Ankara, MODSİMMER 8 Ekim 2008 Ankara Konuşmaları: 4 Modelleme ve Benzetimin Kapsam ve Önemindeki Gelişmeler ve Benzetim Çalışmalarında Etik Gereksinmeler Tuncer Ören Emeritüs Profesör Ottawa Üniversitesi Ottawa, Ontario, Kanada 1
Etik sürdürülebilir uygarlıkların temel öğelerinden biridir ve önemi gün geçtikçe artmaktadır. Profesyonel olarak başkalarının yaşamlarını etkilemekteyiz ve vatandaş olarak başkalarının davranışlarından etkilenmekteyiz. Benzetim pek çok alanda kullanılan çok önemli ve kudretli bir teknolojidir. Dolayısıyla, benzetimde etik, mesleğini ciddiye alan hepimiz için önemlidir. 2
PLAN Giriş Konuşmacının konuya nasıl başlamış olduğu Temel terimler Etik davranışın kaynakları Genelde ve M&B de etik davranışa gereksiniminin nedenleri M&B M&B in geniş kullanım alanları Benzetim uygulamalarının önemi Etik davranış Profesyonel etik kodları için bazı kaynaklar Etik kodu olan bazı profesyonel alanlarla M&B in örtüşen yönleri Benzetimciler için Profesyonel Etik kodu Etik kodu kabul etmiş topluluklar 3
Tarihçe: Nasıl başladı? 1999 Temmuz 2 - Hollanda da Wageningen kentindeki Wageningen Üniversitesinden Prof. Ir. Maurice S. Elzas ın 60. doğum günü onuruna bir sempozyum yapıldı. - Prof. Elzas tarafından seçilen tema: Benzetim ve Etik - Daha önce bu konuda hiç yazı yazmamış ve konuşmamış bir kişi olarak ben de bir kaç çağrılı konuşmacı arasındaydım ve - Sorumluluk, Etik ve Benzetim konulu bir konuşma yaptım. 4
2000 - Sempozyumun organizatörü, Dr. D. Kettenis, SCS in Transactions of the SCS in bir özel sayısının editörlüğünü yaptı, 17:4 (Aralık 2000) 2000 Makale: Ören, T.I. (2000). Sorumluluk, Etik ve Benzetim (Responsibility, Ethics and Simulation) Transactions of the SCS, San Diego, CA. 17:4 (Dec.), 165-170. 5
Makalenin bazı yankıları oldu: (1) Daha bitmeden Ören, T.I. (2000 çağrılı yazı). Verantwortung, Ethik und Simulation. (In English: Responsibility, Ethics, and Simulation). In: R. Rimane (ed.) Gedanken zur Zeit. Translated from the original in English into German by: G. Horton. SCS Europe BVBA, Ghent, Belgium. pp. 213-224. 6
(2) :Basımdan sonra 2001 de, üç ilgili olay: SCS in başkanı (2000-2002), Bruce Fairchild, makaleyi okuduktan sonra Tuncer Ören i Etik İlkeler i oluşturmaya çağırdı. 2001 Haziran, Delft, Hollanda, 4. Uluslararası Eurosim Kongresi Maurice S. Elzas bir Etik oturumu düzenledi Tuncer Ören: Sorumluluk, Etik ve Benzetim konulu bir konuşma yaptı Iva Smith oturumda etkindi. 7
2001 - SCS in Etik Komitesi kuruldu: Emeritüs Prof. Tuncer I. Ören (Başkan) Ottawa, Kanada Emeritüs Prof. Louis G. Birta Ottawa, Canada Emeritüs Prof. Maurice S. Elzas, Wageningen, The Netherlands Dr. Iva Smit, Netterden, The Netherlands 8
2002 - SCS in Etik komitesi Benzetimciler için Profesyonel Etik İlkelerini (Code of Professional Ethics for Simulationists) hazırladı. - İlkeler ve Gerekçesi SCSC 2002 (The Summer Computer Simulation Conference 2002, San Diego, CA) da sunuldu ve konferans bildiri kitabında yayımlandı. 9
2002 - SimSummit W. Waite in önderliğinde, Temmuz 18-19, 2002 de, başlıca M&B kurumlarının temsilcileri ile San Diego, Kaliforniya da toplandı. - Tuncer Ören SCS in McLeod Institute of Simulation Sciences (MISS) in temsilcisi olarak katıldı. - SimSummit in aldığı kararlardan biri şuydu: M&B in bir meslek dalı olarak algılanabilmesi için Profesyonel Etik İlkelerinin Bilim, Teknoloji ve Uygulama ile birlikte dört ana unsurdan biri olması gerekir. 10
Tarihçe: Birinci aşamanın sonu & daha önemli bir aşamanın başlaması: 2003-24 Temmuz 2003 de Montreal de yapılan Yönetim Kurulu toplantısında SCS (Society for Computer Simulation International) Benzetimciler için Profesyonel Etik İlkeleri ne sahip çıktı. 11
PLAN Giriş Konuşmacının konuya nasıl başlamış olduğu Temel terimler Etik davranışın kaynakları Genelde ve M&B de etik davranışa gereksiniminin nedenleri M&B M&B in geniş kullanım alanları Benzetim uygulamalarının önemi Etik davranış Profesyonel etik kodları için bazı kaynaklar Etik kodu olan bazı profesyonel alanlarla M&B in örtüşen yönleri Benzetimciler için Profesyonel Etik kodu Etik kodu kabul etmiş topluluklar 12
Etik: Nedir? Nasıl? Etik davranışın kaynakları Niçin gereklidir? M&B etkinlikleri için niçin gereklidir? 13
Etik Nedir? etik İnsan davranışında doğru ve yanlışı inceleyen felsefe dalı. Yunanca: êthikos, êthikê; kök: êthos: davranış, adetler moral Latince: moralis, moralitas: davranış, adetler 14
Bir sözlük: http://www.ethics.org/resources/ethics-glossary.asp (Sonunda birkaç çevrimiçi sözlük daha var.) 15
16
Profesyonel Etik, Bir kişi ya da bir meslek mensuplarının davranışlarını yönlendiren kural ve standartlar. (İş etiği ve hekimlik etiği de benzer şekilde kullanılır.) 17
PLAN Giriş Konuşmacının konuya nasıl başlamış olduğu Temel terimler Etik davranışın kaynakları Genelde ve M&B de etik davranışa gereksiniminin nedenleri M&B M&B in geniş kullanım alanları Benzetim uygulamalarının önemi Etik davranış Profesyonel etik kodları için bazı kaynaklar Etik kodu olan bazı profesyonel alanlarla M&B in örtüşen yönleri Benzetimciler için Profesyonel Etik kodu Etik kodu kabul etmiş topluluklar 18
Başkalarının haklarına saygı: Doğru davranışın özüdür. Aynı zamanda uygar toplumlar (insan ve yazılım etmeni) için de temel bir kavramdır. Uygarlığın devamı amacıyla sosyal dinamiğin düzenlenmesi için de esastır. Ayrıca: Ne kadar kârlı olursa olsun, hiç bir iş paydaşlarının güvenini kaybedince devam edemez. 19
Kendine yapılmasını istemediğini başkalarına yapma Konfüçyus (551-479) İÖ) 20
Sorumluluk: Bir insanın moral yükümlülüklerini yerine getirebilme yeteneği; bir erdemdir. Yalnız olgunluk sorumluluk ifade eder. Hesap verme: (İyi vatandaş olmanın temeli) Yaptıklarının hesabını verme zorunda olmak. (İyi toplum olmanın temeli) 21
Başkalarının hakkına saygının kaynakları: Başkalarının hakkına saygı Kaynak: -kişisel inanç (uygar olma) Kendinden kaynaklı (gerçek) Kaynak: -din davranış zorunlu (öykünülmüş) Kaynak: - devlet adalet sistemi -felsefi (örnek: Zen, diyerkâmlık) sorumluluk Kendiliğinden kısıtlama Hesap verme - toplum âdetler, aktöre akran baskısı, uyarlamalar, davranış ilkeleri, etik davranış kodu 22
PLAN Giriş Konuşmacının konuya nasıl başlamış olduğu Temel terimler Etik davranışın kaynakları Genelde ve M&B de etik davranışa gereksiniminin nedenleri M&B M&B in geniş kullanım alanları Benzetim uygulamalarının önemi Etik davranış Profesyonel etik kodları için bazı kaynaklar Etik kodu olan bazı profesyonel alanlarla M&B in örtüşen yönleri Benzetimciler için Profesyonel Etik kodu Etik kodu kabul etmiş topluluklar 23
Etik Niçin? We all think electricity is entirely governed by natural laws, and yet we think it is rational to put up lightning conductors. Well, I should say that an ethic is, as it were, a (etik insan ihtiraslarının bir yıldırım savarıdır) lightning conductor for human passions, to enable them within a deterministic world to work in a way that produces a minimum of disaster. Bertrand Russell, 1942 (Spinoza s Ethics) 24
Niçin etik gereklidir? Şayet etkinliklerimiz başkalarını (ciddi) bir şekilde etkilemiyorsa, onlara karşı sorumluluk duyma veya hesap verme durumları bahis konusu olmaz. 25
M&B Etkinliklerinde Etik Niçin Gereklidir? Şayet benzetim başkalarını etkilemiyorsa, benzetimci sorumluluk duymak veya hesap vermek durumunda değildir. 26
Dolayısıyla: 1. M&B i geniş bir perspektifden algılamalı (1. konuşma) 2. Hakkıyla yapılmazsa, benzetimin olumsuz sonuçları olur mu? (Şayet, benzetimin olumsuz sonuçları yoksa, benzetim etkinliklerinde etik davranış gerekmez.) 27
PLAN Giriş Konuşmacının konuya nasıl başlamış olduğu Temel terimler Etik davranışın kaynakları Genelde ve M&B de etik davranışa gereksiniminin nedenleri M&B M&B in geniş kullanım alanları Benzetim uygulamalarının önemi Etik davranış Profesyonel etik kodları için bazı kaynaklar Etik kodu olan bazı profesyonel alanlarla M&B in örtüşen yönleri Benzetimciler için Profesyonel Etik kodu Etik kodu kabul etmiş topluluklar 28
Benzetimin geniş kullanım alanları için, bkz. Konuşma: 1 M&B: Geniş Kapamlı bir Görüş Konuşma: 2a M&B in Bilgi Varlığı Ören, T.I. (2009 Ocak - Basımda). Uses of Simulation. In: Principles of Modeling and Simulation: A Multidisciplinary Approach, by. John A. Sokolowski and Catherine M. Banks (eds.) (All Chapters by Invited Contributors). John Wiley and Sons, Inc. New Jersey. M&B Dernek, Grup ve Merkezleri (150 kadar): http://www.site.uottawa.ca/~oren/links-ms-ag.htm 29
Ören, T.I. (2005 - Invited Tutorial). Toward the Body of Knowledge of Modeling and Simulation (M&SBOK), In: Proc. of I/ITSEC (Interservice/Industry Training, Simulation Conference). Nov. 28 - Dec. 1, Orlando, Florida. M&B Bilgi Varlığı Projesi: http://www.site.uottawa.ca/~oren/msbok/msbok-index.htm 30
PLAN Giriş Konuşmacının konuya nasıl başlamış olduğu Temel terimler Etik davranışın kaynakları Genelde ve M&B de etik davranışa gereksiniminin nedenleri M&B M&B in geniş kullanım alanları Benzetim uygulamalarının önemi Etik davranış Profesyonel etik kodları için bazı kaynaklar Etik kodu olan bazı profesyonel alanlarla M&B in örtüşen yönleri Benzetimciler için Profesyonel Etik kodu Etik kodu kabul etmiş topluluklar 31
Benzetimin 1000 lerce uygulaması vardır ve benzetim çalışmaları insanları ve çevreyi çeşitli şekilde etkileyebilir. 32
Ören, T.I. (2002). Future of Modelling and Simulation: Some Development Areas. Proceedings of the 2002 Summer Computer Simulation Conference, pp. 3-8. (presentation). Ören, T.I. (2002 - Invited Plenary Paper). Growing Importance of Modelling and Simulation: Professional and Ethical Implication. Proceedings of the Asian Simulation Conference / the 5th International Conference on System Simulation and Scientific Computing, Cheng, Zongji et al., eds., Nov. 3-6, 2002, Shanghai, China. International Academic Publishers / Beijing World Publishing Corp. Vol.1, pp. 22-26. 33
Pragmatik bir açıdan, epey fazla geçerleme, doğrulama ve akreditasyon teknik ve araçlarının olması benzetimin sonuçlarının önemini kanıtlar. (Örneğin: Department of Defence 2001, V&V Techniques) http://vva.dmso.mil/ref_docs/vvtechniques/vvtechniques-pr.pdf Benzetimciler için geliştirilmiş olan Profesyonel Etik İlkelerinin kabulü, benzetimcilerin kişi ya da grup olarak güvenilirliklerini arttırır. 34
35
PLAN Giriş Konuşmacının konuya nasıl başlamış olduğu Temel terimler Etik davranışın kaynakları Genelde ve M&B de etik davranışa gereksiniminin nedenleri M&B M&B in geniş kullanım alanları Benzetim uygulamalarının önemi Etik davranış Profesyonel etik kodları için bazı kaynaklar Etik kodu olan bazı profesyonel alanlarla M&B in örtüşen yönleri Benzetimciler için Profesyonel Etik kodu Etik kodu kabul etmiş topluluklar 36
Profesyonel Dernekler: Üyelerinin mesleki davranışlarını düzenlemek için ilkelere gereksinimleri vardır. Bazı profesyonel ilkeler yalnız etik görevleri kapsar. Bazı diğer ilkeler gerek etik gerek profesyonel konuları kapsar. (İsimlerinde etik olup olmamasından müstakil olarak) Profesyonel etik terimi hem etik hem de profesyonel davranışı kapsar. Dolayısıyla, Profesyonel etik ilkeleri terimi etik ilkeler ve profesyonel davranış anlamına kullanılır. 37
38
39
40
41
42
43
44
45
PLAN Giriş Konuşmacının konuya nasıl başlamış olduğu Temel terimler Etik davranışın kaynakları Genelde ve M&B de etik davranışa gereksiniminin nedenleri M&B M&B in geniş kullanım alanları Benzetim uygulamalarının önemi Etik davranış Profesyonel etik kodları için bazı kaynaklar Etik kodu olan bazı profesyonel alanlarla M&B in örtüşen yönleri Benzetimciler için Profesyonel Etik kodu Etik kodu kabul etmiş topluluklar 46
M&B bilgisayar tabanlıdır; dolayısıyla, bilgisayarlaştırma, yazılım mühendisliği, Internet, ve yapay zekâ yı ilgilendiren etik konularının çoğu M&B için de geçerlidir. 47
Bilimsel ve mühendislik uygulamalarında M&B için bilim ve mühendislikdeki etik ilkelerin çoğu geçerlidir. M&B araştırmada kullanıldığında, araştırmanın sorumlu bir şekilde yapılması ve sonuçlarının (veri, metin ve fikirler) değiştirilmeden ve kopya çekmeden dağıtılması gerekir. 48
M&B iş olduğunda, iş yaşamındaki etik konular benzetim işine de uygulanır. Savunma uygulamalarında, savunma endüstrisinin özel iş etiğine ( The Defense Industry Initiative gibi) uymak da gerekir. http://www.dii.org 49
PLAN Giriş Konuşmacının konuya nasıl başlamış olduğu Temel terimler Etik davranışın kaynakları Genelde ve M&B de etik davranışa gereksiniminin nedenleri M&B M&B in geniş kullanım alanları Benzetim uygulamalarının önemi Etik davranış Profesyonel etik kodları için bazı kaynaklar Etik kodu olan bazı profesyonel alanlarla M&B in örtüşen yönleri Benzetimciler için Profesyonel Etik kodu Etik kodu kabul etmiş topluluklar 50
M&B etik ilkeleri için iki site: http://www.scs.org/ethics/ http://www.site.uottawa.ca/~oren/scs_ethics/ethics.htm Benzetimciler için profesyonel etik ilkeler http://www.site.uottawa.ca/~oren/pubs/2002/03-code.pdf Gerekçe http://www.site.uottawa.ca/~oren/pubs/d84_rationale.pdf 51
Benzetimcilerin sorumlulukları: benzetimcilere mesleğe diğer ilkelere 52
İlkelerin 5 alanı: meslek ilkeler benzetimciler diğer 1. Kişisel gelişme ve meslek (7) 2. Mesleki yetenek (8) 3. Güvenilir olmak (4) 4. Mülkiyet ve diğer haklar (4) 5. İlkelere uyma (4) 27 53
1. Kişisel gelişme ve meslek Benzetimci olarak: 1.1 Profesyonel yetenek edineceğim ve profesyonel bir tutumla çalışacağım. 1.2 Çalışanlara, müşterilere, kullanıcılara ve işverenlere adil bir şekilde davranacağım. 1.3 Mesleğe yeni girenleri teşvik ve destekleyeceğim. 54
1. Kişisel gelişme ve meslek Benzetimci olarak: 1.4 Modelleme ve benzetim yapan meslekdaşları ve başka meslekden olanları destekleyeceğim. 1.5 Güvenilir sonuçlar alma amacıyla meslekdaşlara yardımcı olacağım. 1.6 Modelleme ve benzetimin güvenilir bir şekilde yapılmasını destekleyeceğim. 1.7 Modelleme ve benzetim mesleğini yücelteceğim; örneğin modelleme ve benzetimin kamuda yaygın ve takdir edilir bir şekilde algılanması için çalışacağım ve yanlış ve yanıltıcı ifadeleri düzelteceğim. 55
2. Mesleki yetenek Benzetimci olarak: 2.1 Uygun yöntem ve teknoloji kullanarak ürün ve/veya servislerin nitelikli olmalarını sağlayacağım. 2.2 Kritik profesyonel değerlendirmeler isteyeceğim, kullanacağım ve sağlayacağım. 2.3 Projelere uygun ve başarılabilir amaçlar önereceğim ve şart koşacağım 2.4 Benzetim projelerini ve/veya sistemlerini yetkililer için anlaşılır bir şekilde ve yanlışsız belgeleyeceğim. 56
2. Mesleki yetenek Benzetimci olarak: 2.5 Yetkililere sistemin tüm tasarım varsayımlarını ve bilinen kısıtlarını ve sorunlarını sağlayacağım. 2.6 Özel modellerin ve ilgili benzetim sonuçlarının kullanılabilme koşullarını açık ve yanlış anlaşılmayacak bir şekilde açıklayacağım. 2.7 Eğer eksiksiz bir doğrulama ve geçerleme yapılamadı ise modeleme ve benzetimin sonuçlarının kabul edilebilirliği hakkında uyaracağım. 2.8 Modelleme ve benzetim çalışmalarının sonuçlarının eksiksiz ve önyargısız açıklama ve değerlendirmelerini sağlayacağım. 57
3. Güvenilir olmak Benzetimci olarak 3.1 Çıkar çatışmasına yol açacak her tür durumda dürüst olacağım. 3.2 Kontratlara, anlaşmalara ve atanmış sorumluluk ve hesap verme koşullarına uyacağım. 3.3 Etik davranışı destekleyen bir organizasyon ortamını gerçekleştirmeye yardım edeceğim. 3.4 Şimdiki ve gelecek kuşak insan ve çevreye zarar vermeyecek çalışmaları destekleyeceğim.. 58
4. Mülkiyet ve diğer haklar Benzetimci olarak: 4.1 Başkalarının katkılarını tam olarak tanıyacağım. 4.2 Entellektüel mülkiyete tam kredi vereceğim. 4.3 Telif hakkı ve patentler dahil mülkiyet hakkına riayet edeceğim. 4.4 Kişi ve kurumların gizlilik haklarına ve ilgili veri ve bilginin gizliliğe uyacağım. 59
5. İlkelere uyma Benzetimci olarak: 5.1 Bu ilkeler uyacağım başka benzetimcileri de uymaya teşvik edeceğim. 5.2 Bu ilkelere uyulmamasını benzetimci olmakla tutarsız kabul edeceğim. 5.3 Modelleme ve benzetim etkinliklerinde etik bir açmaza düşersem, profesyonel meslekdaşlara danışacağım. 5.4 Bu ilkeleri destekleyen profesyonel dernekleri gerekecek güncellemeler için bilgilendireceğim. 60
PLAN Giriş Konuşmacının konuya nasıl başlamış olduğu Temel terimler Etik davranışın kaynakları Genelde ve M&B de etik davranışa gereksiniminin nedenleri M&B M&B in geniş kullanım alanları Benzetim uygulamalarının önemi Etik davranış Profesyonel etik kodları için bazı kaynaklar Etik kodu olan bazı profesyonel alanlarla M&B in örtüşen yönleri Benzetimciler için Profesyonel Etik kodu Etik kodu kabul etmiş topluluklar 61
Etik kodu kabul etmiş topluluklar 62
63
64
Bundan sonra? 65
Lütfen söyler misin, buradan sonra hangi yoldan gitmeliyim? Bu, nereye gitmiş olmayı istediğine bağlı der, Kedi. Neresi olursa farketmez der Alis. O zaman hangi yoldan gittiğin önemli değildir der Kedi. - BİR YERE gideyim de diye ekler Alis, açıklama olarak. Bunu yapman garanti diye ekler Kedi, şayet yeteri kadar yürürsen. (Lewis Carroll, Alis Harikalar Diyarında, 1872) 66
Sonuç olarak normatif bir dilek: Umarım ki aşağıda belirtilen görüşler profesyonel olarak ya da profesyonellik yolunda sizler için de geçerlidir: M&B in profesyonel etik ilkeler gerektirecek kadar önemli olduğu. Kurumunuzca bu profesyonel etik ilkelerin kabulünde önder olmanız. Bu ilkelerin yaygın bir şekilde kabulü ve yaşam biçimi olmasındaki etkinliklere katkınızın önemi. 67
Gördüklerimiz Giriş Konuşmacının konuya nasıl başlamış olduğu Temel terimler Etik davranışın kaynakları Genelde ve M&B de etik davranışa gereksiniminin nedenleri M&B M&B in geniş kullanım alanları Benzetim uygulamalarının önemi Etik davranış Profesyonel etik kodları için bazı kaynaklar Etik kodu olan bazı profesyonel alanlarla M&B in örtüşen yönleri Benzetimciler için Profesyonel Etik kodu Etik kodu kabul etmiş topluluklar Bir dilek 68
69