KOP BÖLGESİ BÜYÜKBAŞ HAYVANCILIĞINDA GENETİK İLERLEMENİN SAĞLANMASI Şükrü DURSUN Fatih ÖZDEMİR Oktay OKUR N. Kürşat AKBULUT ÖZET Türkiye, Suni Tohumlama uygulamasına 1926 da Rusya dan sonra ikinci başlayan ülke olmasına rağmen, bu metod ıslah çalışmalarında yeterince kullanılmadığından, diğer ülkelerin oldukça gerisinde kalınmıştır. Suni tohumlama, yüksek verimli bir inekten elde dilecek buzağı sayısını artırmaz ancak yüksek verim potansiyeline sahip boğanın sperması kullanılarak birçok yavruya aktarılmasını sağlar. Dünyada son 20 yılda yeni biyoteknolojik uygulamalar yüksek verimli hayvan üretiminde yaygın olarak kullanılmaktadır. Türkiye de hayvansal üretimin artırılması yönünde geniş çaplı çalışmalara girilmiş, ancak üretim talebin gerisinde kalmıştır. Türkiye'de ıslah çalışmaları hep süt yönünde olmakla birlikte, et veriminin de artırılması, birim hayvandan kısa sürede yüksek verimin elde edilmesi zorunluluk haline gelmiştir. Bugün gelinen noktada eldeki genetik materyalden daha iyi yararlanabilmek için embriyo transferi teknolojisinin de uygulamaya konulması ve geliştirilmesi gerekmektedir. Türkiye de genetik kapasitesi yüksek hayvanlardan elde edilmiş spermaya olan ihtiyaç gün geçtikçe artmaktadır. Yetiştiricilerin sperma ihtiyacı, verim seviyesi tam olarak bilinmeyen boğalardan veya yurtdışından ithal edilerek karşılanmaktadır. Konya Ovası Projesi (KOP) bölgesinde sığırlarda genetik ilerlemenin sağlanabilmesi için boğa seçiminde uygulanması gereken en hızlı yöntemlerin başında baba bir üvey kızkardeş (halfsib testing) verimlerinin karşılaştırılması gelmektedir. Son yıllarda, özellikle verim kayıtlarının yeterli şekilde tutulamadığı ülkelerde baba bir üvey kızkardeş sürüler oluşturabilmek amacıyla Multiple Ovulasyon ve Embriyo Transferi (MOET) yöntemi uygulanmaktadır. sunulan çalışma ile bu Metod literatürlerle özetlenmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler:Suni Tohumlama, Boğa, Sperma, Embriyo transferi, MOET 1. GİRİŞ Bu çalışmanın temel amacı; Türkiye de son yıllarda; kaliteli, adaptasyon kabiliyeti yüksek ve daha az su tüketen damızlık hayvana olan ihtiyaç hızla artmaktadır. Türkiye'nin iklim ve coğrafi yapısına adaptasyon kabiliyeti en iyi olan ırkların sayısı arttırılmalı yada geliştirilmelidir. Bu ırkın sayısının artırılması için biyoteknolojik yöntemlerin kullanılması ve bu teknolojiin yetiştirici şartlarında uygulanmasının yaygınlaştırılması gerekmektedir. Sahada bu teknolojiyi kullanacak kamu/özel sektör uygulayıcılarının eğitimlerinin sağlanabilmesi için uygun altyapının oluşturulması kaçınılmaz bir geçektir. Bu teknoloji ve MOET yönteminin kullanılması Türkiye'nin ihtiyacı olan kaliteli sperma sağımlarının yapılacağı boğaların elde edileme sürecini de kısaltabilmektedir. 2. HAYVAN ISLAHINDA SUNİ TOHUMLAMANIN YERİ Türkiye, Dünya da Suni Tohumlama uygulamasına Rusya dan sonra 1926 yılında ikinci olarak başlayan ülkedir. Ancak başlangıçtaki bu hız, ıslah çalışmalarına yeterince yansıtılamadığından, suni tohumlama yapılan ülkelerin oldukça gerisinde kalınmıştır (Gökçen 2010). Suni tohumlama da bir biyoteknolojik uygulamadır fakat yüksek verimli bir inekten elde Dr.,Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, sukrudursun70@hotmail.com Zir. Yük. Müh.Bahri Dağdaş Uluslararası Tar. Arş. Enstitüsü Müdürlüğü fatihozde@hotmail.com Zir. Yük. Müh.Bahri Dağdaş Uluslararası Tar. Arş. Enstitüsü Müdürlüğü, oktay_okur@hotmail.com Veteriner. Hekim.Bahri Dağdaş Uluslararası Tar. Arş. Enstitüsü Müdürlüğü, nkakbulut@hotmail.com
dilecek buzağı sayısını artırmaz. Ancak yüksek verim potansiyeline sahip boğanın sperması kullanılarak birçok yavruya aktarılmasını sağlar (Alpan 1989). Dünyada son 20 yılda yeni biyoteknolojik uygulamalar yüksek verimli hayvan üretiminde yaygın olarak kullanılmaktadır. Türkiye de ise biyoteknolojik uygulamalar suni tohumlamanın ilerisine geçememiştir (Gökçen 2010, Alpan 1989). Ayrıca Türkiye de suni tohumlamada kullanılmak üzere üretilen spermalar test edilmemiş boğalardan elde edilmektedir. Yüceer ve Özbeyaz (2007) yapmış oldukları çalışmada Hayvancılıkta ileri ülkelerin kendi sığır ırklarının ıslahını sağladıkları ve ülkelerinin ihtiyacı olan et, süt ve spermayı ürettikleri gibi ihtiyaç fazlasını hayvansal ürünleri ihraç ederek Ülke ekonomisine önemli katkı sağladıklarını bildirmektedirler. 3. TÜRKİYE VE KOP BÖLGESİNDE HAYVANCILIK İŞLETMELERİ Türkiye de 3.075.650 tarım işletmesinin 2.147.068 i (%69,8) aynı zamanda hayvancılıkta yapmaktadır. Türkiye'de 2011 yılında 12.386.337 baş sığır varlığı bulunmaktadır (TÜİK, GTHB Nisan 2013). Türkiye Büyükbaş hayvan varlığının %9 unu oluşturan KOP bölgesinde bulunan hayvancılık işletmelerinin üretimlerinin ve gelirlerinin arttırılması gerekir. Konya Ovası Projesinin kapsadığı dört ildeki hayvancılık işletmeleri ve hayvan sayıları Tablo 1 de özetlenmiştir. Tablo 1: KOP Bölgesindeki Hayancılık İşletmeleri Hayvancılık İşletme Sayısı (Ad.) Hayvan Sayısı (Baş) Büyükbaş Küçükbaş Büyükbaş Küçükbaş Konya 72.431 12.680 642.540 2.000.000 Niğde 9.000 3.700 130.000 500.000 Aksaray 23.028 2.530 187.000 417.000 Karaman 5.865 2.800 65.000 480.000 Toplam 110.324 21.710 1.024.540 3.397.000 (HAYGEM 2013, Konya, Niğde, Aksaray ve Karaman İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Md. 2013). Türkiye de hayvansal üretimin artırılması yönünde zaman zaman bazı geniş çaplı çalışmalara girilmiş ve önemli başarılar da elde edilmiştir. Ancak üretim, daha hızlı yükselen talebin gerisinde kalmıştır (Gökçen 2010). Ayrıca Türkiye'de ıslah çalışmaları hep süt yönünde olmuştur oysa et veriminin de artırılması ve artan ihtiyacı karşılamaya yönelik çalışmalarda yapılmadır (Aydoğan ve ark. 1997). Bu talebi karşılamak hayvan ıslahı ile mümkündür. Böylece birim hayvandan sağlıklı olarak en yüksek verimin elde edilmesi ve kısa sürede ulaşılması bir zorunluluk haline gelmiştir (Aydoğan ve ark. 1997, Gökçen 2010). Hayvancılığın geliştirilmesi amacıyla yapılan çalışmalardan birisi de geniş çaplı gebe düve ithalatıdır. Kültür ırkı hayvanların sayı ve oranının artması, hayvansal üretim konusunda olumlu gelişmelere neden olmuşsa da bazı adaptasyon sorunlarından dolayı istenen sonuç alınamamıştır (Kumlu ve Akman 1999). Adaptasyon kabiliyeti yüksek, iklim değişikliği ve kuraklık nedeniyle su tüketimi diğer ırklara göre daha düşük olan ırklarla çalışılması gerekliğini ortaya koymaktadır (Aydoğan ve ark. 1997). Bugün gelinen noktada eldeki genetik materyalden daha iyi yararlanabilmek ve süreci hızlandırmak için embriyo transferi teknolojisinin de uygulamaya konulması ve geliştirilmesi gerekmektedir (Kumlu ve Akman 1999). Türkiye'de yapılan çalışmalar süt ihtiyacının karşılandığını ancak et açığının hala devam ettiğini ortaya koymaktadır. Türkiye nüfusunun et ihtiyacının karşılanması için etçi ve daha az su tüketen sığır ırklarının yetiştirilmesine Doğu Anadolu ve İç Anadolu Bölgeleri uygundur (Aydoğan ve ark. 1997). Türkiye de genetik kapasitesi yüksek hayvanlardan elde edilmiş spermaya olan ihtiyaç gün geçtikçe artmaktadır. Halen ülkemizde uygulanan suni tohumlama sayısı boğa altı inek ve düvelerin %50 sinin de altındadır (Gökçen 2010). Örgütlü yetiştiricilerin test edilmiş boğalardan elde edilen spermaya olan ihtiyaçları sürekli artış göstermektedir. Yetiştiricilerin ihtiyacı olan spermalar, verim seviyesi tam olarak bilinmeyen boğalardan veya yurtdışından ithal edilerek karşılanmaktadır. Sperma ithalatı kısa vade de çözüm olabilir ancak hayvancılığı gelişmekte ve birçok ülke için model olan Türkiye gelecekte kullanacağı test edilmiş spermaların büyük bir kısmını hatta tamamını yurt içinden karşılaması ilerleyen yıllarda da ihraç edebilmesi gerekmektedir.
2010) Tablo2: Yıllara göre ithal edilen ve Türkiye de üretilen sperma miktarı (doz). (TÜGEM Yıllar İthal Sperma Yurt İçinde Üretilen 2000 299.000 1.188.786 2001 363.000 1.237.458 2002 481.912 1.146.383 2003 574.000 968.728 2004 1.061.000 714.529 2005 1.735.000 1.916433 2006 2.217.000 2.569.810 2007 3.451.557 2.814.189 2008 2.228.765 2.237.764 2009 3.427.608 1.976.494 Toplam 15.838.842 16.770.574 Türkiyede suni tohumlama uygulaması yeterli olmamasına rağmen önemli miktarda sperma ithal edilmektedir. Diğertarftan, ithal edilen her spermanın ülkemize uygun olup olmadığı, kalitesi, üretici ülkelere güven gibi konular gündeme gelmektedir. Bu durumda ülkemizde kendi şartlarımıza uygun yüksek verimli damızlık sığır yetiştirme amacıyla boğa ve sperma üretiminin kaçınılmaz ve ivedilikle çözüm bekleyen konular arasında olduğu gerçeği ortaya çıkmaktadır. Tablo3: Yıllara göre kamu ve özel veteriner klinikleri tarafından yapılan suni tohumlama sayıları (TÜGEM 2010) Yıllar Toplam 2000 708.710 2001 622.396 2002 328.531 2003 614.134 2004 847.660 2005 1.702.091 2006 2007 2008 2009 TOPLAM 2.110.104 2.654.717 2.090.679 2.142.247 13.821.269 3. HAYVAN ISLAHINDA MOET YÖNTEMİ Sığırlarda boğa seçiminde uygulanan yöntemlerden bazıları da ana-baba bir öz (ful-sib testing) ve baba bir üvey kızkardeş (half-sib testing) verimlerinin karşılaştırılmasıdır (Düzgüneş ve ark 1996, Akman 1998, Kumlu 2003). Son yıllarda, özellikle verim kayıtlarının yeterli şekilde tutulamadığı ülkelerde, ana-baba bir öz (ful-sib) ve baba bir üvey (half-sib) kızkardeş sürüler oluşturabilmek amacıyla MOET yöntemi uygulanmaktadır (Leitch ve ark. 1994, Kosgey ve ark 2005). Bu amaçla belli sayıda donör inek ve bunları tohumlamak üzere boğalar belirlenerek, süperovulasyon ve embriyo transferi tekniği ile öz ve üvey kızkardeşlerin bulunduğu sürü oluşturulur (Mpofu ve ark. 1993). Almanyada yürütülen bir MOET programında 15 donör ve 3 boğa kullanılarak 34 dişi ve 40 erkek olmak üzere toplam 74 buzağı elde edilmiş ve yapılan testlerden sonra erkek buzağılardan 5 i damızlık boğa olarak seçilmiştir. Makedonyada yapılan başka bir MOET uygulamasında da 6 farklı boğadan elde edilerek transferi yapılan 226 embriyodan 67 dişi buzağı elde edilmiş, seçim kriteri olarakta süt miktarı, süt yağı ve proteini oranları esas alınmıştır (Medić ve ark 1999). Bu uygulamada, mevcut popülasyondan damızlık değeri en yüksek olan ve sayıları bir kaç yüz başı geçmeyen inek ile damızlık değeri yüksek bir kaç boğa sperması kullanılarak elit bir sürü kurulmaktadır. Bundan sonra dışarıdan hayvan alınmamaktadır. Burada yetiştirilen boğalar popülasyondaki sürülerin ıslahı için suni tohumlama istasyonlarına gönderilmektedir (Yüceer ve Özbeyaz 2007). Yukarıdaki literatür bilgiler göstermektedir ki; MOET yöntemi uygulamaları sürüde birim zamanda sağlanan genetik ilerlemeyi arttırmakta ve hızlandırmaktadır.
Islah yöntemlerinden biride yarım MOET uygulamasıdır. Yarım MOET 32 baş üstün verim özelliklerine sahip donör (vericiler) ve 256 baş recepient (taşıyıcı) inek ve yüksek verim özelliklerine sahip 8 boğanın sperması kullanılmaktadır. Bu uygulamadan elde edilen erkek boğa adayları teste tabi tutulmaktadır. Test edilmeye aday boğa elde edilme süresini kısaltmak için ovumpickap, İnvitro fertilizasyon (IVF) teknikleri kullanılarak süre daha da kısaltılabilmektedir. Progeny test süresi bahsi geçen yöntemle beş yıl olarak hesaplanmaktadır. Bu zamanı kısaltabilen Geneomik seleksiyon yöntemi mümkün olması durumunda (bazı ırklar için bu mümkündür) faydalanılabilir. seleksiyon beş yıllık zamanı iki yıl kısaltarak üç yılda sonuç vermektedir (Özbeyaz ve kocakaya 2011). Mevcut sürülerde değişik sebepler nedeniyle her yıl yüksek verimli hayvanlar kesime sevk edilmektedir. Bu hayvanların kesime gönderilmelerinin en büyük nedeni infertilitedir. Konu ile ilgili yapılan çalışmalar da bunu desteklemektedir. İnfertilite nedenleriyle Dünya da her yıl ineklerin %30 unun, Türkiye de ise %50 den fazlasının sürüden uzaklaştırıldığı bildirilmektedir (Yaylak 2003, Kaya ve Gülyüz 2005, Kaya ve ark 2005). Bu uygulama ile yüksek ırk özelliğine sahip dişi ve erkek damızlıklar yetiştirilerek, bu hayvanlardan elde edilecek olan et, süt ve spermalar gerek KOP bölgesinde gerekse ülke genelinde yaygın olarak yetiştirilen esmer ırk sığırların zaman içinde ıslahı sağlanmış, ayrıca sperma ithalinden kaynaklanan döviz kaybının önüne geçilebilir. Ayrıca MOET yöntemi uygulaması ülkemizde yeni bir çalışma olup Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı bünyasindeki bazı Araştırma Enstitülerinde uygulanmaya çalışılmaktadır. Ancak bu bu yöntemin ivedilikle hayata geçirilmeli ve bu konuda yeterli sayıda eleman yetiştirilmelidir. Bu çalışmaların getireceği yararları kısaca başlıklar halinde sıralarsak; Ülkemizdeki suni tohumlama laboratuarlarının yüksek verim kabiliyetine sahip daha az su tüketen Türkiye koşullarına uygun ırk boğaya olan ihtiyacının karşılanması, Yüksek et ve süt verimine sahip damızlık hayvanlar elde edilmesi, Birim hayvandan elde edilen verim ve gelirin artırılması, Bölge yetiştiricilerine üstün verimli damızlık verilmesi, Hayvancılık işletmelerinin gelirlerinin artması, İşletme sahiplerinin ve ailelerinin ekonomik refahlarının artması. İşletmenin karlılığı arttığı için işletmelerin kapanmasının engellenmesi/azalması Türkiye de embriyo transfer teknolojisi ve ilgili tekniklerinin yerleştirilmesi, Ülkemizde MOET programının uygulamaya aktarılması. 4. HAYVAN ISLAHININ SOSYO-EKONOMİK VE BİLİMSEL FAYDALAR: Hayvancılık alanında gelişmiş ülkeler uyguladıkları ıslah programları sonucu ihtiyaçları olan et, süt verimi yüksek hayvanlara ve suni tohumlama boğalarına sahiptirler. Ülkemiz ise bu ülkelerin pazarı durumundadır. Bu çerçevede ülkemizde de en kısa zamanda ıslah çalışmalarının başlaması ve ülkemiz şartlarına uygun et, süt verimi yüksek hayvanlar ve test edilmiş boğaların yetiştirilmesi gerekmektedir. Biyoteknolojik uygulamalar hayvancılıkta gelişmiş ülkelerde rutin çalışmalar haline gelmiştir. Örneğin Avrupa da 1990 yılından sonra embriyo transferi yapılan inek sayısı yılda 100 bini aşmıştır. Türkiye de ise bu sayı henüz bir istatistik oluşturabilecek sayıya ulaşmamıştır. Türkiye de üretilen ve transfer edilen embriyo sayıları ile ilgili bir veriye ulaşılamamış ancak 2009 yılı dahil olmak üzere 2.408 adet embriyo yurt dışından ithal edilmiştir. Halen embriyo transferi çalışmaları Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlı birkaç araştırma enstitüsünde ve bazı Üniversitelerde tez çalışmaları olarak sürdürülmektedir. Rutin uygulamalara aktarılamamıştır.
Tablo 4: Dünyada yapılan embriyo transferi sayıları. 1991 1997 2003 Afrika 1,918 8,766 6,454 Kuzey Amerika 88,246 124,953 213,911 Güney Amerika 12,582 35,254 98,767 Asya 22,299 49,724 118,753 Avrupa 115,685 127,522 128,235 Toplam 239,72 360,656 540,795 Türkiye nin Avrupa Birliği yedinci çerçeve planında hedeflediği bilgiler doğrultusunda ülkemizde 2013 yılı ve sonraki hedeflerine ulaşılması için ülkemizde suni tohumlama ile hayvan ıslahının yapılması ve genetik olarak yüksek hayvanların oluşturduğu sürüler oluşturmak gerekmektedir. Bunun için de kaliteli boğa spermasına gereksinim duyulmaktadır. 5. HAYVAN ISLAHININ MEVCUT PLAN ve STRATEJİLERLE UYUMU Sunulan konu TÜBİTAK ın ilgili grubu olan Tarım, Ormancılık ve Veterinerlik Araştırma Grubu'nun, Veteriner-Hayvancılık alt grubunda öncelikli konu başlıklarından Hayvan ve balık ıslahı ile entansif üretimde, embriyo üretimi, transferi, dondurulması, cinsiyet kontrolü vb. biyoteknolojilerin geliştirilmesi ve yaygın kullanımı ile ilişkilidir. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına Bağlı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü (TAGEM) tarafından oluşturulan "Uygulama Fırsat Alanları Sınıflandırılmasında" TAGEM Araştırma Fırsat Alanları, Programları ve önceliklerinde yüksek önceliğe sahiptir. Türkiye nin Avrupa Birliği yedinci çerçeve planında hedeflediği "Türkiye'de 2013 yılı ve sonraki hedeflerine ulaşılması için ülkemizde suni tohumlama ile hayvan ıslahının yapılması ve genetik olarak yüksek hayvanların oluşturduğu sürüler oluşturmak gerekmektedir. Bunun için de kaliteli boğa spermasına gereksinim duyulmaktadır" ifadesi ile örtüşmektedir. Hayvan ıslahı DPT nin 2013-2015 Dönemi Kamu Yatırım Politikaları Öncelikleri başlığı altındaki 8,13 ve 14. maddelerle doğrudan ilişkilidir. Türkiye IX. Beş Yıllık Kalkınma Planı nda Türkiye nin tarım alanındaki sorunları içerisinde hayvancılık işletmeleri genelde küçük ölçekli olup, birim hayvan başına elde edilen verimler düşük, yem bitkileri üretimi yetersiz ve suni tohumlama sayısı uluslararası ortalamaların altında olduğu ve bununla ilgili gelişmelerin yetersiz olduğu belirtilmiştir. Bu nedenle bu tür çalışmalar ile ülke hayvancılığında hem verim potansiyelinde hem de genetik potansiyelde bir ilerleme kaydedilmesi beklenilmektedir. Yine bu tür çalışmalar Devlet Planlama Teşkilatı tarafından hazırlanan IX. Kalkınma planında (2007-2013) Ekonomik büyümenin ve sosyal kalkınmanın istikrarlı bir şekilde yapılması için belirlenen beş stratejik amaç ın gerçekleşmesine, büyük katkı sağlayacaktır.
6. KAYNAKLAR: Akman, N. Pratik sığır yetiştiriciliği, I., Ankara, 1998, ISBN 975-94410-0-4 Alpan, O."Biyoteknoloji ve Hayvan Islahı" Lalahan Hay. Arast. Enst. Derg, 1989, 29 (1-4) 107-114 Düzgüneş, O. Eliçin, A. ve Akman, N. Hayvan Islahı, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1996, Gökçen, H. AB uyum sürecinde ülkemizde süni tohumlama ve embriyo transferi çalışmalarının geçmişi ve geleceği, 2010, www.abveteriner.org Kaya, M. ve Gülyüz, F. "Doğal kızgınlık gösteren ineklerde çift sun i tohumlama" YYÜ Vet Fak Derg, 2005, 16 (2), 31-33. Kaya, M. Gülyüz, F. Taşal, İ. ve Uslu, BA. "Reproduction and Causes of Infertility in Anatolian Cow in Turkey" Indian Veterinary Journal, 2005, 82:957-958. Kosgey, IS. Kahi, AK. ve Van Arendonk, JAM. "Evaluation of closed adult nucleus multiple ovulation and embryo transfer and conventional progeny testing breeding schemes for milk production in tropical crossbred cattle" J Dairy Sci, 2005, 88 (4), 1582-1594. Kumlu, S. Akman, N. "Türkiyede Siyah alaca Sürülerinde Süt ve Döl Verimi" Lalahan Hay. Arast. Enst. Derg, 1999, 39 (1) Kumlu, S. Hayvan Islahı, Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiricileri Merkez Birliği Yayınları, 2003, Leitch, HW. Smith, C. Burnside, EB. Quinton, M. " Genetic response and inbreeding with different selection methods and mating designs for nucleus breeding programs of dairy cattle" J Dairy Sci, 1994, 77 (6), 1702-1718. Medić, D. Veselinović, S. Veselinović, S. Ivkov, V. Grubač, S. Ivančev, N. Ivančev, A. Ćupić, Ž. Mićić, R. Popovski, K. Mickovski, G. Adamov, M. Dovenski, T. Kocoski, Lj. Petkov, V. MOET program in improvement of genetic basis in nucleus herd of dairy cows, 7 th Conference for Ovine and Caprine Production & 5 th Symposium on Animal Reproduction, September 8 th - 11 th, Ohrid, Macedonia, 1999, Mpofu, N. Smith, C. Burnside, EB. "Breeding strategies for genetic improvement of dairy cattle in Zimbabwe. 1. Genetic evaluation" J Dairy Sci, 1993, 76 (4), 1163-1172. Özbeyaz, C. Kocakaya, A. "Süt Sığırlarında Genomik Değerlendirme" Lalahan Hay. Araşt. Enst. Derg. 2011, 51 (2) 93-104 TÜİK (2010) Hayvancılık istatistikleri veri tabanı http://www.tuikrapor.tuik.gov.tr. TÜGEM (2010) Hayvansal üretim (http://www.tugem.gov.tr. Yaylak, E. "Siyah alaca ineklerde sürüden çıkarılma nedenleri, sürü ömrü ve damızlıkta yararlanma süresi" A Ü Ziraat Fakültesi Dergisi, 2003, 16 (2),179-185. Yüceer, B. Özbeyaz, C. " Süt Sığırlarında Çekirdek Sürü ve MOET Tekniğinin Kullanımı" Lalahan Hay. Araşt. Enst. Derg, 2007, 47(2) 23-30