BİNALARA İLİŞKİN AYDINLATMA ENERJİ TÜKETİMİ ÖNGÖRÜLERİNDE ETKİN BİR DEĞER: KULLANICI KONTROLÜ

1.Ulusal Yapı Fiziği ve Çevre Kontrolü Kongresi 13-14 Mart 2014 İTÜ Mimarlık Fakültesi, İstanbul BİNALARA İLİŞKİN AYDINLATMA ENERJİ TÜKETİMİ ÖNGÖRÜLERİNDE ETKİN BİR DEĞER: KULLANICI KONTROLÜ Arş.Gör. Arzu Cilasun a Doç.Dr. Tuğçe Kazanasmaz b Yaşar Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi İzmir Yüksek Teknoloji Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi ÖZET Aydınlatma, binalardaki enerji tüketiminin en önemli bileşenlerinden biridir. Enerji tüketimini azaltmak için çeşitli yolların denendiği günümüzde, aydınlatmada tasarruf sağlanması için, kontrol sistemlerinin kullanımı sıklıkla önerilmektedir. Yapılan çeşitli akademik çalışmalarda, otomatik aydınlatma kontrol sistemi olmayan binalarda, elle kontrol etme (manuel) durumuna göre yaklaşık %30-60 daha fazla tasarruf sağlanabildiği vurgulanmaktadır. Ancak, gerçek koşullar göz önüne alındığında bu varsayımın hatalı olabileceği düşünülmektedir. Gün içerisinde, kullanıcıların ofislerini bir süreliğine terk etmeleri durumunda aydınlatma sistemini kontrol düğmesinden kapatabileceği gözardı edilmemelidir. Kullanıcıların ofis hacimleri içindeki davranışlarını inceleyen akademik çalışmalarda, kullanıcıların tamamını, binaya ilişkin (aydınlatma / soğutma / ısıtma / güneşkıran vb.) sistemlere müdahalede bulunmayan, pasif kullanıcı olarak nitelendirmenin mümkün olmadığı görülür. Kullanıcıların görsel konfor, biyolojik ritm ve motivasyon gibi çeşitli sebeplerle kontrol sistemi ile oluşturulmuş sabit aydınlık düzeyi ile ilgili sıkıntıları olduğu görülür. Bu çalışmanın öncelikli amacı da, güncel araştırmalar gözden geçirilerek, kontrol sistemlerinin enerji tasarrufundaki etkisi göz ardı edilmeden, önceki çalışmalarda sıklıkla önemi ve katkısı küçümsenen kullanıcı kontrolünün önemine vurgu yapmaktır. Bir diğer amaç ise, binalarda enerji tüketimi öngörüsü yapılırken, tüm kullanıcıları pasif gibi düşünerek oluşturulmuş kullanıcı (manuel) kontrol değerlerinin, enerji tüketim hesaplarında hataya yol açabileceğini göstermektir. Anahtar sözcükler: Aydınlatma, kullanıcı kontrolü, kontrol sistemleri, enerji performansı, manuel ABSTRACT Lighting is one of the biggest energy consumers in building. In order to reduce energy consumption, lighting control systems are commonly recommended and preferred. Many studies concluded that using control systems can save energy up to 60% when compared to the manual control. In fact, when we consider real situations, this assumption is not correct because during the day, users control their lighting system due to their absence. Some studies worked on manual control (not only for lighting but also for cooling/ventilation/heating etc.) and they concluded that, actually, users are not totally passive because users control the lighting system due to the visual comfort, biological rhythm and motivation issues,. The main aim of this paper is to review current papers related with control systems efficiency while mentioning user control, which is commonly under-estimated. In order to predict energy consumption realistically, user control factor should not be overlooked. Key words: Lighting, manual control, control systems, energy performance, manual a e-posta adresi: arzu.cilasun@yasar.edu.tr b e-posta adresi: tugcekazanasmaz@iyte.edu.tr

1.GİRİŞ Ondokuzuncu yüzyılın sonunda, akkor lambanın icadı ile birlikte, mimarlık ve aydınlatma ilişkisinde yeni bir devir açıldı [1].Yapay aydınlatmanın mimarlığın vazgeçilmez bir parçası olması, tasarımda günışığının önceliğini kaybetmesi ve enerji tüketiminin artmasına sebep oldu [2]. Günümüzdeyse, toplam enerji tüketimindeki aydınlatmayanın payı ticari yapılarda yaklaşık üçte bir iken, konutlarda ise yarıya yakındır [3, p. 161]. Tüketimin çokluğundan dolayı, aydınlatmada enerji tasarrufu için yeni metodlar geliştirilmeye çalışılıyor. Özellikle tasarımın başında alınmış, aydınlatma tasarrufuna yönelik kararlar enerji tüketiminde oldukça başarılı olmaktadır [4]. Günışığının daha fazla faydalanma ve kontrol sistemlerinin kullanımı sıklıkla başvurulan yöntemler arasında gelmektedir. Bu çalışmada kontrol sistemlerinin, aydınlatma amaçlı tüketilen enerji tasarrufunda sağladığı katkı örnekler eşliğinde tartışılacaktır. 2. AYDINLATMA KONTROL SİSTEMLERİ Aydınlatma kontrol sistemleri enerji tasarrufu amacıyla sıklıkla kullanılmaktadır. Enerji tüketimine ek olarak ticari binalar, eğitim kurumları, hastaneler ve ofis binalarında gerekli olan ışık miktarının nerede, ne zaman ve ne kadarlık bir süre için olması gerektiği gibi, görsel konfor gereksinimleri ile ilgili konuları da kapsar [5] [6]. Bu amaçla üretilmiş çeşitli kontrol sistemleri bulunmaktadır; varlık sensörü, günışığı sensörü, kişisel ve kurumsal kontrol sistemleri sıklıkla kullanılanlar arasındadır [3, p. 165]. Bu dört kontrol sistemine ek olarak, daha az kullanılan işlev ayarı (task tuning), lümen koruma (lumen maintenance) ve yük azaltma (load shedding) gibi aynı amaca hizmet eden kontrol sistemleri de bulunmaktadır [5]. Sıklıkla kullanılan bir kontrol sistemi türü olan varlık sensörü, hacimde kullanıcı olma durumuna göre aydınlatma sistemini kontrol eder. Hacimde kullanıcı olduğunda ışıkları açıp, olmadığında ise kapatan türleri olduğu gibi, sadece hacimde kullanıcı olmadığında ışıkları kapatan türleri de mevcuttur [3, p. 162]. Bir diğer kontrol sistemi ise, günışığı sensörüdür. Hacme giren günışığı sensör tarafından algılanarak, aydınlatma sistemi kontrol edilir. Bu kontrol sistemlerinde, günışığı sayesinde sensör üzerinde sağlanan aydınlık düzeyine bağlı olarak, aydınlatma sistemini yalnızca açıp kapatan türler olduğu gibi, aydınlatma sistemini dimmerleyen türler de bulunmaktadır [6] [7]. Kişisel kontrol sistemleri, kullanıcıların kişisel tercihlerine göre, çalışma alanlarındaki aydınlık düzeyini ayarlamalarını sağlar. Dimmer, kablosuz açma-kapama cihazları, bilgisayardan kontrol, önceden oluşturulmuş sahne tercihi gibi farklı teknolojilere sahip olabilen bu kontrol [3, p. 164], kullanıcının görsel komfora ilişkin tercihlerini yansıtır. Kurumsal kontrolde ise, kurumun enerji politikalarını ya da hacim özellikleri ile gerçekleştirilmekte olan işlev düşünülerek aydınlık düzeyi belirlenir [3, p. 165]. Bu kontrol türünde kullanıcıların aydınlatma düzenine olan müdahalesi pasifize edilir.

3. KONTROL SİSTEMLERİNİN ENERJİ TASARRUFUNDAKİ ETKİNLİĞİ Günümüzde, görsel konfor koşullarından ödün vermeden, aydınlatmaya bağlı enerji tüketimini azaltmak için çeşitli kontrol sistemleri geliştirildi. Sistemlerin verimliliklerini inceleyen pek çok farklı çalışma yapıldı. Araştırmacılar, bu kontrol sistemlerinin işe yararlığı konusunda hemfikir olsalar da, enerji tasarruflarını sayısallaştırmada farklı uyuşmazlığa düşmekteler [8, p. 514]. Her araştırmanın farklı bir amaç, yöntem ve sonucu olduğu düşünülünce, kontrol sistemlerinin tasarrufuna ve avantajlarına ilişkin objektif karara varmak güçleşmektedir. Söz konusu aydınlatma için harcanan enerji tüketimini hesaplamak olunca, önceki çalışmalar incelenerek doğrudan bir yargıya varmak mümkün olmamaktadır. Yapılan çalışmalar sanal ya da mevcut yapılardaki enerji tüketimini gözlemlemiştir. Bu çalışmaların sonuçları kadar amaçlarının, kapsamının, yöntemlerinin ve kabullerinin de büyük farklılık gösterdiği görülmektedir [3], [8]. Özellikle Williams vd (2012) enerji tüketiminin gözlenmesi çalışmalarında kullanılan yöntemlerin farklılığını göstermek için iki örneğe yer vermiştir. Bu örneklerden biri, Amerikan Çevre Koruma Ajansı na referans veren VonNeida vd. (2000) nin araştırmasıdır[9]. Bu araştırmada, gerçek uygulamalardaki ölçüm sonuçları dikkate alınarak enerji tüketimi değerlendirilir. İkinci örnek ise Kanada Ulusal Araştırma Konseyi ve Florida Güneş Enerjisi Merkezi ni referans veren Parker vd. (1996) nin araştırmasıdır[10]. Burada da laboratuvarda edinilen enerji tüketimi sonuçları kullanılır. Bazı çalışmalarda kontrol sistemlerinin etkinliğini yalnızca aydınlatma üzerinden incelerken [11],bazıları böyle bir ayrıma gitmemiş örneğin, Deru vd. (2006) diğer mekanik sistemlerle bütünleşik olarak irdelemiştir [12]. Ayrıca çalışmaların bir kısmı cam türü, güneşlik ve yönün enerji tasarrufundaki etkisini [13] irdelerken, Granderson vd. (2010) hacim türü ve işlevini odak noktasına koyarak bu analizi gerçekleştirmiştir. Kontrol sistemlerinin enerji tüketimindeki etkisini incelemek üzere yapılmış çalışmalar ise, diğerlerine oranla oldukça kısıtlı olmakla birlikte aynı değişkenliği göstermektedir. Örneğin, Guo vd. (2010) [14] ise yedi farklı çalışmaya dayanarak, kullanıcı varlık sensörünün etkisinin %3-86 arası değiştiğini belirtmektedir [3]. Günışığı sensörleri ile ilgili çalışmalarda ise enerji tasarrufunun %30 ile %77 arasında sağlanabildiği görülmüştür [7, p. 509]. IESNA nın hazırladığı aydınlatma kitapçığında (2000), kontrol sistemlerinin maliyete olan etkisini belirlemenin kolaylığına karşılık, performansının belirlemenin zor olduğuna değinilmiştir. Çünkü kontrol sistemleri, projenin konumu, günışığı düzeyleri, hacmin büyüklüğü, çalışma saatleri ve işleve bağlı olduğu kadar kullanıcının yaklaşımı ve eğitiminden de büyük ölçüde etkilenmektedir [15]. Ayrıca yönlenmenin ve gökyüzü türünün de etkileri göz ardı edilmemelidir. Örneğin, Norveç te gerçekleşen bir çalışmada, günışığına bağlı kontrol sistemlerinin uygulandığı güney ve kuzeye bakan hacimlerdeki enerji tasarrufu farklılığının %10 ile %20 arasında değişiklik gösterebildiği belirtilmiştir [8, p. 514]. Gökyüzü türüne göre enerji tasarrufunun %16 ile %35 arası bir farklılık gösterdiği de başka bir çalışma tarafından vurgulanır [16]. Kontrol sistemlerinin verimlilikleri pek çok değişkene bağlı olduğu için, her ne kadar bu çalışmaları birbiri ile kıyaslamak çok doğru olmasa da, Williams vd. (2012), bu alanda yapılmış 88 bilimsel yayının sonuçları arasında bir kıyaslama yaparak aşağıdaki grafiği elde etmişlerdir

[3]. Şekil 1 de görüldüğü gibi, bu çalışmaya göre günışığı sensörlü hacimlerde tasarruf oranı %32 iken, kişisel kontrol %8 oranında kalmaktadır. Şekil 1: Farklı kontrol sistemlerinin enerji tasarruf yüzdeleri [3] Şu noktaya kadar tartışıldığı üzere, kontrol sistemlerinin etkinliği pek çok farklı parametreye bağlıdır. Herhangi bir kriterin değişmesi, sonuçlarda önemli ölçüde değişikliğe sebep olabilmektedir. Bu nedenle, Reinhart (2004) aydınlatma tasarımcılarının en doğru aydınlatma kontrol sistemine, kendi deneyimleri, anekdotsal kanıt ve bilgisayar destekli simulasyonlara dayanarak karar vermesi gerektiğini belirtmiştir [15]. Reinhart ın çalışmasında yaptığı bu önerinin kapsamında olan deneyim ve anekdotsal kanıt dayanağının oldukça öznel ve tartışmaya açık olduğu aşikardır. Bilimsel bir çalışma yapılırken bu üç öneri içinden, en güvenilir olanın sıklıkla başvurulan yöntem olan bilgisayar destekli simulasyon olduğu görülür. Bilgisayar destekli simulasyonlar, binaların enerji tüketimini düşürmek için, henüz tasarım aşamasında iken enerji tüketimi hesaplanıp öngörülür hale getirebilir. Bu hesaplamalarda, binaya ilişkin girilen değerlerin doğruluğu, öngörülen tüketim miktarı ile gerçekte olan tüketim miktarı sonuçları arasındaki farkı azaltır. Bu hesaplamalarda yapıya ilişkin; binanın türü, ebatları, yönlenişi, yapı elemanları, kullanıcı sayısı, çalışma saatleri gibi sabit olması beklenen değerlere ek olarak, bir önceki bölümde geçtiği gibi, var ise, kontrol sistemlerine ilişkin değerler de girilmelidir. Dolaysıyla bu simulasyonlar için girilen değerler ne kadar kesin ve gerçekçi ise, sonuçlar da aynı şekilde gerçekçi ve güvenilir olabilir. 4. ENERJİ TÜKETİMİNDE ETKİN BİR FAKTÖR: KULLANICI Yapıların enerji performansını etkileyen ve henüz bu çalışmada detaylı değinilmeyen başka bir önemli değişken daha bulunmaktadır; kullanıcı faktörü. Kullanıcılar, varlıkları ve yapıda gerçekleştirdikleri aktiviteleri ile hacmin çevresel özelliklerini etkiler, değiştirir [4, p. 295]. Kullanıcılar, hacimdeki bir çevresel özelliği değiştirirken, diğerlerini de etkileyebilir. Örneğin, güneşlikleri açarak yapay aydınlatma yükünü azaltan bir kullanıcı, hacime giren fazla günışığının etkisiyle oda sıcaklığını, dolayısıyla da soğutma yükünü arttırabilir. Bu gibi etkiler, kullanıcı kontrolünü ve onun fiziksel çevre koşullarına olan etkilerini kestirmeyi zorlaştırır.

Kullanıcı faktörünün binadaki etkinliğini göz ardı etme konusunda bir eğilim olduğu görülmüştür. Örneğin, Çizelge 1 de görüldüğü gibi, Avrupa Standardı 15193 te [17], aydınlatma kontrolüne ilişkin kullanıcı kontrolünün, kontrolsüz anlamına da gelen, 1.00 katsayısı ile kabul edilmektedir. Çizelge 1: EN 15193 (2006) ya göre kullanıcı kontrolü katsayıları Bu kabul, 09.00-18.00 saatleri arasında, bir işyerinde çalışan kullanıcıların aydınlatma sistemini sabah 09.00 da açıp, çıkış saati olan 18.00 e kadar kapatmadığını belirtmektedir. Bu standardın pek çok çalışma tarafından kabul görüp referans gösterildiği düşünüldüğünde, böyle bir varsayımın pek çok hesap tarafından kullanıldığı sonucuna varılabilir. Halbuki yapılan çalışmalarda kullanıcının bu kadar etkisiz olmadığı görülmüştür. Dolayısıyla bu varsayım, bu standardı referans alarak yapılan çalışmaların sonuçlarının güvenirliğine gölge düşürmektedir. 5. KULLANICI KONTROLÜ MODELLERİ Kullanıcı kontrollünün tamamen etkisiz olduğuna karşı çıkılmasına rağmen, etkinliğini kestirmesi bu kontrol tipinin çok çeşitli sebeplere bağlı olmasından dolayı zordur. Kullanıcı kontrolünün öngörülebilmesi için, kullanıcı eğilimleri ve tercihlerinin bilinmesi gerekmektedir. Simulasyonlarda kullanılacak gerçekçi kullanıcı kontrolü modeli elde etme üzerine yapılan çeşitli çalışmalar bulunmaktadır. Bu çalışmaların en eskisi Hunt ın 1979 yılında, kullanıcı kontrolünü incelemek üzere yaptığı bir alan çalışmasıdır. Hunt, belirli çalışma saatleri içinde yapay aydınlatmayı kontrolünü ve yıl içindeki aydınlık düzeyi değerlerinin değişimini inceleyerek bazı varsayımlara ulaşmıştır. Bunlardan biri, kullanıcıların sabah ofise girdiklerinde ışıkları yakıp, ayrılırken kapattıkları idi [13]. Hunt ın çalışmasında, gün içerisindeki ofisi kısa/uzun süreli terk etmelerdeki kullanıcı davranışları incelenmemiştir [15, p. 3]. Newsham (1994), Hunt ın bu çalışmasını geliştirmiştir. Newsham ın yaptığı çalışmaya göre, kullanıcılar sabah ve öğle yemeği dönüşü hacme girdiklerinde çalışma düzlemi üzerindeki aydınlık düzeyi 150 lux ün altında ise ışıkları açma eğilimi göstermektedirler [14]. Fakat

Newsham ın modelinde de gün içindeki açma kapama davranışları kapsam dışı bırakılmıştır[15, p. 3]. Love (1998), çalışmasında kullanıcıları, aydınlatma sistemi üzerindeki stokastik işlev ve etkin tepkilerine göre, aktif ve pasif olmak üzere iki gruba ayırmıştır [15]. Burada aktif olarak belirtilenler kullanıcıların, yapay aydınlatma ve güneşlikler kullanılarak günışığından yararı arttırmaya çalışan kullanıcılar olduğunu, pasif kullanıcıların ise aydınlatma sistemine hiç bir müdahalede bulunmayan olanlar olduğunu görmekteyiz. Love ın çalışmasını referans alarak baktığımızda, kullanıcıların tamamını pasif olarak kabul eden varsayım üzerine kurulmuş enerji performans hesaplarının gerçekçi sonuçlar veremeyeceği görülmektedir. Kullanıcının hem hacme giriş-çıkışı sırasında, hem de değişen günışığı penetrasyonunda aydınlatma sistemine hiç müdahalede bulunmayacağını kabul etmenin hatalı olacağı düşünülmektedir. Kullanıcıların davranışlarını gözlemleyen bu çalışmaların bulgularının yer yer benzeşmekte olduğunu görmekteyiz. Özetlemek gerekirse, bu çalışmaların ortak çıkarımı, kullanıcıların aydınlatma sistemine en yoğun olarak mekana giriş ya da çıkışlarda müdahalede bulunduğudur [14][15][16]). Ayrıca aydınlatma aygıtlarını açma durumunun, hacime girildiği andaki günışığı miktarı ile oldukça ilişkili olduğu görülmüştür [14][15]. Bir başka önemli çıkarım ise hacimden çıkarken kullanıcıların aydınlatma aygıtlarını kapatmalarının, hacimde bulunmayacakları sürenin uzunluğu ile bağlantılı olduğudur. 6. TARTIŞMA Kullanıcı kontrolünün etkisini kabul edip, bir önceki bölümde tartışılan, kontrol sistemlerinin etkinliğine bakıldığında, verilen yüzde değerlerine nasıl ulaşıldığı sorusu akla gelmektedir. Daha açık belirtmek gerekirse, örneğin Şekil 1 de görülen Williams ın çalışmasında %28 tasarruf yapıldığı belirtilen varlık sensörünin hangi duruma kıyasla %28 lik tasarruf sağlamaktadır? Tasarrufun yapılmadığı durum, kullanıcının kontrolsüz, yani pasif olduğu varsayımına mı dayanmaktadır? Benzer şekilde günışığına bağlı kontrol sisteminin %32 oranında tasarruf ettiğinin belirtildiği aynı çalışmada [3], bu tasarrufun kullanıcıların yön, mevsim, saat, güneşlenme durumu gibi etkenlerin hiçbirine müdahalede bulunmadığı durumla oranlanarak elde edilmiş bir değer olup olmadığı sorusunu akla getirmektedir. Yapıların enerji tüketimini azaltmak için çeşitli önlemler alırken, bu gibi bazı belirsiz noktaların açığa çıkması yanılsamaları önler. 7. SONUÇ Bu çalışmada, aydınlatmanın yapılardaki enerji tüketiminin önemli bileşenlerinden biri olduğu için bu tüketimi azaltmanın yolları tartışılmıştır. Günümüzde aydınlatma amaçlı tüketilen enerjinin azaltılması için sıklıkla önerilen ve tercih edilen bir yöntem olarak kontrol sistemleri karşımıza çıkmaktadır. Pek çok çeşidi bulunan kontrol sistemlerinin, önceki çalışmalarda elde edilen tasarruf yüzdeleri bu çalışmada sunulmuştur. Bu tasarruf yüzdelerini elde ederken kullanılan, tasarrufsuz durum olarak kabul edilen kullanıcı kontrolü ve onunla ilgili çalışmalara da değinilmiştir. Kullanıcı kontrolünün etkisiz olduğu kabulü ile yürütülen çalışmalara zıt olarak,

bu belirsizliği ortadan kaldırmayı hedeflemiş, kullanıcı kontrolünü gözlemleyerek kullanıcı kontrol modeli oluşturma çalışmalarına da değinilmiştir. Hacimlerin kullanıcılar için yapıldığının ve kullanıcıların bu hacimlerle sürekli etkileşim halinde olduğu düşünülünce, kullanıcı kontrolünün azımsanmaması gereken bir faktör olduğu düşünülmektedir. Kontrol sistemlerinin kullanımı enerji tüketimini azaltmada faydalı olsa da, kullanıcıların memnuniyetini ve kullanıcı faktörünün etkinliğini de göz ardı etmemek gerektiğine inanılmaktadır. KAYNAKLAR [1] G. H. Kutlu, AN EVALUATION METHODOLOGY FOR ASSESSING ARTIFICIAL LIGHTING QUALITY IN ARCHITECTURE : THE CASE OF APIKAM A Thesis Submitted to in Architecture by, Izmir Institute of Technology, 2007. [2] M. Velds, assesment of lighting quality in office rooms with daylighting systems, TU Delft, 2000. [3] A. Williams, B. A. Pe, K. Garbesi, E. P. Pe, and F. R. Fies, Lighting Controls in Commercial Buildings, Leukos, vol. 8, no. 3, pp. 161 180, 2012. [4] P. Hoes, J. L. M. Hensen, M. G. L. C. Loomans, B. de Vries, and D. Bourgeois, User behavior in whole building simulation, Energy Build., vol. 41, no. 3, pp. 295 302, Mar. 2009. [5] J. D. Jennings, F. M. Rubinstein, D. Dibartolomeo, E. Orlando, L. Berkeley, and S. L. Blanc, Comparison of Control Options in Private Offices in an Advanced Lighting Controls Testbed, Illum. Eng. Soc., no. Summer, 2000. [6] IEA ECBCS, Lighting control systems, in in Annex 45 Energy efficient Electric Lighting for Buildings, pp. 137 182. [7] P. Ihm, A. Nemri, and M. Krarti, Estimation of lighting energy savings from daylighting, Build. Environ., vol. 44, no. 3, pp. 509 514, Mar. 2009. [8] B. Roisin, M. Bodart, A. Deneyer, and P. D Herdt, Lighting energy savings in offices using different control systems and their real consumption, Energy Build., vol. 40, no. 4, pp. 514 523, Jan. 2008. [9] A. B. Vonneida, D. Maniccia, A. Tweed, and M. Street, An analysis of the energy and cost savings potential of occupancy sensors for commercial lighting systems ENERGY STAR Buildings Program, in in Proceedings of the Illuminating Engineering Society of North America 2000 Annual Conference, 2000, pp. 433 459. [10] L. Schrum, D. S. Parker, D. B. Floyd, and F. Solar, Daylight Dimming Systems : Studies in Energy Savings and Efficiency, in in Proceedings of the 1996 ACEEE Summer Study on Energy Efficiency in Buildings 4, no. Crisp 1977, 1996, pp. 311 319.

[11] G. Newsham, S. Mancini, J. Veitch, R. Marchand, W. Lei, K. Charles, and C. Arsenault, Control strategies for lighting and ventilation in offices: effects on energy and occupants, Intell. Build. Int., vol. 1, no. 2, pp. 101 121, Feb. 2009. [12] M. Deru, S. Pless, and P. Torcellini, BigHorn Home Improvement Center Energy Performance, in ASHRAE Annual Meeting, 2006, no. April. [13] A. D. Galasiu, M. R. Atif, and R. a MacDonald, Impact of window blinds on daylightlinked dimming and automatic on/off lighting controls, Sol. Energy, vol. 76, no. 5, pp. 523 544, Jan. 2004. [14] X. Guo, D. Tiller, G. Henze, and C. Waters, The performance of occupancy-based lighting control systems: A review, Light. Res. Technol., vol. 42, no. 4, pp. 415 431, Aug. 2010. [15] C. F. Reinhart, Lightswitch-2002 : a model for manual and automated control of electric lighting and blinds A versio, Sol. Energy, vol. 77, no. 1, pp. 15 28, 2004. [16] S. Onaygıl and Ö. Güler, Determination of the energy saving by daylight responsive lighting control systems with an example from Istanbul, Build. Environ., vol. 38, no. 7, pp. 973 977, Jul. 2003. [17] EN 15193 : Energy performance of buildings Energy requirements for lighting Contents, 2006.