V A K J F 1. A U. G ı;; N E J. :1\-l i1 )) ii ll 1. i..'t (~ lj Y A Y 1 N J.., A U 1 1 VGM 1\\JlJ\~l \UI tiiiji\ \U\ 345.3705 VAK V AKIFLAR DERGİSİ Metinden hariç 454 Resim, 96 Plan ve Kroki, 68 Fotokopi, 8 Desen ve 3 levha ' yı hividir. SAYI : VIII ~NG~~ ~~!'-~~l~r ~- ~~~!_!!_~ : 1 ~~ ANKARA-1969
ERKEN DEViR ANADOLU TÜRK MİMARİSİNDE 12. ve 13. YÜZYIL ARTUKoGULLARI MEDRESELERİNİN YERİ Fügen ll T E R Anadolu Selçuklu devri Türk miınarisini incelerken, Güney - Doğu Anadolu'daki dini ve dünyevi yapıların özellikleri He bölgeye has bir mimari üsluba sahip ol dukları görülür. Bu bölge 12- ıs. yüzyıllar arası üç asır boyunca Artuklu devletinin hüküm sürdüğü bölgedir. Artokoğullarının çok sayıda Türkmen kütlelerinin bulunduğu Di yarbakır çevresi şehir ve kazalanm içine alan hakimiyetleri, Sultan Alpaslan ve Sultan Melikşah'ın değerli kumandanlarmdan olan ve Artuklu Beyliklerine adını veren Artuk bin Eksük'ün 1091 de ölümü- üzerine oğuharının kurduğu beyliklerle başlamıştır 1 Artuklu devlet idaresinin hangi beylikler etrafında toplanclığına. burada kısaca değinmekde fayda vardır: 1 - Hısn Kayfa ve Amid Beyliğ i ( 1101-1231 ). (Eyyubilerin saldırısı ile son bulmuştur.) 2 -Mardin Beyliği. (1 108-1408). (Karakoyunlular tarafından ortadan kaldırılmış tır.) 3 - Harput Beyliği. (1 185 1233). (Anadolu Selç~kluları bu şubeye son vermiştir.) ı. Daha geniş bilgi için bak. Ali Sevim, (Artuko~Uannın soyu ve siyasi faaliyetleri), Belleten, Ci\t XXVI. sayı 101, (Artukoglu Sök~nin siyasi faaliyetleri). Belleten, Cilt XXVI. sayı ıo3. (Artukoğlu tıgazi). Beneten, Cilt XXVI. sayı 104 Ankara, 1962. 2. Artukoğullan Beylikleri hakkında özlll bilgi için bak. M. Fuat Köprülü, (Artukogullan) maddesi, İslam Ansiklopedisi, Cilt I, İst. 1950, s. 617-625. Bundan sonra Artukoğullarının devlet statülerinde önemli bir noktayı belirtmek yararlı olacaktır. Artukoğulları Beyliklerinin kuruluşu ve sonra da de vleti devam ettirme gayretleri, çeşitli mücadeleler içinde geçmiştir. Bir taraftan Anadolu Selçuklularının birliği sağlama çabalan içinde Artuklu bölgesine saldırıları, öte yandan Suriye Atabekleri ve Eyyubilerin kuzeye doğru genişlemeleri, Artukoğullarını tabi bir devlet olmaktan kurtaramamıştır 3 Tabi oluşta da ortaya ilginç durumlar çıkmaktadır. Mesela 1127 de kurulan ve kısa zamanda yukarı Mezopotamya. Güney - Doğu Anadolu'nun bir kısmı ve Suriye'yi idareleri altına almayı başaran Zengileri bir süre metbu olarak tanınıaları, ortaya zincirleme bir vasıl lık statüsü koymaktadır; çünkü Zengi ler de Irak Selçuklulan Devletinin va salı idi'. Nureddin Zengi'nin ölümün den kısa bir zaman sonra ise, Selahaddin Eyyubi tarafından kurulan Eyyubi Iere tabi olmuşlardır. Siyasi alanda Zengi ve Eyyubilere bağlılık, kültür ve sanat yönünden de Artukoğullarmı Zengi ve Eyyubilerle kaynaştırmış, Anadolu'da özellikle Su riye mimarisini tamamlayan bir hakimiyet haline getirmiştir. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, Anadolu Selçuklularının zaman zaman, Anadolu birliğjni kurmak için güneye saldırıları Artuk- 3. Ali Sevim, (Artuğo~lu!!gazi), s. 662. 4. Mehmet Altay Köymen, Selçuklu D~v ri Türk Tarihi, Ankara, 1963, s. 155.
198 FÜGEN ilter oğullarını daha güneye itmiş, Anadolu' dan koparmıştır. Konumuz olan Artuldu medreseleri de siyasi ve kül~ürel bağ_lar_ı ~k sı:.. kı olan bu birliğin tabii bir sonucu olarak, pek çok yönden Zengl. ve Eyyu"-. bi medreseleri ile aynılık gösterirler. Anadolu'da Selçuklu devrinde (medrese yapısı) genellikle iki büyük grup altında incelenir: 1 - Açık aviulu medreseler, 2- Kapalı me~reseler. En yaygın tip olan, açık aviulu medreseler de kendi aralannda iki ve dört eyvanlı olmak üzere ayinma tabi tutulur. Bilindiği gibi dört eyvanlı şema tranlıdır. İki eyvana indirgeme ise Anadolu için bir yenijiktir. Artuklu medreselerini de, Anadolu'nun açık avlulu medreseleri adı altında toplama~ kabildir. Açık aviulu c1uşları dışında, mimari unsurlarda, kuruluşta, hücre sayısında ve dekorasyanda ayrıntılar büyüktür. Selçuklu devrinin Anadolu'lu medreseleri (güney - doğu bölgesi dışında), ister açık avlulu, isterse avlusu kapalı olsun, herşeyden evvel, genel olarak, düzgün, geometrik planlı yapılardır. Böylece ilk planda gelen bu özellikleri ile hemen İran'a bağlanırlar. Herzfeld' in de dediği gibi, «İkili simetri, İran mimarisi için nasıl herşeyse 6» Anadolu'nun güney. doğu bölgesi dışındaki medreseler için de odur. Medresenin vatanı İran, kurucula da Selçuklu Türkleridir. Selçuklular rı 5. Dog-an Kuban, kapalı medreselerln, Anadolu'da açık aviulu medreselerden daha evvel ortaya çıktı!ına Işaret eder, (Anadolu - Türk Mlmarlslnln ka~ak ve sorunlan, İst., 1965, s. 139.) En erken kapalı medreseler için bk. Aptullah Kuran, Tokat ve Niksar'da Ya~ı Basan medreselerj. Vakıflar Dergesi, Sayı vn. İst., 1988, s. 39-4:3. 6. E. Herzfeid, "Damascus : Studies lıı Archlltecture", Ars -IslamJca, XI-XII. 1946; s. 37. Abbasi Halifesinin himayesi altında, İslam ülkelerini sünni akide etrafında toplamak amacıyla birleştirici olmuş lardır. Şiiliği yenmek ve sünniliğin dört mezhebini. öğretmek ve yaymak amacıyla medrese.yapımına başlanmış. kısa zamanda İran ve Mezopotamya'. da pek çok medrese kurulmuştur. M ~. likşahı'ın büyük veziri Nizamülmülk medrese yapımında öncü ve destekleyici olmuş, Nişapur, Tus, Bağdat'ta açı lan medreseleri, Basra, Rey, Kargirt vı. Jsfahan şehirlerindeki diğerleri izle miştir. Anadolu'nun çifte simctrili, dör: eyvanlı medreselerine (Kayseri Çift.. Medrese gibi 1205 1206), bir ön ör nek olarak Rey (XII. Yüzyıl) medrese sini belirtebiliriz 7 Plana dört eyva ı yerleşimi ile ikj)j simetri hakimdi ı Rey medresesi bugüne ulaşamamış ye.~. pılardandır. Anadolu'da çoğunluğu veren sirnet rik kuruluşlu, dengeli medreselerd'" ana eyvan yanında yer alan kubbe: hücreler ( türbe olarak yapılmışl?rdır ) revak sıraları, eksende yer alan poru: lin derinleşmesi,_ ve figür tasvirler; İran' dan ayni an özellikler olarak ö nemle belirtilmelidir. Sünnilik cereyanının şiddetlenmc. siyle, bütün İslam ülkelerinde medre se yapımı hız kazanmış, Suriye'de d ~,. 7. İran'da dört eyvanlı medreselerin er ken örnekleri olarak kabul edilen Kargirc (XI. y.y.) ve Rey medresesi (Xll. y.y. başı için bk. A. Godard, "Origine de la Madrasa. de la Mosqu~e et du caravan~ran ı\ quatrı:: iwans", Ars IslamJca, Vol. XV-XVI, 1951, s. 1 9. Bugüne ulaşamayan erken devir lra ı; medreselerı JÇ1rı E. KUhnel, Die Kunst des!ı; ıam, Stuttgart, 1962, s. 72 de, "istlsnasız ola rak Şaft ö!renimiıle hizmet etmekteydiler diyerek dört eyvanın her blrlnin bir sünn: mezhebine ait oldubu fikrini kabul etmemektedir. K!lhııel aynı bahse devamla, "Musul vı : Suriye'de Ise Zengller Haneft. mezhebinin ko- ruyucusu tdi~er ve Irak'ta Hanbeli doktrin, hüküm sürüyordu. Sünnlllgin Dördüncü mez hebi Maliki'lik içinse, Ma!rlb yurtluk etmek- teydl" demektedir. Dört mezhebe de yer veren Baıtdat'd: ı ki ünıo.. Mustansırlye Medresesi ise (1232) ta. rlhlldlr.
ERKEN DEViR TÜRK MlMARiSiNDE ARTUKOGULLARI MEDRESELERiNiN YERi 199 aynı gayeye hizmet yolunda birçok medrese inşa edilmiştir. Suriye'de medresenin kurucusu da Nureddin Zengi'dir. Suriye'de böylece başlayan medrese mimarisini ana hatlarıyla belirtmek ve İlran'dan ayrılan taraflarını ortaya koymak gerekirse, herşeyden önce «simetrin nin kaybolduğunu söylemeliyiz. Kısımlarda her ne kadar dengeli bir uyum varsa da, planda, İran'h ve Anadolu'lu düzenli geometrik şekil yoktuı..s. Çünkü plana hükmeden artık fonksiyonlar olup, yapı yalnızca medrese değil, bir kompleks halindedir. Mescit büyük ölçüde yapıya girmiş, türbe de medrese bünyesine alınmıştır. İşte Suriye'li medreseleri tarifiediğimiz belli başlı özellikleri, aynı özelliklerle, Anadolu'nun diğer medreselerinden ayrılan Artuklu medreselerinde de bulmaktayız. Artuklu medreselerinin Anadolu için bir önemi de, en erken örnekleri vermeleridir. XII. Yüzyılın ilk çeyreğinden başlattığımız, ancak bir kısmı kayıtlarda kalmış 9 bu medreseler hakkında yakın bilgiyi, XII. Yüzyılın son yarısından, XIII. ve XIV. Yüzyıllardan günümüze ulaşmış diğer öerneklerden elde edebileceğimizi söylemek yanlış olmaz. Bu sebeple, yapırolarına XII. Yüzyılın ikinci yansında başlanmış, Diyarbakır'da öncelikle tanıtmayı bulunan iki medreseyi uygun bu1maktayız. MESUDİYE MEDRESESi : Diyarbakır Ulu Camiinin kuzey en erken kita- doğusundadır. Yapıdaki 8. Suriye'de medreselere halüro olan düzensiz şekilli planlar Için E. Herzfeld. "o zamanın kalabalık ~h!rlert için bu düzensizlik kaçınılmaz bir kaideydi" dtr, E. Herzfeld, A:y. es. IX. s. 45. 9. Katip Ferdi, Mardin Artuldulan Tarihi (H. 944), İst. 1939. Kitaba ilave olarak All Emiri'nin notlan. C. Cahen, "Le Diyarı Bakr au teınps des premiers Urtuk\des, Journal Asiatı~. 1935, s. 23'(. be 590 H. (1193/4, en geç kitabe de 620 H. (1224/5) tarihli olup, portaiden 596 H. ( 1200) senesini ve kurucusu olarak da, Muhammet oğlu el-melik el Mesud Sukman'ı öğreniyoruz 10 Medrese iki katlıdır. Plan bütünüyle düzgün bir şekle sahip değildir (PUm I, II). Medrcsede giriş kuzey - doğuda yer alırken, ana cyvan ve yanlardaki iki oda, üç yönden revaklada çe\tili avlunun doğu yüzündedirler. Ayrı bir kısım meydana getirecek şekilde, cyvan ve hücre topluluğundan ibaret olan mescit bölümü ise, batı kanadı m eydana getirir. Medrese, düz, boş ve sağır cephe yüzü ile son derece sadedir. Portal, kuzey - doğu köşedeki yeriyle, cepheyi asimetik bir bölüntüye uğratmıştır (Resim: 1). Kuzey- batı duvarı ile portal çıkmas ı arasındaki boşluk ev ve dükkfmlarla doldurulmuştur. Portal, sade ye sini kemerli gir i şi ile, enlileın e sine dikdörtgen bir yere açılır. Dışarıda, kemerle silmeli saçak koruişi arasında uzanan, ince. uzun beş parçanın :vanyana sıralanmasıyla meydana gelen kitabe, çiçckli bir fon üzerine, neshi yazıyla yazılm ış olup, bir sat ırdır ve porlalin yegane süsüdür (Resim: 2, 3, 4). Dchliz, son derece sade portalle, profile edilmiş silmelerle çevrili, stalaktitlerle tepelenmiş, derinliği az bir kaysara içine açılmış kapıyı biririne bağlar. Zengin profilasyonlu silmeleri ve kaı şısına gelen mihrapla bağlantılariyle bu kapı, esas kapı olmaya ilkinden daha layıktır (Resim: S). Buradan zengin dekorlu revaklarıyla, şaşırtıcı bir görünümü olan avluya girilir. Medresenin en sağlam kısımlarından biri de, avluyu üç yönden kuşatan bu arkadlardır (!ev III. IV. Resim: 6,7) 10. A. Gabriel, Voyages Archeologiques dans )a Turquie Orientale, Pans, 1940, 97, 99. 100 No. lu kitabeler.
200 FÜGEN ilter Doğuda büyük bir eyvan iki kat boyunca yükselir. Önünde, anlam verilerneyen bir merdiven kalıntısı ve bir de kuyu kuliınur 11 Aviuyu iki kat halinde üç yönden kuşatan arkadlardan, alttakilerin şahane işçiliğine karşı, ikinci kat arkadlan, alt kata yakışmayacak kadar sade, süslemesiz sivri üçlü kemerlerler kurulmuşlardır (Resim :8). Bu ahenksiz kuruluş karşısında, ikinci katın sonradan ilave edilmiş olabileceğini söyleyen Gabriel'in fikrine 12 biz de katılmaktayız. Eyvanın, yüksek, sivri, silmelerle l<ademelenen kemerinin kilit taşında, hayvan başına benzer bir kabartma varsa da, ne olduğunu söylemek kolay değildir. Eyvan orijinal halinden çok şey kaybetmiş, her üç duvarından da büyük hasar almıştır. Eyvan duvarla-. rında, kuzey ve güneyde, kısım kısım aşınmış, kıifi ve neshi, kitabe kuşakları vardır (Resim: 9-13). Eyvan içindeki köşeli nişler, üç duvarı da ortalayarak yerleştirilmişlerdir. Zengin bezemeleriyle aviuyu çevreleyen kemerler, ortadaki yüksek ve geniş, yanlardaki dar ve alçak olmak üzere, üçlü gruplar halinde inşa edilmişlerdir. Kemerler kalın, köşeli ayaklar üstünde yükselir. Başlıklar taşkın ve yassı olup, kemer boynuyla birleşen üst kısımlan iki sıra yivlidir. Köşelerde ise, küt L şeklinde ayaklar yer alır. Kemerler arasındaki rozetler, daire veya kare şekiller halinde taşa oyularak yapılmışlardır. Her yüzde iki tane olmak üzere, altı rozet işlenmiştir. Giriş katıyla üst kat arasında, silıneli saçak kornişi altında, stilize palmet motif1erinden örülü, bitkisel arabesk bir fon üzerindeki neshi yazı şerill. Vakıflar Genel Müdürlüg-ü tarafından, restorasyon öncesi yapılan boşaltmada, söz konusu kuyu ve basamaklar ortaya çıkarıım~~.. 12. A. Gabriel, ay. es. s. 195. di, kemerler üstünden geçerek aviuyu çevreler. Yazı kuşağı, siyah bazalt taşlany}a kaplı duvarlar üzerinde, açık renk malzeme üzerine işlenmiş olmasıyla da ilk bakışta?elinnektedir. Kemer süslemelerinde özellikle, motifterin ve şekillerin değişmesine rağmen, boşluğa sarkan ve üstleri işlenmiş dilimler ayn bir önem taşır. Bu arada yaruardaki küçük kemerlerden bazılannın üç diliınli olduğu görülür. Üçlü kemerlernelerden öncelikle, batı cephedeki, eyvan karşısına gelen ve ay. ludaki kemerler için de en ustalıkla bezenm i ş olanını ele alalım (Resim : 7). Taş işçiliğinin eşsiz örneklerinden biri ol:ın ve yanlardaki üç di1im1i kemerll:r arasında yer alan orta kemer, vuvarlaktır. İçlerinden çıkan dallar zi~cirine tutıinmuş, üçgen kaideli dörtkö şe karınlı vazolar dizisine benzeyen süslemede, dörtköşe kısırnlar bitkisel arabesklerle işlerunişlerdir. Üçgen kaide Jer prizmalar halinde uzayarak, kemer karnını bir dolu bir boş dikdörtgenleı le bir ışıklandınr bir karartırlar. Kemer üstteki yazı şendini içe kavislendirip daraltacak kadar yüksektir. Yan-. lardaki kemercikler ise üç dilimiidi ı-. Taşlar bir atlayarak bitkisel arabesklerle ince kabartmalar halinde bezclidir. Diğer iki cephe, yani kuzey ve güneydeki arkadlar ilk nazarda eş intib~ bırakırlarsa da, orta kemer süslemeleri farklıdır (Resim :6). Revaklarda örtü haç tonoz olup malzeme tuğladır. Özellikle kıble U.u van önünde tonozlar doğu- batı yönünde geniş bir çatiakla ikiye ayrılmış Jardıt- (Resim: 14) Gfrişin tam karşısında, ölçüleri ve süslemesiyle sürpriz teşkil eden bir mihrap bulunur. Zengin nakışlı kemerler arasında hemen seçilir (Resim : 15, Levha: V). Mihrap stalaktitli başlıklan olan destekiere dayanan beş dilim]i bir kerneı
ERKEN DEViR TÜRK MiMARiSiNDE ARTUKOGULLAR\ MEDRESELERiNiN YER i içinde, ~tiridye tepelikli yuvarlak bir niş halindedir. Bünyesinde topladığı e)emanlarla, ilk nazarda Duneysir Ulu Camii mihrabım hatırlatır'\ Birçok hu suslarda da ikinci giriş kapısı özelliklerini tekrarlar. Kemer ahnlığı neshi vazıyla doldurulmuştur. Mihrap nişi, Çıft sıralı silme kuşağı ilc sınırland1rılmış istiridye tepeliği altında, üçlü bir sistemle sathi, sağır, uzw1 niş lere bölünür. Nişlerde, revaklardaki üçlü kemer Ierne esprisi vardır. Ortadaki daha Yüksek, geniş ve tepeliği ile daha zengindir. Milu ab ın her iki yanında, dikdörtgen kenarlı, birer pencere vardır. Girişe göre m ihrabın sağında kalan pencere açıklığı üstünde, enine dikdörtgen bir pano içindeki iki sat ırlık kitabe neshi yazılıdır. Bu kitabeden «Halepli Mahmud oğlu üstad Cafer'in planıanna dayanarak 620 H. (1224/5) yılında Me sud tarafından inşa ettirildi ğini öğreniyoruz (Resim : 16). Güney revağına, doğudan, cyvamn sağındaki uzun beşik tonozlu odanın kapısı açı lır. Üzengileri, stalaktit konsollu, düz söveli kapıda, lentonun üzerini yuvarlak kemerli bir açıklık kaplar. Aynı şekildeki diğer bir kapı. eyvamn solundaki, küçük beşik tonozlu odayıkuzey revakma bağlar. Yalnız bu kapıda, stalaktit1i konsollar üzerindeki atkı taşı artık yerinde yoktur. Oda Iann fonksiyonlan hakkında pek kesin birşey söylenemezse de, türbe olarak yapılmış olabileceklerini kabul etmek en uygun çözümdür. Giri ş katında, yukarıda tanıtınağa çalıştığımız avlu, eyvan, revaklar ve hücrelerden sonra, batı kanadı teşkil eden mescid bölümü gelir. Bu kısma dört kapı açılır. Batı kemerlerinin ar- 13. Dunaysı r Ulu Camii ınihrabı ile Mesudlye Medresesi rnlhrabı arasındak i benzerilleler için bk. Fügen!lter (Tımçda~). Artuk O~llan Sanat eserleri, - Basılmamış Doktora tezi, Ankara, 1963, s. 34-!5, 15-l, 167. 201 ka sında, kemer gözleri doğrultusundaki üç kapıdan ortadaki, ana kapı olup, di ğe rl erinden yüksek ve geniştir. Söve,.~ lentosu düzdür. Yan kapılarda ise \cnto, konsollu üzengilere otunır. Mescid, harap eyvanlar, odalar, tonazlardan düşmüş taş yığınl an ile bu katın en yıkık bölümi.idür. Dökül mü ş kesml:! taşlar altmdan tuğla ve mol oı taş, duyar konstrüksiyonu görülür. Kapının karşısındaki sivri kemerli eyvan, dip duvarındaki küçük bir pencere ilc aydınlatılını şt ır. Eyvan girişinin yanında orta bölümün haç tonoı.unun başlangıç kalıntıları görülür. Bu kalıntılar dışında tonoz tamamen yıkıl ınıştır. Haç tonozlu orta kısma sağdan açılan ikinci eyvanın kemeri, üstü çökmüş olarak yalnızca ayakta kalmıştır (Resim : 17). Eyvana batıdan tek pencercli, beşik tonoz\u bir odanın kapısı açılır. Güney duvarındaki mihrap, dışa doğru hafifce çıkmalıdır (Resim : 18). Mihrap ni.şi yuvadak kemedi (bir kertik yaparak aşağı doğru uzaması ile at n alı şeklini alır) dairevi bir ni ş olup, silindirik gövdeli, basık topuz başlıklar üzerinde, kübik yivli ab akus ları olan sütunçeler1e çevrilmektedir. Ba ş Iıkların altı, sütun boynu, iki sıralı yassı kabartma ile bilezik1enir. Abakus- 1ardan sonra yuyarlak kemere varmadan cwel, yassı kabartma bir silme, kemcrin üzengiye bindiği yerden nisin içini dolanır ve karşıki üzengide son bulur. Silmenin üstündeki ni ş tepeliği, yan kürevi şekilli olup, altta, ortada, bir noktadan çıkıp açıl arak kemcre kadar uzanan çizgilerle bir istiridye şemas ı verir. Yuvarlak kemer üstünde, etraftaki kademeli, profilli dikdörtgen çerçeveye kadar dayanan, çiçekli düğüm lü kufi yaz ı enine dikdörtgen bir pano halindedir. Kitabe ters olarak du rma ktadı r. Muhtemelen bir tamir sırasında ters olarak yerleştirilmiştir. Mihraplı duvarın arkasındaki odaya, revaklardan normal bir giriş oldu-
202 FÜGEN ilter he ğu halde, bir de aynca m.ihrabın men yanından bir girişin düşündürücüdür. daha olması Mescit kısmının üstünde neler vardı bilemiyoruz. Üst katın batı ka nadı, oda taksimatı hakkında fikir veremiyecek kadar harap tır. ZİNCİRİYE MEDRESESI : (1 ) Diyarbakır Ulu Caminin güney doğusundadır. Yapıyı tarihlernemize binayı yapan İsa Ebu Dirham adı yardımcı olmaktadır. Bu ismi bize veren de avlu etrafındaki kitabelerdir. Bwıa göre Medresenin 595 H. (1199) yıll a rında yapıldığını kabul etmekteyiz 15 Yanlı şlıkla Eyyubilere 16 ve hatta Akkoyunlu1ara!1 atfedilen yapının Mesudiye Medresesi ile gösterdiği müşterek özellikler ve isa ebu Dirham la ortaya konan tarih yapının Artukoğullarına ait olduğunda şüphe bırakmaz. Bina, Mesudiye Medresesinde olduğu gibi, merkezi bir avlu etrafına toplanmış küçüklü büyüklü odalar gurubundan meydana gelmiştir. Plan, Mesudiyeye nazaran daha düzgün olup, eyvan, giriş karş ısında yani doğu yüzde yer alır. (Plan III, Levha : VI) 14. Besim Dsrkot, (Diyarbeklr maddesi), İslAm Anslklopedisi, Cnt 3, s. ~. Medrese için Zind rll veya Sincariye kaydı vardır. Evllya Çelebi, Seyyahatname IV. s. 31 de camllerin iklşer de medreseleri olduğunu ve camii keblrde Mercaniye Medresesı~ nin bulunduğunu söyler. Bedrl GUnkut, Diyarbekir Tarihi ve Dlyarbekir, s. 101 de, Basrl Konyar, Dtyarbcklr Yılhgı, aıt 3, s. 231 de Evllya Çelebinin Ulu camide bulunduğunu bildirdiği Mercaniye mdresesinin. Zinciriye Medresesi ol ması ltızım geldiğ.ini belirtlrler. Rahmetli Hocam All Salm Ülgen de Mcdresey1 Ulu cami mimari manzumeslne dahu etmekte idi. (Bak. Mahmut Akok tarafından çizilen rölövelerde, Zinciriye medresesi Ulu Caml manzumesine dahil edilmiştir.) 15. Diyarbakır kalesine alt 69 ve 71 nolu kitabelerde de!sa Ebu Dirham adına raslanmaktadır. 69 nolu kitabc 595 H. (1199) tarihini taşırlığına göre, medreseye de bu tarihi verebiliriz. (A. Gabrlel, ay. es., s. 199) 16. Bedri GUnkut, ay es. s. 100. 17. Basri Konyar, ay. es., s. 201. Medrese tek katlıdır. Kuaey batıdaki merdivenle, binanın üstünü örten terasa çıkılı r. Yapı, aşınıma u ğram ı ş ve düşmüş kısımlar yanı sıra, büyük çapta bir restorasyon geçirmişlir. Mnizeme siyah bazalt taşdır. Dar bir sokağa bakan cephede portal, sola kavıktıı Asimetrik cephede, sağda bir Çcş~.~ yer alır. (Resim: 19, Levha: VII) Cephe duvarından olan girişte öne çıkmı:-; portal, yan duvarlardm: pek az yukarı ta şm ıştır. Sade kard..h.! li portalde kavsara tezyinats ı z dıı-. K<>pının sağ ve solunda, silndirik sütuııceler uzanır. Başlık kısmın a yakın Yerde gövde, enine silmelerle bilczik.knmiştir. Başlık, altta basık kürcvi biı: parça üstte de ona dayanan, köşeli kübik bir abakustan ibarettir. Abakus c tasmda, üçlü yuvarlak bir dizi d i kk ~1 i i çeker. Kapı lentosu stelaktitli konsollara oturur. Girişte kitabe yoktuı-. (Resim: 20) Sivri kemerli bir niş içindeki ç.:~ menin musluk duvannda, üstte, iki pencere açıklığı ve arada da sonrndan konduğu anlaşılan bir kitabesi vardı r. Yanlarda köşeli iki niş bulunur. Girişin açıldığı, üstü haç tono1.h.ı dehliz, bizi revaklarla çevrili av]uya c karır. Gerek avlu ve gerekse avluv.a,,.:.ılan eyvan abidevi olmaktan uza-k, 1,\.i. çük ölçüdedi d er. Eyvanın yanın d~. s ağda, üçüneünün girişi güneyde L' 1. mak üzere üç, solda ise iki oda Yer almıştır. Kuzey cephede ufak ebattaki talebe odaları, güneyde mescit, batıda girişin yanında da ikişer oda vardır. Bu odalardan kuzey doğudaki kubbeli oda hariç di ğerlerinde örtü beşi k tonozludur. Her cephede arkadlar üç gözlüd üı-. Kemerler yuvarlakdır. Mihverdeki kl mer gözleri yanlardan daha yüksek n! daha genişti r. Üçlü kemerlerden yuvarlak, köşeli, dantel gibi dilimler ;~u kar. Dilimler zengin bitkisel arabcsk motiflidir. Kemerlerle üstlerindeki, av-
ERKEN DEViR TÜRK NdMARiSiNDE ARTUKOGULLA R! MEDRESELERiNiN YERi 203!uyu dört yönden dolanan konsollar arasında, bir yazı şeridi bulunur. Y~zı kuşağı, orta kemerlerde kesintiye uğrar, kemere dayanır kalır. Destekler de sayı ve şekil bakımından Mesudiyede kiler gibidir. Yalnızca farklı olan taraf, başlık yerinde yassı, bilezik halinde geçişlerin bulunmas ıdır. (Resim : 21 ) Giri ş karşısındaki eyvan kemeri, ve yanlardaki küçük kemerli cephe, di ~er yüzlerden daha zengin işlenmiştir. (Resim : 22). E yvan genişliğince olan orta kemerde, daireye yakın ym arlak boşluklar ve bunlan birbirinden ayıran balta ağzı şeklindeki sarkı tların meydana getirdiği bir çıkma dizisi görülür. Keskin ağızlı parçalar üzerine, bitkisel arabesk bir ağ oyularak işlenmiştir. Yandaki küçük dar kemercikler ise, ancak orta kemerin nk dilimine kadar yükselirler. İki yuvarlak kemerciğin ortada, aşağıya yönelen bir sarkıt meydana getirecek tarıda kaynaşmalanndan ibaret ildli bir sistem görülür. (Resim : 23). Üzerieri ana kemer gibi bitkisel arabesk motiflerle, oyularak kabartılmıştır. Eyvan cephesine karşı olan giriş yüzünde ise, yanlardaki - küçük, d ı şa yuvarlak dilimli - kemerler arasında, çift sıra çıkıntılı geniş orta kemer vükselir. Orta kemerdeki (lambriqu ~n) şeklindeki sarkıtlar, diğer kemerlerde olduğu gibi- aradaki ufak taş1ar düz bırakılmak üzere- bitkisel arabesk motiflerle doldurulmu şlardıı. Ge riye kalan karşılıklı iki yüz, diğer yüzlerden daha sadedir. Ortadaki sade basık kemeri, yanlardaki, aşağıya uza nan sivri üçgen parçaları bir atlıyarak bezenm i ş küçük basık kemerler kusa tır. Revaklann avluya bakan yüzlerini dört yönden çeviren neshi yaz ı, Mesudiyedeki gibi bitkisel arabesk bir fon üzerine yazılıdır. Rc, aklardan odalara açılan kapılar, üstleri konso\lu dört köşe açıklıklan ilc biı ibirinin aynıdır. Atkı taşları i.izerinde, yuvarlak lepelikli, pencereter yer a lır. Güneyde yer alan mcscille örtü, diğer odalardaki gibi beşik tonozdur. Ber odasında pencere bulunan medresenin mcs<:idi penceresizdir. EyYanlı cephenin kuzey doğu köşesindeki oda kubbelidir. Bu da ilcrd:.! ki geç de, ir medreseleri için, bir hazıı-iık say ılabilir. A, dınlatıcı olmak amacı ilc önce likle ~le aldı l! ımız Diva rbakırdaki iki ınedn::sev i t~nıdıkta~ sonra, Yalnız kayıtlarda kalm ı ş erken medr~se lerde~ başhyarak Mardin ve civarındakı örneklere geçelim. Mardine ı 108 den beri sahip buluı:ıan Narcm-Al-Din İlgazi'nin yaptıı dığı mimari eserleri Katip Ferdi şöyle anlatmaktadır : NECMEDDİN ilgazi'nin MEDRESESi : (Necnıcddin Gazi Mardinde bir bimaristan ile cami Ye medrese \'e hamam ye saire bina etmiştir. Maristan lıaı ap olmuş ise de sair müberratı bir cok tamirata u!!radı!!ı halde mevcut. - ~ tur) 1 ~. Ncemeddin İlgaı.i 516 H. ( 1121) de öldü2üne göre Kat ip Ferdfnin kaydettiği \~e 16. y. y. da birçok tamir gcciı diı!i halde, hahi ayakta olduğunu Ö!ireı~diğimiz medrese, 12. y.y. ın ilk ı;;ne!ii;de vapılm ı ş olmalıdır. ilgazi ;i~ ~edrcs~si böylece Artuk Oğu ll an medreselerinin en erken tarihte yap ı lanıdır. Ne ya1.ık ki yapı ile ilgili bilgimiz bundan öteye gidememektedir. ------ 18. Kalip Ferdi, ay. es., s. 34.
204 FÜGEN ilter HÜSAMİYE MEDRESESI ı 121 de tahta çıkıp ı ıso de ölen, Hüsameddin Timurtaş'dan bahisle Ali Emiri (Müşariinileyh Mardinde Hüsamiye namiyle bir medrese ve karşı sında birde cami bina ve bunlara evkafı külliye tahsis eylemiştir. Melik Hüsameddin Ternurtaş yadigan kıyınettan olan medresede defini - haki - gufrandır) der 19 Böylece, onikinci yüzyılın ilk yarısına giren ikinci medrese de Timurtaş tarafından yaptınlmış olmaktadır. Hakkında daha fazla bilgimiz yoktur. HATUNİYE MEDRESESi Mardindeki medreselerden biri de Sitti Radaviye 20 diğer adı ile Hatuniye Medresesidir 1 Kutbeddin tlgazi zamanında yap ıldı ğı kabul edilen medrese, İlgazi'nin tahta geçiş yılı olan 572 H. ( 1177) ile ölüm yılı 580 H. ( 1185) arasında yapılmış olmalıdır. Gabriel'de yapıdan kısaca bahsetmekte, medresenin geçirdiği çok sayıda değişikliğe temasla, hiç bir karakteri olm:;.yan bir bina topluluğu diyerek, girişin sağındaki salonda ananeye göre, medreseyi kuranların mezarlan olduğunu ilave etmektedir 2 Medresenin güney duvarında, kabartma olarak yazılmış neshi kitabeden, Sultan el - M elik el-mansur N asıreddin zamanında 602 H. (1206) yılında medreseye vakfedilenleri öğrenmekteyiz 23 19. 1bid, s. 35. 20. Katip Ferdi, ay. es., 12 de Kutbeddin Gazi bin Necmeddln Alpl'nln ölümünden sonra gömülmesi ile ilgili olarak "... cesedi paki Babı-Sur kurbunda validesi inşa ettiği (Sitti Radavlye) medresesine defnolundu" der. 21. Ali Emir! de aynı eserin sonundaki notlarında, "... M eli ki müşarllnileyhln (Melik Necmeddin Alpl) haremi olup ve mahdumu El-Mellk Kutbeddin İlgazi hazretlerinin valideleri bulunan Sltti Razl.ye (Radaviye) nin Hatuniye ismile mevsum ve halen mevcut bir medresesi vardır. Mahdumu ngazl zamanıninşa ettiği cldarına muharrer olan kitabeden müsteban oluyor" diyerek mderesenin dig-er adını veri r. (s. 37). 22. A. Gabrlel, ay. es., s. 26. 23. İbid, 12 No. lu kltabe. HARZAM MEDRESESi Giriş kapısı lentosuna oyulmuş bir kitabeye göre (608 H. - 121 ı) yıllannda yapılm ıştır. Plan düzgün bir şekil göstermez (plan, Resim: 24). Uzunlam asına dikdörgen uzantılı revaldı avluya açılan talebe odalarımn teşkil ettiği sol kanada karşılık, sağda ağırlık mescid kısmındadır. Medresenin doğu bölümünden pckçoğu, kuzey kısmı ( talebe odaları ve minare dahil) ve cephenin sol tarafı yıkılmıştır, bugün ayakta de ğildiriers. asimetrik bir bölün Portal yapıyı tüye uğratır. Dışanya çıkıntıh kapıyı, boyuna dörtgen planlı giriş dehlizi iz. ler. Plana göre, profilsiz göıünümü ile, bu medresenin de, diğer erken örnekler gibi, sade ve tezyinatsız bir portale sahip olduğunu söyleyebiliriz. Dehlizden sonra gelen giriş ise, daha profile edilmiştir. Bu özellik de Mcsudiye'nin ana girişe nisbetle daha zengin ikinci girişini hat ı rlatır. Avlunun yalmzca, kuzey ve doğusu arkadhdır. Dört köşeli ayaklann desteklediği arkadlarda oldukça haraptır. Kuzey- batıda olması düşünülen minare ve talebe odaları tamamen yıkıktır. Avluda camiye ulaşan girişten başka eyvan yoktur. Kapının solunda bir merdiven, sağında da küçük bir oda vardır. Odadan sonra güneydeki büyük hacım, mesciddir. Ortadaki büyük eyvan girişi dışın- 24. Harzam, Koçhisarın 8 km. kuzey - dofusunda, Zerkan suyu kenarında küçük birkaç evli bir kasabadır. Medrese n ehri:ı kenarındaki tek eserdir. (A. Gabriel, ay. t-s., s. 53). Katip Ferdi de Harzam medresesinden şöyle bahsetmektedir : "Sahibidünya veddin elmanıf biı} ehid ancılaym Nasreddin Saldin Koçhisar demekle maruf ;:ehirde camiikebir ve kurbunda medresclali v<ı H arzemde dahi bir medreseyi ahar ve andan "... bünyad ettürüp anun gibi medarisdür ki derzebanüha mevsuf est." (ay. es., s. 12-13). 25. Medrese hakkındaki bilgi için bk. A. Gabrlel, ay. es., s. 53-54.
ERKEN DEViR TÜRK MiMARiSiNDE ARTUKOGULLAR.l MEDRESELERiNiN YERi da, yanlardaki ikişer kapı da mescide götürür. Mescidde kıble duvarına parelel iki sahın, büyük dörtköşe ayakların taşıdığı,üçlü çapraz tonozlarla örtülmüşlerdir. E yvan- giriş kısmı ve yan bölümler, iki paralel salının önünde bir ön mekan meydana getirirler. Mimber, kesme taştandır. Mescidde, kuzey, güney ve batı yüzde mescidi aydınlatan ikişer pencere vardır. Mihrap önündeki sahnın solundaki kapı ile, doğuya yönelmiş, i.ncc uzun bir salona girilir. Beşik tonazla örtülü ve içinde bir lahdin bulunduğu, duvar üzerinde uzun bir kitabesi olan oda bu olmalıdır. Güney doğuda yıkık olan diğer bir oda. türbe ile mescit duvarının kesiştiği dik köşeyi doldurmaktaydı.. Yapıda, el- Melik el- Mansur Nasreddünya veddin Artuk Aslan zamanında yapıldığını veren ( 608 H. 121 1) tarihli kitabeden başka, (794 H. - 1390) tarihli, Sultan İsa tarafından restore ettitild i ğini veren, giriş kapısı üzerinde diğer bir kitabe daha vardır. Gene bu kitabeden, Sultan İsa'nın yıkılan mi narenin tekrar yapılması için, emir verdiğini öğreniyoruz. Mezar salonunun tonoz başlangıcından itibaren aşağı yukarı on metre uzunlukta olan yazı ise bi.nanın vakıflanndan bahsedern. ŞEHİDİYE MEDRESESi Nasıreddin Artuk Aslan tarafından yap ıldığını öğrendiğimiz medrese Artuk Aslan'ın hükümdar oluş tarihi ile (597 H. -1201) ölüm yılı olarak 26. Kltabeler için bak. A. Gahriel, ay. es., 20, 21, 22 nolu k\tabeler. 21. Kiltip Ferdi Şehidiye medr~sesi ile ilgtll olarak Nasreddin Said"in (Artuk Aslan) Koçhisar ve Harzemdeki medreselerine temasla (bk. 24. dip notu) şöyle devam eder; "... ve andan mahrusei Mardinde medrese maa camu vasi ki şehidiye demekle mevsuf medrese ve cuma meseldin bünyad ettürüp anın gibi medarisdür ki... ve mezbur Nasreddin sene 633 de müteveffa olup, Mardinde hünyad olunan medresede dcfnolundu." ay. es., s. 13. Ebülfida ise, (Ali Emir! den naklen) Nas!nddln Artuk A.slan"ın ölümünü 637 H. olar:ık düezltir. lbid, s. 43. 205 Ebülfida'nın düzelttiği (637 H.- 1240) arasında yapılmış olmalıdır. Portalde ki kitabe ise, Artuk Aslan oğlu El- Mc lik El- Sait Nacm- al- Din Gazi nin mcdresc~ e vakıflarun gösteren (637 H.- 658 H. 1239-1260) '\' ıllarından bir k ayı ttı r='. Porta! kuzey doğudaki yeri ile cepheyi asiınetrik bir bölüntüye uğratmıştır. Güney doğu köşeye de türbe yerleştirilmiştir. Nesireddin Artuk Aslan burada gömülü olmalıdır. Cepheyi ge çcn öne çıkmalı girişin, ayakta kalmış sol yanı nıotifli Ye kademe! i şeritlerle süslenıniştir. Eyvan porta! tipini veren porta! de kemer sivridir. Kapı segment kcmerlidir. (Resim: 25) Kapı açıklığına, porta! ayakları seviyesinden başlıyan biı- kaç basarnakit rnerdivenle inilcrek Yanhr. Portal kavsarasında, iç yüzde, biri ortada (sathl), diğerleri köşclerdc olmak üzere yer alan üç. dilimli nişin altında, yukanda belirttiğimiz vakfiye kitabesi dolanır. Boyuna dik dörtgen giriş dehlizi avluya bağlann. (Plan Resim : 26). Kuzey yüzdeki oldtıkca büyük, çeşme ve su yollan olan, eyvanın karşısında, soldan girilen, enine iki sahınlı, köşeli destekli, kapısı karşı~mda yuyarlak mihrap hücresi bulunan mescit kısım yer alır. (Re sim : 27) Üst kata ait sivri kemerli acıkhklar, e du\'ar bitiminde kısa bir k~nsol sırası ise iki katlı avlu cephesi hakkında fikir edinmeyi mümkün kı lar. Ali Eıniri, <<müşı-ünilcyh bu med rcseyi cesimei seksen hücre olmak üz. re bina eylediğinden (semanin) naıniy le Yad olunur» der~. Seksen hücreden ge~iye bir kaç mekan kalmışt ı r. Mescidin batısında Harzam medresesinde de olduğu gibi bir minare vardıı-. XII. y.y. ın baş l arından itibaren yapılınaya başlamış Artuklu medı esc- 28. A. Gabricl. ay. es., s. 27-28, 13 n(\\u kitabe. 29. Kütip Ferdi. ay. es.. s. 42.
ERKEN DEViR TÜRK.-.~iMARiSiNDE ARTUKOGULLARI fo.'ı!:dreselerinin YERi 207 bi, Artukluların XIV. y.y.a ait Mardin Sultan İsa ve Kasımiye medreselerinc 3 ' bir ön yapı olmaktadır. Söz konusu geç medreselerde, bölgenin ye rleşik cami tipini özetleyerek Yeren gelişmiş, kapalı mescidler yanı sıra, birde avlu da açık, yazlık namaz kılma yerleri vardır. Ancak, Mesudiye'de milırabın böylesine abidc, i. ve dekoral i( tutuluşu anlaşılınama ktadır. Artuki medreseleri ile yakın paraleller kurduğumuz, Zcngi, Eyyubi YC daha sonra Memluk medrese\erinde, ortadaki havuza bağlanan su yollan ile, eyvandaki sebillcr, ilk örneklerdl! bazn lık devresini kuyu Ye çeşmelerlc gösterirken, daha sonra Mardin Şehidive ye XIV. vs. m gı:!ç örnek lerind~ gelişmiş olarak.yer alırlar. Anadolu Selçuklu yapılarının, cephede, bütün nazariarı bir anda üzerinde toplayan, tezyini bordürlerin birbiriyle yarış edercesine bezediğ:i, yan du \'arlardan taşan tae kapllan yerine, güney- doğulu erken medreselerdecamilerde de olduğu gibi - portaller, cephe duvarları arasında adeta belirsizdirler. Cepheleri asimetrik bölmeye uğratan girişler. XIV. y. y. örneklerinde de yerlerini değiştirmemişlerdir. Dilimli kemerierin Anadolu'daki erken örnekleri XIL y. y. Arıuklu yapı larında Yerilmiştir. Portallerde, mihraplarda avlu reyaklarında, mihrabiyelerdc, hatta sağır nişlerde çok tutunmuş, zengin bez.~ me li kemerler, çok \'1.! üç dilimiilikleri ilc Eme, i Yı! Abbasi geleneğini, güney doğu Anadolu'da, daha güney'in bir bütünü olarak ya~atır ve Anadolu'ya aktarır. Gerek kemerlcrde, gerek yazı kuşaklarında ve gerekse daha geç örnek krd..! diğer tezyini unsurlarda iki renk liliğ~ verilen önem, Suriye'de moda olmuş bir özellik olup, iç,-e doğu Anadolu'da bazı han, medrese Ye cami por!allcrinde de görülüı-. İ ç ve Doğu Anadolu'da, Selçuklu d<:!hi eserlerinde bol miktarda kullanılmış, stalakıitli kttpitallerin, erken örneklerini Yeren bir yapı gurubu da, Artuklu bölgesinde toplanmaktadır. Silvan Ulu camii cephe gnlerisinde gü rülcn sütünce başlıkları, Duncysır Ulu camii w Mesudiyc mcdrescsiylc devam c ımt:ktedir. Buna karşılık, incelediğimiz bütün medresdcrdc taşıyıcı desdeklcr, köşeli ayaklc:u balinde olup, kcmcrc, gayet basit, yassı, süssüz yastıklarlu geçilir. Bu arada, yalnızca iki yapıda (Mesudiye mcscid mihrabında,-e Zinciriye porta\indc) ilgi çekici süıü;,. eelere raslanmaktadır. Bunfar ince. yassı bir abakus'un altına yerlcştiril miş, basık kürecikler oll.p, göydcyc sıralı bilcziklerlc geçilir. Erzurum ti.irb ~ krinin bazılarını ph'ıstiklcştircn bu sütünce örnekkrini Ermeni mimarisinde bol bulmak müınkündi.iı. Daha sonraları, orta,.~ doğu An~ dolu'da p~k çok kullanılacak tcz~ ini motiflerc, Artuko ğ.ulla rı eserleri başlang ı ç te ş kil ederler. Mcsudiyc ve Zin ciı h c medreselerinin, dilimli kcmcrlı.> rini bir atlayaı ak bczl!ycn bitkisel ;:ırabe~k motiflcrin yanı sıra, Dunaysır Ulu camii ınihrabını ajur gibi işli g.::onki rik arabeskle çeneleyı.:n bordüi lcr, A nadolu'nun diğer bölgelerine önderlik etmişlerdir. 35. A. Gabr~~ ı. ay. es. s. 28, 29. 36. Jurgis Baltı u~aitls, G~orgie etcn Armcnic, Paris, 1929.
206 FÜGEN ilter leri, yukardaki örneklerle açıkça gördüğümüz gibi, Anadolu medrese mimarisinin gelişimi içine girmemişlerdir. Anadolu'da çeşitli tipleri deneyerek oturmaya çalışan bir cami mimarı sı söz konusuyken, güney- doğu Anadolu bölgesinde, Şam Ümeyye camıının plan ve kuruluşunu tekrar eden camiler gibi, medreseler de Suriye'ye bağlı kalmışlar. Suriye mimarisi gelişimi içinde yerlerini bulmuşlardır'. Merkeziyetten ve sirnetnden u zak. fonksiyonları değişen mekanların birarada toplann1ası ile meydana gelmiş yapılar olmaları, Selçuklu devri Ana dolu medreselerinden ayrılan en önemli özellikleridir. Bu ayıncı taraf, Suriye medreselerinin ise, kaçınılmaz bir hususudur. Anadoluda çok defa, ana eksen üzerinde bulunan eyvan, milırabiyesi ile mescid vazifesi görürken, Ar tuk Oğulları medreselerinde mescid, bütün ağırlığı ile yapıya girmiştir. Harzam ve Şehidiye medreselerinde, mescid yanında minarenin de yer alması, medrese içinde mescidin yerinin ne kadar önemli olduğunu göstermesi bakımından ilginçtir. Bu açıdan Anadoludan benzer ömekler bulamazken, Suriye'den Sünnilik cereyanının kuvvet Jendiği sıralarda, Nureddin Zengi ve Selahattin Eyyubi'nin yaptırdığı medreselerden, yaklaştırmalar yapmak kolaydır. İbni Batuta'nın kısaca «Hane Ci» medresesp' diye adlandu dığı El - Nuriya el- Kubra medresesi (1172), (PlanA) ve gene Şam'daki Adiliye med. resesi (1223), (Plan B), çeşitli vazifelere hizmet eden bölümleri ile aradaki büyük ilişkiyi açığa vuran yapılardır. Güney- doğu Anadolu'daki medreselerin de tek bir Sünni mezhebe hızmet ettiği düşünülemez. Hernekadar Suriye'de ağırlık «hanefi» mezhebi et~ rafında toplanıyorsa da' 2, Herzfeld, El. 30. Fügen İlter (Tunçdat), ay. es., s. 138-158. Dotan Kuban ayni eser., s. 59-62. 31. E. Herzfeld, a.y. es., s. H, flg. 28. 32. bk. dlp not 7. Nuriya el- Kubra medresesinin «hem Safiler ve hem de Hanefi'ler içindi ıı.u deyerek, her iki mezhep mensuplarına açık olduğunu kaydetmektedir. Artuk Oğullarının hüküm sürdü k leri bölge de, çeşitli din ve mezhep sahibi toplulukların bulunduğu bir bölgeydi. Artuklular, Sünniliğe bağlı oluşları yanı sıra, dinsel taassuptan kaçınmışlar ve böylece din serbestisi yönünden Selçukileri n siyasetini izlem işlerdirl4. Mesudiye medresesinde, eyvanı üç yönden ç.-evreleyen kufi kitabeden, II. Sökmen'in bu medreseyi, dört hak mezhebi mürninlerinin yaranna devamh bir vakıf olarak kurdurduğu nu öğreniyoruz. Böylece belli bir mezhebe değil, Sünniliğe hizmet etme amacı açıkça ortaya çıkmaktadır. Artukoğullan medreselerinde, orta ve doğu Anadolu'dakilerin aksine, Suriyeli medreselerde olduğu gibi, eyvan sayısı ve düzeni önemli de ği ldir. Suriyeli medreselerde mescid çok defa ana eyvan karşısında yer alır. Bu özelliği Artuklu medreselerinde de bulmak mümkündür. (Diyarbakır Mesudiye, Mardin Şehidiye gibi). Anadolu medreselerinde eyvan yanındaki kubbeli türbe odalan (Konya sırça lı medrese 1242/ 43, Konya İnce Minareli Medrese 1258 gibi) Artuklu medreselerinde yerini kaybetmiş olup, Suriyedeki medreselerde olduğu gibi değişik yerlerde ve belli bir türbe mimarisine yöne lmişlerdir (Sultan İsa ve Kasımive gibi 14. yüzyıldan olan geç örneklerde en olgun şekline ulaşmıştır). Bir mescid bölümü olmasına rağmen, büyük ölçülerde tutulmuş ve zengin dekorasyonu ile, giriş karşısında yer alan mihrabıyla Mesudiye medresesi ayrıca ilgi çekicidir. Bu açıdan Şam Adiliye medresesine benzediği gi- 33. E. Herzfeld, ay. es., s. 41. 34. F. Köprülü, ay. es. s. 623.
208 FÜGEN ilter Medreselerde revakların avluya bakan yüzlerine ve portallere oyulmuş, erken örneklerdeki basit, şematik rozetler, Suriye'de çok sevilen bir motiftirr:. Bu basit ve şematik rozetler de, Orta Anadolu'nun plastik rozet ve ka- 37. Suriye mlmarislnden rozet örnekleri Için bk. E. Herzfeld, ay. es., Vol. XI-Xll( Ffg. 55 (Damascus, Salihllya, Muristan al-kaimari), fig. 56 (Damascus. Turbat Al-Izzıya). barajamu hazırlayan erken tipler olarak ka!lul edilebiliı-3 5 38. "Erken devir ADadolu Türk MlnıatirJ.nde, 12. ve 13. y.y. Artukoguııarı medreselerinin yeri" adlı bu makale, birkaç ilave dı Ulda, doktora (çalışmamdan ) a lma rak hazırlanmıştır. Fügen nter (Tunçdag"), Artuk 0~1- ları Sanat Eserleri "basılmamış doktora t e zi", Ankara 1963.
Mesudiye ve Zinciriye Medreselerinin rölevelerini (plan, kesit ve ayrıntılar) veren levhalar, derginin bu sayısındaki Mahmut Akok'un makalesinde de yer aldığı için, tekrar etmemek amacıyla burada verilmemiştir. F. İLTER
il TER Res. ı - Mesudiye Medresesi Portali Res. 2 - Mesudiye Medresesi Portal kitabesi.
Res. 3 - Mesudiye Medresesi Porta! kitabesi Res. 4 - Mesudiye Medresesi portal kitabesi.
Res. 5 - Mesudiye Medresesi ikinci giriş.
Res. 7 - Mesudiye Medresesi, avludan bab cephe. Res. 8 - Mesudiye Medresesi. üst kat arkadlanndan e-örünüs.
il TER Res. 9 - Eyvan içindeki klıfi yazı kuşağı Res. ıo - Eyvan içindeki klıfi yazı kuşağı
Res. ll - Eyvan içindeki kofi yazı kuşa.guun devamı. Res. 121 - Eyvan içindeki kofi yazı kuşatının devamı.
il TER JııL _.,. Res. 13 - Eyvan içindeki neshi yazı ş eridinden. Res. 14 - Mihra :> duvarı önündeki haç tonozlar
Res. 15 - Avludaki mihrap. Res. 16 - Mihrap sag-tnda pencere üstündeki kita.be.
Res. J.7 - Mescidde kuzey- batı köşe. ~ m ;;o
Reli. 18 -- Mescld nıfhı-abı.
il TER Res. 21 - Avludaki arkadlardan bir görunüıı. R~. 22 - Doğu cephede eyvan kemeri ve küçük yan kemerler.
f.!.. ::.;
P"'l;- "' i ~ ;:: ~ t:.. ~~~-:- - - ~ ~ --:ı., : ".:~..;~:.< ; ~ :;;..,.---= ~. : ~-...,. ~.. :!. Res. 26
Res. 23 - Doğu cephede eyvan kemeri ve küçük yan kemerler... ~. :., : - - ~ ",. < ;~: f' ~-~. ' t"',_... <. i. ' Res. 24 - Harrum Medresesl planı «Gobrlel'den»
Res. 25. Mardin Şı~hidiye Medresesi portali ' Gı:ı.hrl<ü'den:~ ~ m ;o
Res. 27 - Ş e hidiye Medresesi. Avludan bir görünüş «Gabriel'den;,