Guatr ve Tiroid Hastalıkları

Guatr ve Tiroid Hastalıkları Prof. Dr. Taylan KABALAK Prof. Dr. Ahmet Gökhan ÖZGEN Yrd. Doç. Dr. Mehmet ERDOĞAN Bornova - İZMİR

EGE ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ HALK KİTAPLARI SAĞLIK SERİSİ 18 Guatr ve Tiroid Hastalıkları Prof. Dr. Taylan KABALAK Prof. Dr. Ahmet Gökhan ÖZGEN Yrd. Doç. Dr. Mehmet ERDOĞAN Nisan 2012, Birinci baskı ISBN: 978-975-483-944-9 Bu kitabın tüm yayın hakları Ege Üniversitesi ne aittir. Kitabın tamamı ya da hiçbir bölümü yazarının önceden yazılı izni olmadan elektronik, optik, mekanik ya da diğer yollarla kaydedilemez, basılamaz, çoğaltılamaz. Ancak kaynak olarak gösterilebilir. Proje Üst Yöneticileri Ege Üniversitesi Rektörü: Prof. Dr. Candeğer Yılmaz EÜ Tıp Fakültesi Dekanı: Prof. Dr. Kamil Kumanlıoğlu Yayın Yönetmenleri: Prof. Dr. Ayşenur Oktay, Prof. Dr. Tahir Yağdı Yayın Alt Kurulu Başkanı:Prof. Dr. Ufuk Çağırıcı Sağlık Kitapları Serisi Çalışma Grubu: Prof. Dr. Elvan Erhan, Prof. Dr. Mehtap Çınar, Prof. Dr. Alpaslan Çakan Koordinasyon: EÜ Tıp Fakültesi Yayın Bürosu Kapak İllüstrasyonu: Merve Evren Sayfa Tasarım: Hülya Sezgin Fotoğraf: BİTAM Basım Yeri: Ege Üniversitesi Basımevi Bornova, İZMİR Tel : 0 232 388 10 22 e-posta : bsmmd@mail.ege.edu.tr

Değerli Okuyucumuz; Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi; 2011 yılının sonu itibariyle 472 öğretim üyesi, 582 araştırma görevlisi, 1970 tıp öğrencisi ile yaklaşık 2000 yataklı hastanede eğitim, öğretim ve araştırma yapmakta ve sağlık hizmeti vermektedir. Bu dönemde yaklaşık 950 000 ayaktan ve 54 000 yatan hasta, 2300 doğum 80 000 acil servis hizmeti vermesi onu ülkemizin en büyük sağlık kurumlarından birisi yapmaktadır. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi nin en önemli vizyon ve misyonunu toplumsal sorumluluk bilinci oluşturmaktadır. Bu bilinçle çalışan Ege Tıp topluma nitelikli ve kaliteli sağlık hizmeti vermekte; Toplum Sağlığı Hizmeti ni diğer tüm görevlerinin üzerinde tutmaktadır. Ege Tıp Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, Türkiye de bir ilk olarak ve 10 yıldır Sağlık Halk Kongresi düzenleyerek toplum sağlığı için hizmet anlayışını gerçek bir bilgilendirme, uygulama ve deneyim paylaşımı şeklinde sürdürmektedir. Bilimsel araştırmalarla elde edilen bilgilerin kalıcılığı ve yaşama geçirilmesi; bunların başvuru kaynağı belgelere dönüştürülmesi ile sağlanır. Ege Tıp Halk Kitapları Sağlık Serisi bu anlayışımızın bir ürünüdür. Bu seride yayınlanan kitaplarımızın önemi ve farkındalık yaratacak temel özelliği; ülkemizin önceliğinde olan güncel sağlık konuları yanında; güncelliğini yitirmiş olsalar bile, ciddi bir sağlık sorunu olduğunu düşündüğümüz konuları da ele almış olmalarındadır. Ege Tıp Halk Kitapları Sağlık Serisi yazarlarının tümü Ege Tıp Fakültesi nde görev yapan ve konusunda III

uzman öğretim üyeleridir. Serideki kitapların konu seçimleri ve içeriklerinin hazırlanmasında birden çok bilim insanının görüşlerinin yansıtılması sağlanmıştır. Seride yayınlanan kitaplardaki grafik ve fotoğraflar çoğunlukla kurumumuzun ürünüdür. Serimizin dil editörü her kitabı sadelik ve anlaşılabilirlik yönünden incelemektedir. Neden böyle bir seriye gereksinim duyulmuştur? Sağlık konularında dolaşımda olan, kolay ulaşılan ve günlük yaşamda kullanılan bilgilerin çoğunun gerçek bilimsel bilgi olup olmadığı kaygısı, bilim insanları olarak bizleri daha da sorumlu davranmaya ve güven sarsılmasına neden olan özensizliklerden uzak durmaya sevk etmektedir. Birçok konuda doğru ve güvenilir bilginin üretimi ve yayılması üniversitelerin öncelikli görevleri arasındadır. Bu anlayıştan hareketle, Ege Tıp Halk Kitapları Sağlık Serisi yazarı olan her öğretim üyemiz, sadece uzmanı olduğu konuda kitap yazmıştır. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi bu kitaplara adını, deneyimini ve saygınlığını koymuştur. Her bir yayın özenle gözden geçirilmiştir. Ülkemiz için özgün sayılabilecek böylesine kapsamlı bir seride, yine de gözden kaçırdığımız hata ve eksiklikler olabilir. Bunlar için, her zaman olduğu gibi, okuyucumuzun engin hoşgörüsüne sığınıyoruz. Katkıda bulunanlara minnet duygularımızı sunuyoruz. Saygılarımızla... Prof. Dr. Kamil Kumanlıoğlu Prof. Dr. Candeğer YILMAZ Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Ege Üniversitesi Dekanı Rektörü IV

Prof. Dr. Taylan KABALAK 1937 yılında Uşak'da doğmuştur. 1955 yılında Afyon Lisesi, 1961 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi nden mezun olmuştur. 1967 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi 1. Dahiliye Kliniği'ne asistan olarak kabul edilmiştir. 1971 yılında İç Hastalıkları uzmanı olmuş; aynı klinikte görevine baş asistan olarak devam etmiştir. 1976 yılında Doçent, 1982 yılında da Profesör ünvanını almıştır. 1974 yılında Nükleer Tıp Uzmanı, 1984 yılında Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Uzmanı olmuştur. 1982-2001 yılları arasında değişik dönemlerde Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı Başkanlığı yapmış; Evli ve iki çocuk babasıdır. Emeklidir. Prof. Dr. Ahmet Gökhan ÖZGEN 1963 yılında doğmuştur. 1986 yılında yükseklisansını Erciyes Üniversitesinde tamamlamıştır. 1986-1988 yılları arasında SSK Iğdır Sağlık İstasyonu Hekimi olarak mecburi görevini tamamladıktan sonra; 1988-1993 yılları arasında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Anabilim Dalı asistanı olarak görev yapmıştır. 1993-1996 yılları arasında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Uzmanlık unvanını almıştır. 1999 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Endokrinoloji Bilm Dalında yandal eğitimini tamamlamış; 1999-2003 yılları arasında Yard. Doç. V

olarak görevine devam etmiş; 2003 yılında Doçent unvanı, 2009 yılında da Profesör unvanı almış olan Prof. Dr. ÖZGEN, halen görevine devam etmektedir. Yrd. Doç. Dr. Mehmet ERDOĞAN 1972 yılında Trabzon da doğmuştur. 1996 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi nden mezun olmuştur. 2003 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi İç Hastalıkları Uzmanlık unvanını almıştır. 2003-2006 yılları arasında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Endokrinoloji Yan Dal İhtisasını tamamlayarak 21.09.2006 yılında Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalığı Uzmanı olmuştur. 31.01.2012 tarihinden itibaren de Yrd. Doç. ünvanını almıştır. Evli ve 2 çocuk babasıdır. VI

İÇİNDEKİLER Giriş 1 1. Guatr Nedir?...3 2. Basit Guatrlar (Ötiroid Guatrlar)...8 3. Tiroid Nodülü...16 4. Tiroid Kanserleri...23 5. Hashimoto Hastalığı...34 6. De-Quervain Tiroiditi (Viral Tiroidit)...41 7. Sessiz Tiroidit...43 8. Akut (Hızlı) Gelişen Tiroiditler...47 9. Hipertiroidi (Zehirli Guatr) Nedir?...48 10. Hipotiroidi...58 11. Gebelik, Lohusalık Döneminde Guatr Sorunları...65

GİRİŞ Guatr ve Tiroid Hastalıkları Günümüzde bilgiye ulaşmak eski zamanlara kıyasla çok daha kolay olmaktadır. Fakat bilginin kaynağı ve doğruluğu çok önemlidir. Birçok bilgi gelişigüzel servis yapılmaktadır. Bu; bilgi kirliliği dediğimiz durumu ortaya çıkarmaktadır. Bilgi ve bilim denilince ilk akla gelen üniversiteler olmaktadır. Ege Üniversitesi ülkemizde bilgi ve deneyimiyle en köklü üniversiteler arasında yer alarak kurumsallaşmıştır. Nitekim Üniversitemiz; kuruluşunun 55. yılını coşkuyla kutlamaktadır. Bu etkinlikler arasında; toplum sağlığını yakından ilgilendiren hastalıklarla ilgili bilgilerin halka aktarımı hedeflenmiştir. Bu konulardan bir tanesi olan ve toplumumuzda sıkça rastlanan guatr hastalığı önemli sağlık sorunlarındandır. Ülkemizdeki sıklığı %30 lar civarındadır. Ayrıca; bölgemiz guatr hastalıklarının sık görüldüğü (endemik) bölgelerden biridir. Poliklinik başvurularında guatr hastalıkları en çok başvurulan hastalıklardandır. Endokrinologlar olarak bizler halkımızın guatrla ilgili hastalıkları oldukça önemsediğini görmekteyiz. Bundan da mutluluk duyuyoruz. Gerçekten de guatr ile ilgili problemler vücudumuzdaki hemen hemen her hücreyi etkilemektedir. Bu da guatra neden olan hastalıklarda çok çeşitli semptom ve bulgulara yol açmaktadır. Akla gelen her türlü şikayetin altından bir tiroid hastalığının çıkması olasıdır. Bu durum bazen hekimler içinde bir çıkış yoludur. Diğer branş hekimleri tarafından tetkik edilip bir şey bulunamadığında acaba guatr dan mıdır diye yönlendirilen birçok hasta vardır. Bütün bu karmaşıklığın içinde zaman kaybı olmadan ve gereksiz işlemler yapılmadan önce; hastaların, kendi hastalıkları ile ilgili, hekimlere ulaşması çok önemlidir. Konunun uzmanı olan kişilere ulaşılmadığı durumlarda 1

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 18 gereksiz tetkik, zaman kaybı, bazen gereksiz ameliyatlar gibi gereksiz organ kayıpları yaşanabilmektedir. Hasta ve hastalığın doğru bir yolda ilerlemesi; doğru hasta, zaman ve doğru tedaviyle mümkündür. Bunun yolu hastanın eğitiminden geçmektedir. Biz de bu amaçla bu kitabı hazırlamayı uygun bulduk. Burada guatr hastalıkları halkın anlayacağı dilde genel hatlarıyla özetlenmiştir. Bu kitapta konunun ayrıntıları değil genel hatları verilmiştir. Aklınızdan geçen tüm soruları olmasa da, çoğunu karşılayacağını ümit ediyoruz. Zaten her şeyi içeren bir kitap pratikte de mümkün değildir. Tıpta çok klasik bir söz vardır hastalık yoktur hasta vardır. Gerçekten de hastalıklar matematik gibi 2x2=4 kuralıyla işlemez. Her hastalık bireyden bireye farklılık gösterir. Burada da sizi değerlendiren hekiminizin hekimlik sanatı önemli olacaktır. İşte bu nedenle guatr hastalıkları ile ilgili konularda uzman kişiler endokrinoloji uzmanlarıdır. Fakat henüz tüm ihtiyacı karşılayacak sayıda değildir. Endokrinoloji uzmanlarına ulaşılamadığında konu ile ilgili olarak; gerekli tetkik ve tedavilerin dahiliye uzmanlarınca yapılabileceği akılda bulundurulmalıdır. Kitabın yararlı olacağını ümit ediyoruz. Prof. Dr. Taylan KABALAK Prof. Dr. Ahmet Gökhan ÖZGEN Yrd. Doç. Dr. Mehmet ERDOĞAN 2

1. GUATR NEDİR? Tiroid Bezi Guatr ve Tiroid Hastalıkları Tiroid bezi, boynun ön tarafında ve gırtlağın hemen önünde yer alan bir iç salgı bezidir. Büyüklüğü 18-20 gr. kadardır. Benzetme olarak, yaklaşık bu 5-6 kesme şeker büyüklüğündedir. Şekli kabaca bir kelebeğe benzemektedir (Şekil-1). Şekil-1. Kelebeğin sağ kanadı gibi olan kısma sağ lob, sol kanada uyan kısma sol lob, iki lobu bağlayan köprü bölümüne de istmus denilmektedir (Şekil-2). Şekil-2. 3

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 18 Kıvamı çok yumuşaktır. Karşıdan bir kişinin boynuna baktığımızda normalde tiroid bezine ilişkin bir kabartı görülemez. Ancak nadiren, çok zayıf, boynu uzun ve öne kavisli kişilerde tiroid kabartısı, normalde de görülebilir. Tiroid bezinin büyümelerine guatr denilmektedir (Şekil-3). Şekil-3. Halkımız, guatr denildiğinde sanki tek bir hastalıkmış gibi algılamaktadır. Bu yanlış bir bilgidir. Guatr denildiğinde, tiroid iç salgı bezinin birçok sayıda hastalığı akla gelmelidir. Bunların sebep, tanı ve tedavisi son derecede farklı olabilmektedir. Diğer bir deyişle, guatr sözcüğü bir genellemedir. Bezin aşırı çalışması veya yetersiz çalışması, büyümesi, içinde nodüllerin oluşması, urları, iltihapları, her biri ayrı bir guatr sebebidir. Yani guatr denildiğinde tiroid bezinin hastalığa bağlı büyümesi akla gelmelidir. Büyüten hastalık ise tiroid bezinin çeşitli hastalıkları olabilir. Bu bilgilendirme kitabında guatr sebebi olan hastalıklar yer almaktadır. 4

Guatr ve Tiroid Hastalıkları Guatra ilişkin bezdeki büyümeler karşıdan kişinin boynuna bakıldığında çoğu kez fark edilebilir. Ancak gözle fark edilmemesi guatrın olmadığı, yani tiroid bezinin büyümediği anlamına gelmez. Hafif büyümelerde, boynu kısa olanlarda ve şişmanlarda, gögüs kafesi içine doğru büyümelerde guatr var olsa bile gözle görülmeyebilir. Tiroid Bezinin Vücudumuzda Görevleri Nelerdir? Tiroid bezi T3 ve T4 olarak isimlendirdiğimiz tiroid hormonlarını salgılamaktadır. Esas hormon T3 tür. T4 dokularda T3 e dönüşerek etkisini göstermektedir. Tiroid hormonunun kandaki düzeylerinin gereğinden ne az, ne de fazla olmaması gerekmektedir. Vücudumuza yeterli olacak hormon salgısını hipofiz bezimiz belirler. Hipofiz bezi beynimizin alt bölümünde yer alan bir nohut tanesinden biraz büyük bir salgı bezidir (Şekil-4). Şekil-4. 5

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 18 Vücutta birçok iç salgı bezini kontrol eder. Hipofiz bezinin tiroid bezine ilişkin salgısı TSH hormonudur (Şekil-5). Şekil-5. Tiroid hormonu ihtiyacımız arttığında hipofiz bezi daha fazla TSH salgılayarak, tiroid bezini daha fazla tiroid hormonu (T3 ve T4) salgılaması için uyarır, tiroid hormon ihtiyacımız azaldığında ise TSH salgısını azaltarak tiroid hormon salgısını frenler. Nitekim tiroid bezi bazı nedenlerle kendi başına fazla çalıştığında (hipertiroidi = zehirli guatrlar) hipofiz bezi TSH salgısını azaltarak bunu frenlemeye çalışır. Zehirli guatrlarda kanda T3 ve T4 ün artmasına karşın, TSH nın (Tiroidi uyarıcı hipofiz bezi hormonunun) azalmasının sebebi budur. 6

Guatr ve Tiroid Hastalıkları Tiroid hormonunun, vücudumuzda, büyüme, gelişme, enerji oluşumu ve enerji kullanımı, vücut ısısının sağlanması ve devamlılığı gibi önemli görevleri bulunmaktadır. Ayrıca şeker metabolizması, yağ metabolizması ve protein metabolizması gibi her türlü metabolizmamızın doğrudan veya dolaylı kontrolu, diğer hormonlarımızın üst düzeyde etkileri ve enzimlerimizin normal işlevleri için, tiroid hormonu olmazsa olmazlardandır. Tiroid hormonu yetersizliğinde, saydıklarımızın hepsinin işlevi yetersizleşir, bozulur. Büyüme ve gelişmede tiroid hormonu önemlidir. Tiroid hormonu eksikliğinde gelişme geriliği, hatta cücelik görülebilmektedir. Enerji oluşumunda etkilidir. Tiroid hormon eksikliğinde hareketler yavaşlamış, kişinin enerjisi düşmüştür. Vücut ısısının oluşmasında tiroid hormonu çok önemlidir, ağır tiroid hormon yetmezliklerinde vücut ısısı düşmekte, soğuğa tahammül azalmaktadır. Metabolizmanın yeterince aktif olmasında, tiroid hormonu önemlidir. Tiroid hormon eksikliğinde her türlü yapım ve yıkım faaliyetleri yavaşlar. Örneğin; kan kolesterolü artar, damar sertliği süratlenir. Tiroid hormon eksikliğinde hormonların ve emzimlerin de yeterince etkin olamadıkları görülmektedir. Tiroid bezi hastalıklarına genel olarak guatr dediğimizi ifade etmiştik. Guatrlar, yani tiroid bezi hastalıkları, genelde başarıyla tedavi edilebilen hastalıklardandır. Kanseri bile iyi gidişli olan bir organımızdır. Gerçekten tiroid bezi kanserlerinin % 95 inde tedavi başarılıdır. Ancak bunda da çok geç kalmamak esastır. Her türlü guatrın tedavisinde geç kalmama prensibi esastır. 7

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 18 Ülkemizde guatrların tanısı ile ilgili her türlü modern tetkiki yapma olanağı bulunmaktadır. Doktorlarımız tarafından hastalık iyi tanınmakta ve bilinmektedir. Branşları olduğu için doğal olarak guatrları çok iyi bilmek durumunda olan endokrinolog, yani hormon hastalıkları uzmanlarımızın sayısı ülkemizde giderek artmaktadır. Dahiliye uzmanlarımızın da guatrla ilgili teorik bilgileri ve deneyimleri yeterli ve iyi düzeydedir. Guatr cerrahisi ülkemizde oldukça başarılıdır. Guatr cerrahisinde bilgi ve deneyim önemlidir. Ayrıca yandal olarak sadece endokrin cerrahiyle uğraşan cerrahlarımız da giderek artmaktadır. Son söz olarak çeşitli tiroid hastalıklarını kapsayan guatrların tedavisi mümkündür. Bu konuda ülkemiz tıbbı başarılıdır. Ancak başarıda, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, hastanın gecikmemesi ve guatr tanısı konulmuş ise düzenli kontrollarına gitmesi önemlidir. 2. BASİT GUATRLAR (ÖTİROİD GUATRLAR) Basit guatrlar tiroid bezinin, iltihabi ve tümöral sebepli olmayan büyümeleridir. Basit sözcüğü önemsiz olduğunu düşündürmemelidir; önemlidir, tedavi edilmelidir. Hatta tedavi ne kadar erken başlarsa başarı o kadar yüksek olur. Bu tip guatrların ortaya çıkmasında, endojen (iç kaynaklı) dediğimiz vücudumuza ait etkenlerin yanı sıra; ekzojen (dış kaynaklı) dediğimiz yaşadığımız çevre koşullarının yol açtığı olumsuzluklar rol oynayabilmektedir. Vücudumuza ait guatr yapıcı etkenlerin sayısı fazladır, ancak bunların ortaya konulmaları çok zordur. İç etkenler arasında genetik yatkınlıklar da yapısal nedenler arasındadır. Bazı ailelerin birinci derecede kan akrabalarında guatr daha yaygın olabilmektedir. 8

Guatr ve Tiroid Hastalıkları Annemde, babamda kardeşlerimde, hala ve teyzemde de var. sözcükleri, guatr hastalarınca sıkça ifade edilmekte ve genetik yatkınlığı göstermektedir. Dış ortamla ilgili bazı özellikler, guatr oluşmasına neden olmaktadır. Nitekim bazı hastalar bizim orada hemen herkeste guatr var diyebilmektedir. Bunun anlamı o bölgenin guatr yapıcı çevre özelliğidir. Guatr yapıcı çevresel etkenler oldukça çeşitlidir. Bunlar iyot eksikliği, bazı kimyasallar, çok daha zayıf etken olarak da bazı gıdalar sayılabilir. İyot tiroid hormon üretiminde önemli bir ham madde durumundadır. Bu sebeble iyot eksikliğinde hormon üretimi zora girer, guatr oluşur. İyot eksikliği basit guatr sebebi olarak önemli bir faktördür. Yöresel iyot eksikliği, o bölgede çok sayıda insanda guatr oluşmasına sebep olmaktadır. Biz bu yörelere endemik guatr bölgeleri diyoruz; buradaki guatrlara da endemik guatr diyoruz. Ülkemizde son yıllarda tuzların iyotlu tuz halinde tüketime sunulması çok yararlı bir yaklaşım olmuştur. 9

İyotlu tuz kullanımının yararı, bebeklik ve çocukluk yaşlarından itibaren görülmektedir. Hatta gebelik süresince bebeğin gelişmesinde de çok olumlu etkileri bulunmaktadır. Yaygın iyotlu tuz kullanımı ile önümüzdeki 10 yıllar içinde guatr oranı toplumumuzda giderek azalacaktır. Gıdaların guatr yapıcı etkileri, genelde zayıf bir etkidir. Ancak bu gıdaların sürekli çok büyük miktarlarda tüketilmesinin guatr yapıcı etkisinden söz edilebilir. Ancak gıdaların guatr yapıcı etkisi çoğu kez abartılmaktadır. Bunun olabilmesi için kişinin guatr oluşmasına yapısal yatkınlığı yanı sıra o gıdanın günlük yüksek miktarlarda tüketilmesi gerekmektedir. Lahana bunlardan birisidir. Ancak haftada birkaç gün yemenin veya lahana salatası yemenin guatr yapıcı etkisi söz konusu değildir. Günümüzde modern ve çeşitlemeli beslenme modelinde gıdaların guatrojen etkisi artık çok önemli görülmemektedir. Guatra ilişkin öneriler bölümünde de çok nadir durumlar dışında hekimlerce gıda yasakları verilmemektedir. Basit guatrlar her yaşta, hatta ilkokul çağında da görülebilir, bu çocukluk yaşlarında çoğu kez gözden kaçar veya tedavi ihmal edilir. Endemik guatr bölgelerinde ilk ve ortaokullarda uzmanlarca yapılan taramalarda %20 lere varan guatr oranı bulunmuştur. Her 100 çocuğun 20 sinde guatr görülmesi önemli bir rakamdır. Bu çalışmada guatr görülen çocuklardan ancak pek azının guatrı, gözle görülebilecek büyüklükteydi. 10

Guatr ve Tiroid Hastalıkları 20-30 lu yaş döneminde çoğu kez gözle fark edilebilecek büyüklüğe gelir (Şekil-6). Şekil-6. Okla işaretli bölgede guatra ilişkin hafif bir kabartı görülmekte. Yaş ilerledikçe hastalık daha sık görülür. Yine yaş ilerledikçe daha önce de var olan bir basit guatrın da derecesi ve büyüklüğü artar. Hastalık kadınlarda erkeklere oranla 7-10 kat daha sık görülür. İyot eksikliği, guatrlı gebe kadında guatrın daha da büyümesine sebep olur. Basit guatrlar genelde kişide önemli şikayetlere sebep olmazlar. Ancak çok büyüdüklerinde soluk borusuna baskı yaparak bazı şikayetler oluşturabilirler (Şekil-7). 11

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 18 Şekil-7. Hastada boyunda bası şikayetine sebep olan çok büyük bir guatr. Basit guatr oluşumunda ilk yıllar guatrın kıvamı oldukça yumuşakken, yıllar geçtikçe, içinde sert dokular gelişir ve kıvamı sertleşir. Çok büyük ve kıvamı sertleşmiş basit guatrlarda şikayetler, ağırlıklı olarak soluk borusu ve boyundaki damar ve diğer dokulara yaptığı bası ile ilgilidir. Basit guatrı olan hastaların laboratuar tetkikleri yapıldığında tiroid hormon salgı düzeyleri genelde normal bulunur. TSH (tiroidi uyarıcı hipofiz bezi hormonu) bazen hafifçe yüksek olabilir. Tiroid ultrasonu mutlaka yapılmalıdır. Ultrason, guatrın büyüklüğünü, yıllar içinde daha büyüyüp büyümediğini, son derecede doğru, milimetrik olarak belirlediği gibi, guatr içinde nodüllerin oluşup oluşmadığını da (nodüler guatr) gösterecektir. 12

Guatr ve Tiroid Hastalıkları Ultrason çok dikkatli ve tiroid ultrasonunda deneyimli laboratuarlarca yapılmalıdır. Günde 50-100 ultrason yapan, hasta yükü fazla olan bir hastane veya tanı merkezlerinde 5 dakikada yapılan bir ultrason güvenli olmayacaktır, itibar edilmemelidir. Ultrason, cihazı kaliteli ve tiroid ultrasonunda deneyimli bir merkezde tekrarlanmalıdır. Çok büyük guatrlarda, özellikle göğüs içine büyüme şüphe edilmekteyse, tiroid sintigrafisi de yararlı olabilmektedir (Şekil-8). Köprücük Kemiği Göğüs boşluğuna büyüyen guatr Şekil-8. Göğüs boşluğuna doğru, yukardan aşağı büyüyen guatrlar, soluk borusunu bastırarak daraltabilirler. 13

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 18 Bazı guatrlar göğüs kafesinin içine doğru büyür ve sarkarlar. Bunların soluk borusunu bastırarak daraltmaları çok olasıdır. Bu durumdan şüphe edildiğinde hastalardan göğüs bilgisayarlı tomografisi (BT) tetkiki de istenir. BT çekilirken koldan ilaçlı madde enjeksiyonu yapılmaması (kontrastsız tetkik) gerekir. Bir tiroid kanseri tanısı konduğunda kontrast madde içindeki çok yoğun olan iyot, atom tedavisini geciktireceği için boyun ve göğüs BT leri kontrastsız çekilmelidir. Tedavide tiroid hormonu verilir. Bunların dozu, hekim tarafından hastaya göre belirlenir. Ülkemizde Levotiron, Tefor ve Euthyrox isminde tiroid hormonu içeren ilaçlar bulunmaktadır. Levotiron'un 25-50-75-100 mikrogram, Euthyrox un 25-50-150-200 mikrogram etken madde içeren preparatları ve Tefor da 100 mikrogram etken madde içeren preparatları bulunmaktadır. Önümüzdeki yıllarda bu ilaçların batı ülkelerinde bulunan 75-125-175 mikrogram etken madde içerenleri de büyük olasılıkla ülkemizde de bulunacaktır. Levotiron, Tefor ve Euthyrox benzer etken madde içermelerine rağmen, özellikle emilim ve etken maddedeki bazı farklardan dolayı etkileri tam anlamıyla eşit olmayabilir. Bu sebepten bir ilaçtan diğerine geçildiğinde, doktor yeni başlanan ilaca göre hastada dozu tekrar ayarlamalıdır. Bu aşamada doktor hastayı 6 haftalık aralarla kontrole çağırabilir. Bunun dışında yılda bir kontrol yeterlidir. İlacın guatr büyümesini yeterli kontrol edemediği durumlarda veya çok büyük guatrlarda cerrahi tedavi de yapılmaktadır. Operasyon düşünüldüğünde, gerçekten bu gerekli mi, iyiden iyiye belirlenmelidir. Operasyon kararı cerrah tarafından verilmemelidir. Ülkemizde yapılan bir yanlış da, bazı guatr hastalarının, ilk basamak 14

Guatr ve Tiroid Hastalıkları olarak bir cerraha başvurmasıdır. Cerrah, doğası gereği cerrahi tedaviye daha yatkın olduğundan gereksiz cerrahi uygulamalar olabilmektedir. İlk başvuru ve operasyon gereği kararı endokrinolog (veya iç hastalıkları uzmanınca) verilmelidir. Operasyon, tiroid cerrahı (endokrin cerrah) veya tiroid operasyonunda yeterli bilgi ve deneyime sahip bir genel cerrahi uzmanı tarafından yapılmalıdır. Cerrah seçimi son derecede önemlidir. Usta bir cerrah tarafından yapılan operasyon ortalama 1 saat süren, kişiyi iş ve gücünden alıkoymayan bir cerrahidir. Buna karşın usta olmayan bir cerrahide ses siniri kesilmesi, kan kalsiyumu düşmesine bağlı kasılma gibi, tedavisi zor ve sürekli sağlık sorunları (komplikasyonlar) kalabilir. Deneyimli bir cerrahta bu komplikasyonlar yok denecek kadar azdır. Ancak konuda çok deneyimli bir cerrahın yaptığı ameliyatlarda bu komplikasyonların olmayacağı garantisi yoktur; ancak olasılık çok daha azdır. Bu sebeple hasta kendi kendine operasyon kararı vermemelidir. Operasyondan sonra, ömür boyu tiroid hormonu kullanmak zorunludur. Yaşam boyu yılda en az bir defa endokrinologa (veya dahiliye uzmanına) takip için gidilmelidir. Yıllık takipler ömür boyu sürmelidir. İyi bir operasyon, ilacın düzenli kullanımı ve en az yılda bir doktor kontroluna giden hastalarda, guatrın nüksü (tekrarı) hemen hemen yok denecek kadar azdır. Aksi halde 5-10 sene içinde nüksler görülebilir. Cerrahi tedavi gerektiren bazı guatrlarda cerrahi tedavi yapılmayabilir. Bunun sebebi; Hasta cerrahi bir tedavi istemeyebilir veya başka bir hastalık, örneğin kalp hastalığı, ağır 15

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 18 karaciğer veya böbrek hastalığı, hastanın çok ileri yaşı, tiroid operasyonunu riske edebilir. Bu gibi durumlarda radyoaktif iyot verilerek de tiroid küçültülebilir. Bu yol çok daha az başvurulan bir yoldur. Radyoaktif iyot tedavisi düşünüldüğünde endokrinolog veya dahiliye uzmanı, nükleer tıp birimi ile konsülte ederek bu uygulamayı gerçekleştirir. Radyoaktif iyod tedavisinden sonra hastada genelde tiroid yetmezliği olacağından, ömür boyu tiroid hormonu kullanmak zorunludur. Bu sebeple uygulama sonrası endokrinolog (veya dahiliye uzmanı) tarafından yaşam boyu takibe alınmalıdır. 3. TİROİD NODÜLÜ Nodül Nedir? Tiroid nodülü, tiroid bezi içinde yuvarlak veya elipsoid yumru oluşumudur. Bunlar 1-2 mm den, 5-6 cm e kadar değişen boyutta olabilirler (Şekil-9). Şekil-9. Nodüller milimetre boyutunda olabileceği gibi, resimde de görüldüğü gibi gözle görülebilen 5-6 cm büyüklüğünde de olabilirler. 16

Guatr ve Tiroid Hastalıkları Elle muayene ile 1 cm üzerindeki nodüller saptanabilir. Daha küçük, mm boyutta olanlar ise, ancak ultrason ile belirlenebilir. Nodüller kistik veya içi dolu (solid) kitlelerdir. Nodüllerin yaklaşık %95'i iyi huyludur, yani kanser değildir. Ancak %5 veya daha azı kötü huylu olabilir. Aşırı hormon üretme yeteneğine sahip nodüller zehirli guatra neden olur. Bunlara sıcak nodül denilmektedir. Nodülün hormon üretme yeteneği yoksa buna soğuk nodül veya ılık nodül adı verilir. Sıcak, soğuk, ılık nodül kavramları, nodüllerin sintigrafideki görünümlerine göre belirlenmektedir. Günümüzde nodül belirlenmesinde çok daha önemli olan ve sık kullanılan ultrasonda ise nodüller, eko özelliklerine göre, aşırı ekolu (hiperekojen), normal ekolu (izoekojen) veya düşük ekolu (hipoekojen) olarak ayrılırlar. Belirtiler Genelde tiroid nodüllerinin çoğunda herhangi bir yakınma olmaz ve genelde de check-up sırasında veya başka bir nedenle istenen görüntüleme yöntemleri sırasında tesadüfen saptanır. Sıcak nodüllerde ise hastanın şikayetleri tiroid hormon fazlalığına (zehirli guatr) bağlı olabilir. Bununla ilgili detaylı bilgiyi zehirli guatr (hipertiroidi) bölümünde bulabilirsiniz. Hashimoto hastalığının seyrinde de tiroid bezinde nodüller ortaya çıkabilir. Nodülün çapı çok büyük ise etrafındaki doku ve yapılara bası bulguları yaratır. Bu durumda da yutma güçlüğü, ses kısıklığı, öksürük, nefes darlığı olabilir. Nodüller genelde ağrısızdır; ancak bazı tiroid iltihaplanmaları veya kist içine aniden kanama 17

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 18 sonucu nodül ağrılı olabilir. Tiroid bezinizde bir nodül saptanmışsa telaşa kapılmayın. Çünkü bunların çok az bir kısmında kanser görülmekte ve bu kanserler erken yakalandığında uygun tedavi ile normal yaşam süresi mümkün olmaktadır. Sizde bir nodül saptandığında bunun kötü huylu olup olmadığının mutlaka araştırılması gerekir. Bu konuyla endokrinoloji (veya iç Hastalıkları) uzmanları ilgilenmektedir. Hangi Testler Yapılır? İlk basamakta nodülün hormon üretip üretmediğini ayırmak için kanda TSH, T4, T3 düzeyleri istenecektir. Çoğunlukta bu testler normal bulunur. Zeminde bir Hashimoto hastalığı var ise sıklıkla hipotiroidiye uyan bulgular, veya nodül sıcak nodül ise hipertiroidiye ilişkin laboratuar bulguları saptanır. Nadir bir tiroid kanseri tipi olan medüller tiroid kanseri ayırımında kan kalsitonin düzeyleri fikir vermektedir. Başlangıçta kalsitonin düzeylerine bakılmasının da büyük yararı vardır. Bu hormonun yüksek bulunması erkenden hastalığın yakalanmasını sağlayabilir. Nodülde Tiroid Sintigrafisi Ne İşe Yarar? Tiroid sintigrafisi nodülün sıcak, soğuk veya ılık nodül olup olmadığını gösterir. Nodül içindeki hücreler tiroid hücrelerinden farklı ise verilen radyoaktif maddeyi tutmayacakları için içleri boş görülür ki buna soğuk nodül denir. Eğer nodül içindeki hücreler aşırı çalışıyorsa bu durumda verilen radyoaktif maddenin hepsini bu nodül alıp sıcak nodül şeklinde görülürler. Sıcak nodüllerde 18

Guatr ve Tiroid Hastalıkları kanser olasılığı oldukça düşüktür (binde 4) Soğuk nodüllerde bu oran daha yüksektir (%5-20). Ultrason Yaptırmalı mıyım? Ultrason (US) tiroid hastalıklarının değerlendirilmesinde vazgeçilmez en önemli tetkiklerden birisidir. Nodül değerlendirilmesi için mutlaka yapılması gerekir. Ancak US yapan radyologun deneyimi ve becerisi son derece önemlidir. O nedenle hekiminizin güvendiği bir radyologa sizi yönlendirmesi durumunda mutlaka bu tetkiki o kişiye yaptırmanız takipler açısından önem taşır. Aynı nodülü farklı radyologlar farklı ölçümlerle değerlendirdiğinde aslında çapında değişiklik olmayan nodül sanki büyümüş gibi değerlendirilerek gereksiz bir operasyon kararına neden olabilir. Bu yüzden nodüllerin US ile takibinde aynı deneyimli radyolog ve aynı US cihazının kullanılması en doğrusudur (Şekil-10, Şekil-11). Şekil-10. Ultrasonla belirlenen nodüllerin tiroid şablonunda çapları, ultrason ekojeniteleri ve kanlanmasını gösterir şekilde işaretlenmesi. 19

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 18 Şekil-11. Ultrasonda ekojenitesi normal tiroid dokusundan daha az olan nodül (hipoekoik nodül) US, nodülün çapı, kistik olup olmadığı, patolojik lenf bezlerinin varlığı, nodülün kötü huylu olup olmadığının değerlendirilmesinde önem taşır. Gerektiğinde şüpheli nodüllerden US ile görerek biyopsi yapma şansı da sağlar. İğne Biyopsisi Nedir? Her Nodüle İğne Biyopsisi Gerekir mi? Deneyimli ellerde yapıldığında tiroid kanserinin olup olmadığı konusunda %90'lara varan doğrulukta tanı sağladığı için oldukça önemli bir tetkik yöntemidir. İçerisinde biyopsi sözcüğü geçtiği için genelde hastalar ilk duyduklarında bunu yaptırmak konusunda çekinceli davranmaktadırlar. Biyopsi olmasına rağmen iğne ile anestezi altında yapılan basit bir uygulamadır. Deneyimli ellerde herhangi bir komplikasyonu yoktur. 20

Guatr ve Tiroid Hastalıkları Bazı hastalar kanserin biyopsi sırasında yayılabileceği endişesini taşımaktadır. Böyle bir olasılık bugüne kadar hiç görülmemiştir. Biyopsi sırasında uyulması gereken konuların başında boynun hareket etmemesi zorunluluğu vardır. Tam iğne nodül içinde iken; hastanın konuşması, yutkunması, hapşırması, öksürmesi hekimin elini tutması kanamaya ve biyopsi sonucunun yetersiz gelmesine neden olur. Bu nedenle birkaç saniye sürecek bu işlem sırasında bu kurallara uymak gerekir. Nodülün özelliğine, sayısına ve büyüklüğüne göre nodülün değişik yerlerinden örnek almak gerekecektir. US ile kuşku uyandıran veya takipteki nodüllerde büyüme saptanan nodüllere biyopsi yapmak gerekir. Her nodüle biyopsi yapmak gerekmez. Özellikle kenarları düzenli içinde kireçleme odakları olmayan, içinde damar yapısı bulunmayan iyi huylu küçük nodüller biyopsi yapmadan izlenebilirler. İğne ile örnek alındıktan ve tetkik camlarına (lam) bu materyal yayıldıktan sonra deneyimli bir sitolog (veya patolog) tarafından incelenecektir. Raporda Benign nodül iyi huylu bir nodül olduğunu, Malign sitoloji ise kötü huylu olduğu anlamına gelir. Şüpheli sitoloji ise kesin kanser hücresi görülmemekle beraber birtakım hücresel değişiklikler kanser olabileceğini düşündürmektedir. Bu durumda ameliyat konusunda hekimin karar vermesi gerekir. Tanı için yetersiz (Nondiagnostik) sitoloji ise yeterli materyal alınamadığını ya da alınan materyalin yeterli fikir vermediğini gösterir ki, bu durumda biyopsinin bir süre sonra (genelde 1 ay) yenilenmesi gerekir. 21

Guatr ve Tiroid Hastalıkları Not: 75

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 18 Not: 76

Guatr ve Tiroid Hastalıkları Not: 77

Yayımlanmış Kitaplarımız Hipertansiyon Osteoporoz (Kemik Erimesi) Düşmeler ve Önlenmesi Obezite Meme Kanseri Cerrahisine Bağlı Lenfödem

Yayımlanmış Kitaplarımız Kan Yağları ve Kalbimiz Her Yaş İçin Spor ve Sağlık Diyabetik Ayak Sağlıklı Beslenme Varis

Yayımlanmış Kitaplarımız Göğüs Ağrısı, Kalp Krizi, Aspirin Kullanımı Herediter Anjioödem Kanın Pıhtılaşmasını Önleyen İlaçlar ve Kalbiniz, Atriyal Fibrilasyonlu Yaşam Kalp Yetersizliği ile Yaşamak, Kalp Pili İle Yaşamak, Kalp İlaçlarını Nasıl Kullanalım Kalp Hastalığında Cinsel Yaşam/Şeker Hastalığı/ İnme Teşhis ve Ameliyatsız Tedavi

Yayımlanmış Kitaplarımız Mitral Kapak Sarkması Nedir? Koroner Arter Baypas Ameliyatınız, Kalp Kapağı Ameliyatınız Guatr ve Tiroid Hastalıkları

Yayıma Hazırlanan Kitaplarımız Damar Sertliği ve Risk Faktörleri Diyabetim ve Ben Çocuklarda Yanık ve Korunma Yolları