hellenistischer Oberflächen... 711 Taner Korkut Adak Sunaklar Işığında Likya da Artemis Kültü... 727 R. Eser Kortanoğlu Phrygia da Makedonia Kalkan Bezemeleri ile Süslenmiş bir Kaya Mezarı ve Mezar Sahibinin Kökeni Üzerine... 735 Veli Köse Dionysos Felicitas Bereket Küçük Asya Taş Ustalarının Roma Mimarlık Süslemelerine Katkısına bir Örnek: Kıvrımlı Sarmaşık Dalı... 747 Hasan Kuruyazıcı İstanbul da Beyazıt Meydanı: Oluşumu Gelişimi Değişimi... 759 Ingrid Laube Eine frühkaiserzeitliche Büste in Tübingen... 773 Wolfram Martini Perge und seine Akropolis: Zur Funktion der Akropolis in der frühen und mittleren Kaiserzeit... 779 Friederike Naumann-Steckner Eine glückbringende Pressblechfibel im Römisch-Germanischen Museum der Stadt Köln... 799 E. Emine Naza-Dönmez İznik Yeşil Camii ve Türk Mimarisindeki Yeri... 807
Mihriban Özbaşaran 9000 Yıllık Bezemeli Kireçtaşları... 833 Aşkım Özdizbay Pamphylia - Perge Tarihi ve Roma İmparatorluk Dönemi Öncesi Perge nin Gelişimi: Güncel Araştırmalar Işığında Genel bir Değerlendirme... 839 Eylem Özdoğan Trakya da bir Tümülüs Mezarlığı: Dokuzhöyük... 873 Mehmet Özdoğan Kırklareli Aşağı Pınar Kazısında Bulunan Arkaik Döneme ait bir Zar... 883 Ramazan Özgan Adana Arkeoloji Müzesi nde Bulunan Klasik Çağ Sonlarına ait bir Mezar Taşı... 891 Hüseyin Murat Özgen Latmos Dağları nda bir Sınır Yerleşimi: Güzeltepe... 899 Mehmet Özhanlı Alanya Müzesi ndeki Kilikya Kaynaklı Tunç Çağı Pişmiş Toprak Figürinleri... 911 Mehmet Özsait Nesrin Özsait H. Işıl Özsait Kocabaş Senitli Stelleri... 923 Hatice Pamir Antakya (Antiocheia ad Orontes) daki Bazı Hamam Yapılarının Yeniden Değerlendirilmesi F Hamamı, Narlıca Hamamı ve Çekmece Hamamı... 945 David Parrish A Selection of Late Roman and Early Byzantine Mosaics from Constantinople-Istanbul: A Prelude to the Corpus of the Mosaics of Turkey... 963 Urs Peschlow Das Südtor von Perge... 971 Felix Pirson Akzidentelle Unfertigkeit oder Bossen-Stil? Überlegungen zur siebten Basis der Ostfront des Apollontempels von Didyma... 989 Jeroen Poblome Markku Corremans Philip Bes Kerlijne Romanus Patrick Degryse It is never too late The Late Roman Initiation of Amphora Production in the Territory of Sagalassos... 1001 Richard Posamentir Ohne Mass und Ziel? Bemerkungen zur Säulenstrasse von Anazarbos im Ebenen Kilikien... 1013 Friedhelm Prayon Ein Felsdenkmal in Kappadokien... 1035 Wolfgang Radt Ein ungewöhnliches Pfeilerkapitell in Pergamon... 1045 Wulf Raeck Ein attischer Skyphos mit Perserdarstellung... 1051 Matthias Recke Zwei parische Sphingen aus Kleinasien: Eine archaische Doppelweihung an Artemis Pergaia... 1057
Frank Rumscheid Ein in situ entdecktes Kohlenbecken aus dem Haus des Lampon in Priene: Neues zur Verwendung, Chronologie, Typologie und technischen Entwicklung hellenistischer Kohlenbecken... 1077 Turgut Saner Karaman-Başdağ da Hellenistik(?) Yapı Grubu II... 1091 Mustafa H. Sayar Karasis Kalesi nin (Kozan, Adana) Tarihlenmesi ve İşlevi üzerine Düşünceler... 1097 Hakan Sivas Eskişehir Karatuzla Nekropolü... 1105 M. Baha Tanman Anadolu Türk Mimarlığında Kullanılmış bir Silme Türünün Kökeni ve Gelişimi hakkında... 1123 Mete Tapan Yapı Boyutunda Koruma ve Uygarlık İlişkisi üzerine... 1135 Oğuz Tekin A Small Hoard of Drachms of Ariobarzanes I and II from Tire Museum... 1137 Recai Tekoğlu On the Epichoric Inscription from Perge... 1143 Veysel Tolun Assos Nekropolü nden Tahtta Oturan Kadın Heykelcikleri... 1147 Özgür Turak Perge Batı Nekropolisi nden bir Mezar: Artemon un Kenotaphionu... 1157 Taciser Tüfekçi Sivas Karakaya Frig Kaya Mezarı... 1169 Füsun Tülek Kilikya Aşk Öyküleri: Mozaikte İmgelenmiş Antik Yazın... 1177 Müjde Türkmen Perge Aşağı Şehir Surları... 1187 Mükerrem Usman Anabolu Tokat Müzesi ndeki Mermer Trophaion Tasviri... 1201 Burhan Varkıvanç Antalya Kaleiçi nde Taş Mimarideki Teknik Sürekliliğe ilişkin bir Gözlem... 1205 Remzi Yağcı A Grave at Soli Höyük from the Hittite Imperial Period... 1217 Oya Yağız Tekirdağ Arkeoloji Müzesi ndeki Ainos ve Maroneia Sikkeleri... 1227 Levent Zoroğlu Kelenderis ve Karaçallı Nekropolleri: Klasik Çağa ait İki Mezarlık hakkında Düşünceler... 1235
Assos Athena Tapınağı nın Herakles-Kentauroslar Frizi için Yeni bir Tümleme Önerisi Daniş Baykan * Assos antik yerleşmesi, Çanakkale ili Ayvacık ilçesinin 17 km güneyinde, Troas Bölgesi sınırları içinde yer alır. Assos Athena Tapınağı, kentin zirvesindeki geniş güney terası düzlüğüne andezit ve tüf malzeme ile inşa edilmiş, Dor düzeninde, 6 x 13 sütunlu bir peripteros olup, arkhitravı kabartmalı bir frize sahiptir. Dor düzenindeki bir yapıda Arkaik Dönem de rastlanmayan bu ilginç özelliğin Batı Anadolu ya özgü olup olmadığı, Anadolu da Arkaik Dönem e ait karşılaştırılabilecek başka bir Dor tapınağı bulunmadığı için belirsizdir. Herakles Kentauroslar frizi, hem mitolojik içerikli bölümün 2/3 sini oluşturması, hem de aynı konunun birkaç friz bloğunda devamlılığı saptanabilen tek örnek olması açısından dikkat çekicidir. Sahnenin ikonografik önemi ise, farklı iki kentauros tipinin aynı betim programında kullanılmasıdır ki, bu üniktir. Birinci tip, önden tamamen insan görünümlü olup, belden arkaya at gövdesi eklenmiş kentauroslar, ikinci tip ise, belden aşağısı tümüyle at gövdeli kentauroslardır. Gerek vazo resimlerinde, gerekse heykeltıraşide, aynı sahnedeki tüm kentauroslar aynı tipte yapılmıştır; sadece Pholos, diğer kentauroslardan ayrılabilmesi için bazen farklı betimlenmiştir. Frizin mitolojik hikâyesi şöyledir 1 : Herakles Erymanthos yaban domuzunu yakalama görevi sırasında, kentauros Pholos un evine konuk olur; Herakles Pholos un sunduğu etin yanına şarap isteyince Pholos kentauroslarla ortak olan şarabı ikram etmek zorunda kalır; şarap kokusunu alan kentauroslar saldırıya geçtiğinde Herakles onları bozguna uğratır. Burada birlikte ele alacağımız, iki parçadan biri 2 (res. 1) uzun zamandır bilindiği ve Louvre Müzesi nde sergilendiği için konuya ilişkin tüm yayınlarda yer almaktadır, diğeri 3 (res. 2-3) * Ar.Gör. Daniş Baykan (M.A.), İstanbul Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı, Ordu Cad. Beyazıt 34134 İstanbul - Türkiye. Prof.Dr. Elif Tül Tulunay danışmanlığında hazırladığım Assos Athena Tapınağı Heykeltıraşlık Eserleri ve Bölgesel Mitoloji ile Bağlantıları konulu Yüksek Lisans Tezim, 2002 yılında İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Klâsik Arkeoloji Bilim Dalı nda, Prof.Dr. Haluk Abbasoğlu nun da yer aldığı bir jüri tarafından kabul edilmiştir. Assos Athena Tapınağ nın Herakles-Kentauroslar Frizi için Yeni bir Tümleme Önerisi başlıklı bu makalem, tezimde ileri sürdüğüm görüşlerden birini içermektedir. Makalemi hocam Prof.Dr. Haluk Abbasoğlu na saygıyla sunarken, tez çalışmalarımı büyük bir emek ve özveriyle yönlendiren hocam Prof.Dr. Elif Tül Tulunay a da teşekkürlerimi yinelerim. 1 Apollod. 2.4. 2 Louvre Müzesi ndeki 2830 envanter numaralı eser 1838 yılında bulunmuştur. Tek parça halinde, her iki yanı ve alt bölümü eksiktir. İlk kentaurosun yüz ayrıntıları haricinde, rölyefin tamamı iyi korunmuş durumdadır. Uzunluk: 166 cm(+), yükseklik: 56,5 cm(+), derinlik: 15 cm(eksik), sol regula uzunluk: 10 cm(+), orta regula uzunluk: 57,5 cm, regula yükseklik: 5,3 cm, regula derinlik: 18 cm, taenia yükseklik: 10 cm, taenia derinlik: 2 cm, rölyef yükseklik: 4,5 cm. 3 1984 yılında bulanan bu eser kazı evine taşındıktan sonra 2005 yılında Çanakkale Müzesi ne nakledilmiştir. Tek parça halinde olup, seyirciye göre friz bloğunun sağ bölümüdür. Parçanın sağ üst ve sağ alt köşesinin büyük bir bölümü eksiktir. İkinci
140 Daniş Baykan 1984 te bulunduğu ve sadece konusuna değinilip fotoğrafı yayınlandığı 4 için, diğer çalışmalarda yoktur. Tez çalışmalarım sırasında, tarafımdan, bu friz parçalarının, birbirini tamamlaması gerektiğini destekleyen bir dizi veri saptanmıştır: Karşıdan bakıldığında, Louvre Müzesi ndeki eserin sol parça olduğu, orta regulanın tamamı ve sol regulanın bir kısmı korunduğundan; Çanakkale friz bloğunun sağ parça olduğu da sağ kenar bitiminden anlaşılmaktadır. Kırıklar görünüşte birbirine uymaktadır; yalnız, eserler farklı müzelerde bulundukları için, ikisinden birinin kalıbı alınarak, diğeriyle kırık kırığa uyup uymadığı denenmelidir. Her iki parçanın da (kırıklar haricinde) yüzeyi çok iyi durumda korunmuş olup, rölyef yüksekliği aynıdır. Her ikisinde de taenia yüksekliğinin, 10 cm oluşu, bu parçaların birleşebilirliği fikrini önemle desteklemektedir; çünkü elimizdeki tüm friz parçaları arasında, bu ikisi haricinde, yalnızca Herakles Pholos friz bloğunun taenia yüksekliği 10 cm dir. Diğer frizlerde görülmeyen ve andezitin oluşum sırasında başka malzeme ile karışımı sonucu bozulmasından kaynaklanan yapısal farklılıklar, Louvre friz bloğu parçasında ikinci kentauros üzerine denk gelen, daha açık renkteki damarda ve Çanakkale friz bloğu parçasının sağ üst köşesinin yakınında, gözlenmektedir (res. 1-2). Sartiaux, Louvre friz bloğu devamında iki kentaurosun daha olması gerektiğini ileri sürmüş 5 ; Wescoat da beş figürden oluşan bir restitüsyon önermiştir 6. Tüm bu veriler doğrultusunda, tarafımdan, Louvre ve Çanakkale parçaları, ilk kez birleştirilerek, çizilmiş (res. 4) ve buna göre yeni bir restitüsyon (res. 5) önerilmiştir. Birleştirilmiş friz bloğunda, beş kentaurostan sadece üçüncüsü arkaya, diğerleri öne doğru bakmaktadır. Birinci, sağ eliyle öndekinin kuyruğuna değmekte ancak, bununla kesişmemektedir; sol eliyle, omuz hizasında üç sivri ucu bulunan bir nesne tutmaktadır. İkinci kentaurosun elleri boş ve kolları öne - arkaya doğru açıktır. Üçüncü kentauros arkaya bakarken sol elini gövdesine doğru çekmiş, sağ elini arkaya doğru açmıştır. Sol elinde, omzuna yasladığı bir sopa tutmaktadır, bunun, sadece eli ile kavradığı kısmı bellidir. Dördüncü kentauros çok iyi korunmuş olup, kollarını öne ve arkaya doğru açmış, hızla koşar pozisyondadır; sol ön ayağı, sağ ayaktan biraz yukardadır ve ön ayaklar, öndeki kentraurosun arka ayakları ve kuyruğunun arkasından geçmektedir; ancak ayakların bitimi görülmemektedir. Beşinci kentauros, frizin sonuna geldiği için biraz sıkıştırılmıştır. Diğer kentauros figürlerinden farklı bir özellik olarak, bunun her iki kolu da gövdenin önündedir; sağ kolu dirsekten bükük ve önde, eli ise kırıktır. Sol kol, sadece dirsekten itibaren görülmektedir. Eliyle, omzuna dayadığı, kürek biçimli kalın sopanın inceltilmiş sapını tuttuğu açıkça görülmektedir. Burada, silâh olarak taşıdığı kalın sopa, epeyce uzun olup, bir arkadaki kentaurosun başına kadar devam eder. Yüzde kırıklar olduğu için ayrıntılar belli değildir. Bu frizi oluşturan blokların dizilişinde bahsedilen iki parça birleşik ele alındığı için, toplam dört friz bloğu (res. 4-8) öngörülür. Ana konuyu oluşturan blokta (res. 6), en solda bulunan, gövdesi, başı ve kolları profilden betimlenmiş, sivri sakallı ve diğerlerinden farklı olarak bantla kentaurosun yüzü hariç, rölyefin tamamı iyi korunmuş durumdadır. Uzunluk: 85 cm, yükseklik: 79 cm, derinlik: 26 cm, Taenia yükseklik: 10 cm, Taenia derinlik: 2,4 cm, Rölyef yükseklik: 4,5 cm. 4 Serdaroğlu 1995: 88-89. 5 Sartiaux 1915: 34. 6 Wescoat 1983: lev. 35 b-c.
Assos Athena Tapınağı nın Herakles-Kentauroslar Frizi için Yeni bir Tümleme Önerisi 141 tutturulmuş uzun saçlı Pholos, sağ elinde bir kap 7 tutarken, sol elini havaya kaldırmıştır. Önünde çıplak Herakles, sol ayağı ile öne hamle yapmış, elindeki yayı gererken tasvir edilmiştir. Ok atmakta olduğu üç insan bacaklı kentauros sağa doğru kaçmaktadır. Ortadaki hariç, diğer ikisi arkaya doğru bakmakta, birincisi alnına saplanmış oku çıkarmaya çalışmaktadır 8. Burada sadece el ile alın arasında ince bir çizgi vardır. Alna saplanmış oku tutma motifi vazo resimlerinde de kullanılmıştır. Burada okun kalan kısmı kabartma olarak değil, fakat boya ile tamamlanmış olmalıdır. Herakles in elinde yay olmasına rağmen hiç ok görülmemesi belki de boyayla yapılmış birden çok okun olabileceğini düşündürmektedir. Tapınağın diğer frizlerinde olduğu gibi, figür kesişmelerinden burada da kaçınılmış, kentaurosların el hareketleri buna göre ayarlanmış, sol ön ayakları bir adım önde yapılarak, kaçınılması mümkün olmayan bacak kesişmeleri uygun bir şekilde belirtilmiştir. En öndeki kentaurosun gövdesi, arkasındakinin sol ön bacağının önündedir. Arkadakinin ön bacağı, önündekinin arka bacağı ve ön bacağı arasında gözükür. Bacak başlangıcı normalde görünmemesi gereken sol ön bacağı göstermek için orantısız olarak uzatılmıştır. Frizdeki kentaurosların birinci tipte yapılmış olması, bu sahnenin kompozisyonu oluşturan asıl betim olması ile açıklanabilir 9. Bu friz bloğunda, sağ kenarda, diğerlerinde görülmeyen, çerçeveyi andıran bir bant vardır; bu, sahnenin sağ kenarının tapınağın dört köşesinden birine denk geldiğini, ya da aynı yüzde konunun değiştiği için sahnenin bölünmesinin uygun görüldüğünü gösteren önemli bir detaydır. Herakles Pholos ve kentauros betimleri, heykeltıraşiden önce, vazo resimlerinde, görülmeye başlanmıştır 10. Her iki grup eserde de ön ayakları insan biçimli kentaurosların ikinci tipe göre daha erken olduğu kabul edilmektedir 11. Vazolar üzerinde Herakles Pholos konulu sahneler, M.Ö. 520 den sonra her ikisini bir symposion anında gösteren betimlere dönüşürken, daha önceki, Herakles in kentauroslara saldırdığı kompozisyon şeması terk edilir 12. Herakles in kentauroslarla Pholoe Dağı ndaki mücadelesi, Arkaik Dönem boyunca bütün bölgelerde sıklıkla tasvir edilmesine rağmen, Pholos un yer aldığı betimler, göreceli olarak Anadolu da daha yaygındır. Assos frizi genel kompozisyon itibarıyla, Anadolu örneklerine benzer, fakat aynı betim programında iki tipin birden kullanımı Aiolia, kuzey İonia ve etki alanlarında, M.Ö. 6. yüzyıl boyunca görülmez 13. Birinci tip kentauroslar, Doğu Yunan sanatında daha çok sevilmiş M.Ö. 6 yüzyılın ikinci yarısında diğer tip benimsenirken de Anadolu da kullanılmaya devam edilmiştir. Bunu, Assos frizleri yanında, geç döneme kadar olan üretimlerinde hep birinci tipi kullanan Klazomenai Lahitleri de göstermektedir. Geniş burunlu, dağınık saç ve sakallı, at kulaklı ve at toynaklarıyla sona eren insan bacaklı kentauroslara Larissa da rastlanmıştır. Larissa da Herakles yay yerine sopa kullanarak, yakın dövüş halindedir. Kentauroslar kaçarken, bir diğeri arkadan yaklaşmaktadır. Larissa levhaları Lapith kralı Peirithoos un düğünündeki çatışmalara da benzetilmiştir 14. Lesbos ta bir antefikste görülen sol dizi üzerine çökmüş ok atan Herakles figürü 15, bu sahnenin bölge mimarlığında sevilerek kullanıldığını kanıtlar niteliktedir. Akerström 16, bu antefiksin 7 Wescoat 1983: 102-103 te Pholos un elinde tuttuğu kabın analojisini yapar; bu kabın M.Ö. 6. yüzyıl formlarından çok, Olympia da bulunan M.Ö. 7. yüzyıl bronz kaplarını anımsattığı düşünülmüştür. 8 Leventopoulu 1992: res. 253 te alnına ok saplanmış bir kentauros yer almaktadır. 9 Wescoat 1983: 105. 10 Finster-Hotz 1984: 16-21. 11 Bol 1981: 179-180. 12 Schauenburg 1971: 43-54, lev. 29-42. 13 Wescoat 1983: 106. 14 Finster-Hotz 1984: 72. 15 Akerström 1966: lev. 12.1. 16 Akerström 1966: 26.
142 Daniş Baykan Neandria dakilerle karşılaştırılabileceğini vurgulamaktadır. Akalan daki kompozisyon, Assos frizine benzemekle birlikte, aslan postu giymiş Herakles in diz çökmesi ve kentaurosların büyük yüzlü betimlenmeleri gibi bazı farklılıkları vardır 17. Herakles in olduğu sahne hariç diğer kentauroslar ikinci tiptedir. Birinci tip kentauroslar, sadece öne doğru ilerler gibi, ikinci tip ise, at karakterine uygun olarak dörtnala koşar gibi görünmektedirler. Herakles in önündeki birinci tip kentaurosların yavaş hareketine rağmen, ikinci tip kentaurosların dörtnala koşuşu, sahneye canlılık kazandırmıştır. Herakles, Pholos ve kentauroslar konulu friz bloklarının Doğu Yunan örnekleriyle karşılaştırılmasındaki en büyük zorluk, Assos taki sahnenin, iki tip kentauros bulunan tek heykeltıraşlık örneği oluşudur. Her iki tipin birlikte kullanılış nedenleri, ana kompozisyon ile yardımcı figürlerin ayırt edilmesi, sanatçı farkı, tapınaktaki değişik evreler vb. olabilir. Ancak, bunlar varsayımdır, kesin bir veri henüz elde edilememiştir. Tapınakta mimarî evrelerin varlığı saptanmış, ancak frizlerde bu mümkün olamamıştır. Durumun, sanatçı farkından kaynaklanması daha olasıdır. Çünkü kentauroslu levhalarda farklı sanatçılara bağlı olduğu düşünülen diğer bazı ayrıntılar da saptanmıştır. Pholos un genelde birinci tipte betimlenmesi alışılmış bir uygulamadır. Bu onun diğer kentauroslardan ayrılmasını kolaylaştırır. Burada, Herakles friz bloğundaki tüm kentaurosların birinci tipte yapılması ve aynı kompozisyon içinde iki farklı kentauros tipinin kullanılması, bazen 18 kentaurosların tüm vücudunun tamamen kıllarla kaplı olmasına karşın, bazılarının Pholos ve Herakles gibi farklı betimlenmesi ile karşılaştırılabilir. Kentauros silâhı olarak ağaç dallarının kullanılması, vazo resimlerinde, bazen bu dalların yerini taş ve kaya parçaları almış olsa da, daha çok tutulmuştur. Heykeltıraşlık eserlerinde ise, kalın ve uzun dal ya da sopa benzeri silâhlar, ilk defa Assos Athena Tapınağı nda görülmektedir. İnce dallardan oluşan ve alt kısmında kökleri de belirtilen fidan şeklindeki silâhların, andezit gibi sert bir taşa işlenmesi oldukça güçtür. Bu yüzden ağaçların kabaca ve ayrıntısız işlenmiş olması muhtemeldir. Louvre Müzesi ndeki friz parçasında da en soldaki kentaurosun elinde üç saçaklı bir parça görülmektedir, ancak fidanın kalan kısmı yoktur. Assos Athena Tapınağı ndaki çoğu kentaurosun silâhsız zannedilmesi yanlıştır; kentaurosların silâhları boya ile tamamlanmış olmalıdır. Silâhlı oldukları, kentaurosların duruşlarından (omuzdan) ve ellerindeki bazı nesnelerden (ki bunlar silâhların sadece sap kısımlarıdır) anlaşılmaktadır. Örneğin bu (res. 1,4) frizin en sağındaki kentauros silâhlıdır, ancak bu, sap kısmı hariç, belli olmamaktadır. Genelde, bu sahnenin ana kompozisyon olduğu için ortada yer aldığı, bir grup kentaurosun saldırdığı, bir grubun ise kaçtığı düşünülmüştür. Bunun ayrımı ise kentaurosların silâhlı ya da silâhsız oluşuyla yapılmıştır. Ancak vazo resimlerinde açıkça görüldüğü gibi, saldırdıktan sonra kaçmakta olan kentauroslar, silâhlarını her zaman kaybetmemektedir. Kentaurosların sıralamasında salt monotonluğu ortadan kaldırmak ve sahneyi hareketlendirmek amacıyla, bazı figürlerin başları geriye dönük, kol duruşları değişik ve bazen de sopa taşır şekilde betimlendiği varsayılabilir Dört kentauroslu friz bloğundaki (res. 7) ikinci kentaurosun sol elinde taşıdığı düşünülen nesne, üç kentauroslu friz bloğundaki (res. 8) ve Çanakkale friz bloğu parçasındaki (res. 2-3) sopalar rölyef olarak belirtilmişken, burada görülmez. Bu yüzden tapınak frizlerinde kentaurosların farklı silâhlar taşıdığı da düşünülebilir. Örneğin, Louvre friz bloğunda (res. 1) birinci kentauros, elinde üç saçakla son bulan bir obje tutar ancak, üstte kalan kısım rölyef olarak belirtilmemiştir. Bu, vazo resimlerinde sıklıkla görülen ve silâh gibi kullanılan ağaçların kök kısmındaki saçaklar olmalıdır. Buna dayanarak, dört kentauroslu friz bloğundaki (res. 7) ikinci 17 Wescoat 1983: 107. 18 Leventopoulu 1992: res. 252.
Assos Athena Tapınağı nın Herakles-Kentauroslar Frizi için Yeni bir Tümleme Önerisi 143 kentaurosun da ağaç-silâh taşıması mümkündür. Düz sopaların rölyef olarak belirtilmesi kolaydır; fakat andezitin sertliğinden dolayı, işlenmesi zor ağaç silâhlar kabartma değil, sadece boya ile belirtilmiş olmalıdır. Herakles friz bloğunda, Herakles in elinde yay olmasına karşın hiç ok görülmez ancak birinci kentauros sanki eliyle alnına saplanan oku çıkarmaktadır. Bunun gibi örnekler çoğaltılarak, kolları gövdeye çekik kentauroslar silâh taşıma pozisyonunda ve hatta bunların sapları ile betimlendiği halde, silâhların işlenmemiş olması gibi ayrıntılar da eklenebilir. Tüm bu gözlemlerin ışığında Assos Athena Tapınağı betim programında da boya kullanıldığı görüşü benimsenmelidir. İnce ayrıntıların boya ile belirtilmesi oldukça kolaydır. Eserlerin bulunuşundan uzun zaman geçmesine rağmen, yüzeyi iyi korunmuş olan kabartmalarda, andezitin gözenekli yapısı ve boyanın taşa doğrudan uygulanmasına dayanarak pigment analizi yapılması, ileride sürdürülecek çalışmalar için yararlı olacaktır. Kaynakça ve Kısaltmalar Apollodoros Bibliotheke, çev.j.g.frazer, Londra, 1995. Akerström, A. 1966 Die architektonischen Terracotten Kleinasiens. Swedish Institute in Athens 11.4, Lund. Baykan, D. 2002 Assos Athena Tapınağı Heykeltıraşlık Eserleri ve Bölgesel Mitoloji ile Bağlantıları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Bol, P.C. 1981 Liebieghaus, Museum Alter Plastik Guide to the Collection Ancient Art, Frankfurt. Finster-Hotz, U. 1984 Der Bauschmuck des Athenatempels von Assos, Archaeologica 34: 1-164. Leventopoulu, M. 1992 Kentauroi et Kentaurides, LIMC 6, Zürih: 671-727. Sartiaux, F. 1915 Les Sculptures et la Restauration du Temple d Assos en Troade, Paris. Schauenburg, K. 1971 Herakles bei Pholos, AM 86: 44-54. Serdaroğlu, Ü. 1995 Assos, İstanbul. Wescoat, B. D. 1983 The Architecture and Iconography of the Temple of Athena at Assos, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Oxford.
144 Daniş Baykan Res. 1 Louvre Friz Bloğu Parçası Res. 2 Çanakkale Friz Bloğu Parçası Res. 3 Çanakkale Friz Bloğu Parçası Çizimi Res. 4 İki Parçanın Birlikte Çizimleri (D.Baykan) Res. 5 Restitüsyon Denemesi (D.Baykan) Res. 6 Herakles Friz Bloğu Parçaları Res. 7 Dört Kentauroslu Friz Bloğu Parçaları Res. 8 Üç Kentauroslu Friz Bloğu Parçası