ÖRNEK BİR KONUTUN FARKLI YÖNTEMLERLE HESAPLANAN SOĞUTMA YÜKLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI: ANTALYA VE DİYARBAKIR ÖRNEĞİ

İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Yıl 6 Sayı:11Bahar 2007/1 s.143-163 ÖRNEK BİR KONUTUN FARKLI YÖNTEMLERLE HESAPLANAN SOĞUTMA YÜKLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI: ANTALYA VE DİYARBAKIR ÖRNEĞİ Firuze İlgin ERKMEN *, Gülay ZORER GEDİK ** ÖZET Sıcak iklim bölgelerinde baskın olan sıcak dönem koşulları soğutma yükü açısından önem taşımaktadır. Son yıllarda çevre kirliliği nedeniyle yaşanan iklimsel değişimler (sera etkisi, küresel ısınma gibi) enerji harcamalarını ve soğutma konusunu ön plana çıkarmaktadır. Bu çalışma kapsamında, sıcak iklim bölgelerinde (Antalya ve Diyarbakır illeri) yapıların soğutma yüklerinin karşılaştırılması ele alınarak soğutma yükü hesabında kullanılan farklı iki yöntem bir örnek yapı üzerinde değerlendirilmiştir. Örnek olarak seçilen 21 Temmuz günü için Soğutma Yükü Sıcaklık Farkı Yöntemi (Cooling Load Temperature Difference-CLTD) ve Admittance Yöntemi ile soğutma yükü hesapları yapılmıştır. İki ayrı il ve iki ayrı yöntem kullanılarak belirlenen toplam soğutma yükü değerleri karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Soğutma Yükü, Sıcaklık Farkı, İklimsel Analiz, Nem THE COMPARISON OF COOLING LOADS OF A SAMPLE BUILDING BY USING DIFFERENT METHODS: AS A CASE STUDY FOR ANTALYA AND DİYARBAKIR ABSTRACT In hot climates, the dominant hot period conditions are important in terms of cooling load. Recently, climatic changes due to environmental pollution problems, such as the greenhouse effect and global warming, have given primary significance to energy consumption issues and cooling. This reserch aims to compare the cooling load of a building in hot climate by using two different methods. The city of Antalya for the hot humid and the city of Diyarbakır for hot dry climatic types are chosen as sample cases. The calculation of cooling load is based on the Cooling Load Temperature Difference (CLTD) method and Admittance Method which is operated on a sample building for the day of design, 21 July. The cooling load calculations are evaluated by compare the results of the two different climate types and calculation methods. Keywords: Cooling Load, Temperature Difference, Climatic Analysis, Humidity * İstanbul Ticaret Üniversitesi, Mühendislik ve Tasarım Fakültesi, İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Bölümü, Küçükyalı-İSTANBUL ** Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Yapı Fiziği Bilim Dalı, Beşiktaş-İSTANBUL

Firuze İlgin ERKMEN, Gülay ZORER GEDİK 1. GİRİŞ Yapılarda ısısal konforu ve enerji korunumunu sağlamaya yönelik çalışmalar, genellikle soğuk dönemde ısıtma enerjisini içermektedir. Ancak konu ısıtma ile sınırlı olmayıp havalandırma ve soğutma unsurlarının bir arada ele alınıp değerlendirilmesini gerektirmektedir. Özellikle sıcak iklim bölgelerinde, uzun süren sıcak dönemde ısı girdilerinin fazla oluşu nedeniyle mekanik soğutmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Bu ise enerji kullanımı yönünden çok daha fazla giderlere neden olmaktadır. Enerji etkin bina tasarımı yaklaşımı ile enerji tüketimini en aza indirmek amaçlanmaktadır. İklim, yerleşimlerin planlanmasını ve yapı tasarımını etkileyen fiziksel etkenlerin başında gelir. İklimi oluşturan hava sıcaklığı, bağıl nem, rüzgar, güneş ışınımları ve yağışlar kişilerin açık mekanlarda ısısal konfor duygusunu doğrudan etkilediği gibi kapalı hacimlerde de dolaylı olarak etkiler. Özellikle güneşin ışınım etkisi ve hava sıcaklığı sıcak ve soğuk hava koşullarında yapı içi ısısal konfor açısından önemlidir (Gedik, 1992). Ayrıca sıcak-nemli iklim bölgelerinde, nem faktörü konfor açısından olumsuzluk yaratmakta ve bağıl neme bağlı olarak hissedilir sıcaklıkta artış görülmektedir. Sıcak hava ve yüksek nem oranının yarattığı olumsuz koşullar nedeniyle bu bölgelerde baskın olan sıcak dönem soğutma yükü açısından önem taşımaktadır. Bu çalışmada, iki farklı hesap yöntemi kullanılarak, örnek bir yapı üzerinde sıcak nemli (Antalya) ve sıcak kuru (Diyarbakır) iklim özellikleri gösteren iller için soğutma yükü hesaplanarak karşılaştırılması yapılmıştır. 2. SICAK İKLİM BÖLGELERİNDE SOĞUTMA DÖNEMLERİNİN BELİRLENMESİ Tasarım gereksinimleri açısından sıcak iklim tipleri, sıcak-nemli ve sıcak-kuru olmak üzere iki ana grupta toplanabilir. Bu çalışmada örneklemek amacıyla seçilen sıcak nemli iklim tipi için Antalya ve sıcak kuru iklim tipi için Diyarbakır illerinin soğutmaya ihtiyaç duyulan dönemleri belirlenmiş ve meteorolojik verilerden 10 yıllık dış hava sıcaklıkları incelenerek 21 Temmuz, soğutma yükü hesabı için yıl boyunca maksimum sıcaklığa ulaşılan dönemi temsil eden gün olarak seçilmiştir. İklimsel konfor grafiklerinden yararlanarak belirlenen Antalya ve Diyarbakır illeri için soğutma istenilen dönem süreleri Şekil 1 de ve Şekil 2 de görülmektedir. Yapma ısıtmanın istenmediği dönem (sıcak dönem) soğuk dönemden daha uzun sürmektedir. 144

İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 2007/1 Şekil 1. Antalya da Soğutma İstenilen Dönem (Berköz, vd., 1995) Şekil 2. Diyarbakır da Soğutma İstenilen Dönem (Berköz, vd., 1995) Yapma ısıtmanın istendiği dönem Yapma ısıtmanın istenmediği dönem Yapma iklimlendirmenin (soğutmanın) istendiği dönem 145

Firuze İlgin ERKMEN, Gülay ZORER GEDİK 3. YAPILARDA SOĞUTMA YÜKÜNÜN TANIMI, BİLEŞENLERİ VE SOĞUTMA YÜKÜ HESABI Soğutma yükü, bir ortamı değişmez sıcaklıkta tutmak için atılması gerekli ısı miktarıdır (Altıparmak, 1999). Soğutma yükü hesaplarına etki eden değişkenlerin sayısı çok fazladır ve genellikle bu değişkenlerin kesin olarak tanımlanması zor olup bunların daima birbirleriyle karmaşık bir ilişkisi vardır. Soğutma yükünü meydana getiren pek çok bileşenin değeri, 24 saatlik zaman dilimi içinde önemli düzeyde değişir. Sıcak yaz koşullarında soğutma yükü hesaplarında güneşin etkisi önemli bir faktördür. Enerjinin bir kısmı pencereler yolu ile doğrudan yaşanan hacimlere gelir. Işık geçirmeyen opak duvar yüzeylerine gelen güneş ışınımı ise duvar dış yüzeyi tarafından yutulur ve ısı enerjisi iletimle iç hacimlere geçer. Soğutma yükü hesaplarında, iletim yoluyla yapı bileşenlerinden, sızma ve havalandırmadan, insan ve cihazlardan kaynaklanan ısı kazançlarının oluşturduğu soğutma yükü belirlenir (Anon, 1998). Bu bileşenlere ek olarak, ortamın neminin oluşturduğu gizli ısının soğutma yüküne etkisi de hesaplanır. Hesaplamaların yapılabilmesi için yapı ya da hacme ilişkin veriler, fiziksel özellik ve büyüklükler, binanın konumu ve yönleri belirlenir. Soğutma yükü hesaplarının yapılacağı günün, dış iklimsel verileri elde edilir. İç aydınlatma aygıtları, o mekanda yaşayan kişi sayısı, iç donanım, aletler vb. iç ısı yüküne etki edecek elemanlar ve iç ortam konfor koşullarına ilişkin değerler belirlenir (Erkmen, 2005). 3.1. Soğutma Yükü Sıcaklık Farkı Yöntemi Soğutma ve ısıtma yükü hesapları, American Society of Heating, Refrigerating and Air-Conditioning Engineers (ASHRAE) tarafından önerilen yöntemle hesaplanabilmektedir. Bu yöntemde, soğutma yükü; her odanın duvar, döşeme, kapı ve tavanlarından olan ısı kazancına bağlı olarak yaz koşulları için uygun CLTD (cooling load temperature difference- soğutma yükü sıcaklık farkı) değerleri ve U toplam ısı geçiş katsayısı kullanılarak hesaplanır. CLTD değerleri yapı bileşenleri için, hem güneş enerjisinden olan ısı kazancını, hem de sıcaklık farkından dolayı iletimle olan ısı geçişini içerdiği için, tek adımda yapı bileşenlerinden kaynaklanan soğutma yükü hesabı yapılabilmektedir. Bunun yanı sıra camdan güneş etkisi ile iç ortamda oluşan yüklerin hesaplanabilmesi için pencerenin net cam alanı ve pencerenin yönüne ve dış sıcaklığa bağlı olarak seçilen GLF (glass load factor- pencere camı yük faktörü) faktörü ile birlikte saydam alanlardaki soğutma yükü bulunur (Erkmen, 2005). Bir sonraki adımda ise; iç ısı kaynakları olarak nitelenen insanlar, cihazlar ve sızmadan oluşan soğutma yükleri, gizli soğutma yükü ve toplam soğutma yükü bulunur. 146

İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 2007/1 3.2. Admittance Yöntemi İngiltere de Yapı Araştırma Enstitüsü (Building Research Station) tarafından hazırlanan Admittance yöntemi yaz sıcaklıklarının iç mekana etkisini, ısı akımı ve sıcaklık değişimlerini hesaplamak üzere geliştirilmiş, binanın termal performansını gösteren bir yöntemdir (Çelik, 1975). Hesaplamalarda kullanılan admittance Y değeri, her derece sıcaklık salınımı için yüzeye gelen enerji miktarıdır. Bina bileşeninin günlük devre içinde enerji depolama ve verme yeteneğinin bir ölçüsü olan admittance değeri ısısal direncin tersidir. Birimi U değeri ile aynıdır (W/m 2 C). Bu çalışmada ısıl performans hesapları için Admittance yöntemini kullanan Ecotect programı ile Şekil 3 de yer alan bir konutun soğutma yükü hesabı yapılmıştır. 4. ÖRNEK BİR YAPININ SOĞUTMA YÜKÜ AÇISINDAN FARKLI YÖNTEMLERLE DEĞERLENDİRİLMESİ Şekil 3 de yer alan kare tabanlı (10m.x10m) tek katlı ev, 3 kişilik bir aile için tasarlanmıştır. Hesaplamalarda iç ortam koşulları, 24 C kuru termometre sıcaklığı ve % 50 bağıl nem olarak kabul edilmiştir. Güneye ve doğuya bakan yaşama hacminde kışın güneş ışığından yararlanmak ve dışarıyla görsel bağlantıyı sağlamak açısından geniş ve büyük cam yüzeyler, kuzeye bakan hacimlerde ise küçük açıklıklar kullanılmıştır. Yaz güneşi etkisini azaltmak için yatak odalarının batıya bakan cephesinde ise, pencere açılmamıştır. Şekil 3. Örnek Bir Yapının Plan, Kesit ve Görünüşü (Erkmen, 2005) 147

Firuze İlgin ERKMEN, Gülay ZORER GEDİK Örnek yapının (Şekil 3), pencere, kapı, tavan, döşeme ve duvarlarının kesit ve gereç özellikleri Tablo 1 de belirtilmiştir Yapıda kullanılan kesitler Ecotect programının kendi malzeme kütüphanesinden seçilerek oluşturulmuştur. Seçilen kesitlerin toplam ısı geçirgenlik katsayısı (U), admittance (Y) ve zaman gecikmesi (Ф) değerleri Ecotect bilgisayar programı ortamında tanımlanmıştır. Tablo 1. Örnek Binaya İlişkin Fiziksel Özellikler Yapı elemanı Strüktür Kesit Isı İletkenlik Katsayısı, U, W/m2K Admittance Değeri, Y, W/m2K Zaman Gecikmesi, (Ф), saat Duvar Üst Döşeme Alt Döşeme Çatı Dış sıva Boşluklu çift tuğla duvar 110+50+110 İç sıva Seramik zemin 12 mm Harç 25 mm B.arme döşeme 150 mm Hava boşluğu 600 mm Asma tavan 12 mm Toprak-blokaj 1500mm B.arme döşeme 100 mm Yalıtım 5 mm Seramik kaplama10mm Kiremit 50 mm Alüminyum yalıtım örtüsü 0.6 mm Hava boşluğu 75 mm Yalıtım 10 mm 1.74 4.59 7.8 2.56 4.2 4 0.88 6.1 4.6 1.82 2.0 0.5 Dış kapı Masif ahşap 40 mm 2.31 3.54 0.4 İç Kapı Pencere 3 mm.kontrplak arası polistren köpük 3+50+3 Çift cam, ahşap doğrama 6+30+6 3.31 0.87 0.4 2.9 2.9-148

İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 2007/1 4.1. Örnek Yapının Soğutma Yükü Sıcaklık Farkı Yöntemiyle Soğutma Yükü Hesabı Bu bölümde, sıcak-nemli ve sıcak-kuru iklim bölgelerinden örnek olarak seçilen Antalya ve Diyarbakır illerinin, ASHRAE tarafından konutlar için geliştirilen yöntemle hesapları yapılmıştır. Hesaplamalarda, yapı bileşenlerinden oluşan ısı kazancına bağlı soğutma yükü dolu alanlar ve saydam alanlar olmak üzere iki aşamada ele alınmıştır. Bu çalışmada her odanın iklimlendirilmiş hava gereksinimini belirlemek amacıyla her mekan ayrı ayrı hesaplanmıştır. Daha sonra hava sızdırması ve iç ısı kazançlarından oluşan soğutma yükleri hesapları yapılmıştır. Tüm hesaplamalar sonucunda örmek yapının her bir birimi için soğutma yükleri elde edilmiştir. Ayrıca soğutma yükünün gizli ısı ile ilişkili bölümü hesaplanmış ve toplam soğutma yükü bulunmuştur. Toplam soğutma yükünün hesaplanmasındaki tüm aşamalar aşağıdaki adımlarda gösterilmiştir. A- Yapı Bileşenlerinden Oluşan Isı Kazancına Bağlı Soğutma Yükü Hesapları Soğutma yükü hesabında 21 Temmuz hesap günü olarak kabul edilmiş, dış hava sıcaklığı Antalya için 32 C, Diyarbakır için 38 C ve dış hava nemliliği ise Antalya için % 56, Diyarbakır için % 26 olarak hesaplara katılmıştır (Erkmen, 2005). Dolu ve Saydam Alanlar: Örnek yapının dolu alanlardan oluşan soğutma yükünün hesabında Tablo 2 de gösterilen CLTD değerleri kullanılmış ve hesaplanan soğutma yükleri Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 2. Ayrı Tek Evler İçin Soğutma Yükü Sıcaklık Farkı Değerleri (CLTD- Cooling Load Temperature Difference) (Erkmen, 2005) Hesap Sıcaklğı, C 29 32 35 38 41 42 Günlük Sıcaklık Aralığı, C L M L M H L M H M H M H Tüm duvarlar ve kapılar Kuzey 4 2 7 4 2 10 7 4 10 7 10 13 Doğu ve Batı 10 7 13 10 7 16 13 10 16 13 16 18 Güney 6 3 9 6 3 12 9 6 12 9 12 14 Tavanarası veya çatı katı 23 21 26 23 21 28 26 23 28 26 28 31 Günlük değişim (tasarım için seçilen günde dış hava sıcaklığının değişimi ) H:Yüksek : 14 0 C değerinin üzerinde büyük sıcaklık değişimini M: Orta : 9 0 C ile 14 0 C arasındaki orta sıcaklık değişimini L: Düşük : 9 0 C değerinin altında küçük sıcaklık değişimini göstermektedir. 149

Firuze İlgin ERKMEN, Gülay ZORER GEDİK Tablo 3. Antalya ve Diyarbakır İçin Yapı Kabuğunun Dolu Alanlarından İletim Yoluyla Oluşan Soğutma Yükü Hesapları ANTALYA DİYARBAKIR Yükün Kaynağı Alan A (m 2 ) Isı Geçiş Katsayısı U, (W/m²k) Soğutma Yükü Sıcaklık Farkı CLTD, (ºC) Soğutma Yükü q1:u.a.cltd (W) Soğutma Yükü Sıcaklık Farkı CLTD, (ºC) Soğutma Yükü q1:u.a.cltd (W) SALON MUTFAK ANTRE WC ÇOCUK YATAK ODASI BANYO EBEVEYN YATAK ODASI Güney Duvarı 8.66 1.74 6 90.41 9 135.6 Doğu Duvarı 9.77 1.74 10 170 13 221.0 Tavan 33.8 2.56 23 1990 26 2250 Zemin 33.8 0.88 5 148.7 7 208.21 2399 2814.81 Doğu Duvarı 8.6 1.74 194.53 149.64 13 59.25 Kuzey Duvarı 7.93 1.74 96.59 55.19 7 29.42 Tavan 13.8 2.56 918.52 812.5 26 165.05 Zemin 13.8 0.88 85 60.7 7 28.01 1078 1294.64 Kuzey Duvarı 4.3 1.74 52.37 29.93 7 52.37 Kuzey Dış kapı 2.2 2.26 34.80 19.89 7 34.80 Tavan 9.9 2.56 658.94 582.9 26 658.94 Zemin 9.9 0.88 60.94 43.56 7 60.94 676.28 807.05 Kuzey Duvarı 3.71 1.74 45.18 25.82 7 45.18 Tavan 3.9 2.56 259.58 229.63 26 259.58 Zemin 3.9 0.88 24.02 6.86 7 24.02 262.31 328.78 KuzeyDuvarı 5.84 1.74 4 40.65 7 71.13 Batı Duvarı 10.27 1.74 10 178.70 13 232.31 Tavan 11.7 2.56 23 688.9 26 778.75 Zemin 11.7 0.88 5 51.48 7 72.07 959.73 1154.26 Batı Duvarı 5.75 1.74 10 100.05 13 130.06 Tavan 10.8 2.56 23 635.9 26 718.85 Zemin 10.8 0.88 5 47.52 7 66.53 783.47 915.44 Batı Duvarı 9.63 1.74 10 167.56 13 217.83 Güney Duvarı 9.22 1.74 6 96.25 9 144.38 Tavan 16.1 2.56 23 947.97 26 1071.61 Zemin 16.1 0.88 5 70.84 7 99.17 1282.62 15.33 ÇATI ARASI 100 1.82 26 4186 26 4732 TOPLAM DOLU ALANLAR SOĞUTMA YÜKÜ 11627.41 13580 150

İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 2007/1 Cam yüzeyler normal çift cam kabul edilerek Antalya için 32 C ve Diyarbakır için 38 C dış hesap sıcaklığında, Tablo 4 den GLF değerleri alınarak, yapının saydam alanlarından oluşan soğutma yükleri hesaplanmıştır (Tablo 5). Tablo 4. Ayrı Tek Evler İçin GLF (Glass Load Factor- Pencere Camı Yük Faktörü) Değerleri (Erkmen, 2005) Tek cam Çift cam Hesap Sıcaklığı, C 29 32 35 38 41 43 29 32 35 38 41 43 İç gölgeleme olmadan Kuzey 107 114 129 148 151 158 95 95 107 117 120 129 Kuzeydoğu ve Kuzeybatı 199 205 221 237 243 262 173 177 186 196 199 208 Doğu vebatı 278 284 300 315 322 337 243 246 255 265 268 278 Güneydoğu ve Güneybatı 249 255 271 287 290 309 218 221 230 240 243 252 Güney 167 173 189 205 211 227 145 148 158 167 170 180 Yatay günışığı 492 492 508 524 527 539 432 435 442 451 454 464 Tablo 5. Antalya ve Diyarbakır İçin Yapı Kabuğunun Saydam Alanlarından İletim Yoluyla Oluşan Soğutma Yükü Hesapları ANTALYA DİYARBAKIR Yükün Kaynağı Alan A, m 2 Pencere Camı SoğutmaYükü Faktörü, GLF Soğutma Yükü q2:glf.a, W Pencere Camı SoğutmaYükü Faktörü, GLF Soğutma Yükü q2:glf.a, W Güney Pencere 6.16 148 911.68 167 1028.7 SALON Doğu Pencere 6.16 246 1515.36 265 1632.4 2427.04 2661.1 MUTFAK Doğu Pencere 1.54 246 378.84 265 408.1 WC Kuzey Pencere 0.49 95 46.55 117 57.33 ÇOCUK Y. OD. Kuzey Pencere 1.96 95 186.2 117 229.32 BANYO Batı Pencere 0.49 246 120.54 265 129.85 EBEVEYN Y. OD. Güney Pencere 1.96 148 290.08 167 327.32 TOPLAM SAYDAM ALANLAR SOĞUTMA YÜKÜ 3449.25 3813.02 151

Firuze İlgin ERKMEN, Gülay ZORER GEDİK B- Hava Sızdırmasından Oluşan Soğutma Yüklerinin Hesaplanması Dış hava belli bir miktar iç ortama girmek zorundadır. Çünkü ortamda minimum düzeyde dış hava bulunmalıdır. En azından 0.472 L/s lik dış havanın kişi başına sağlanması gereklidir (Anon, 1998). Konutlarda doğal hava sızmaları, kışa oranla yaz aylarında daha azdır. Bunun nedeni rüzgar hızının bir çok yerde düşük olmasıdır. Doğal hava sızması saatte 0,5 hava değişiminden daha az ise havalandırma yapılması düşünülmelidir (Erkmen, 2005). Tablo 6 da verilen saatlik hava değişimi değerleri (ACH- air change hourly) tek evlerde yapılan ölçümlere dayanmaktadır. Sızma hesabı yapılacak proje için sıkı sınıf seçilmiştir. Tablo 6. Sızma- Bir Saatteki Hava Değişimleri (ACH-Air Change Hourly) (Anon, 1998) Dış hesap sıcaklığı, 0 C Yapı Sınıfı 29 32 35 38 41 43 Sıkı 0,33 0,34 0,35 0,36 0,37 0,38 Orta 0,46 0,48 0,50 0,52 0,54 0,56 Gevşek 0,68 0,70 0,72 0,74 0,76 0,78 Sıkı Yerlerine iyi oturan kapılar, pencereler ve sızdırmaz duvarlardan oluşan ve 140 m2 değerinin altında döşeme alanına sahip evler bu sınıfa girer. Orta Yeni iki katlı evler veya on yaşını aşmış, bakımı orta derecede yapılmış, 140 m2 oturma alanından büyük evler orta sayılan yapılar sınıfına girer. Gevşek 20 yılı aşmış, bakımsız, orta düzeyde evler bu sınıfa girer. Tablo 6 dan seçilen ACH değerleri kullanılarak hava sızması hesapları yapılmıştır (Tablo 7). Tablo 7. Sızma Hesapları Denklem ANTALYA DİYARBAKIR Q:ACH(V)1000/3600 Q: 0.34x280x1000/3600 Q: 26.44 L/S Δt : tdış-tiç Δt: 32-24 q 3: 1.23 Q (tdış-tiç) Δt: 8 o C q 3: 1.23x26.44x8 q 3:0.26 kw Q: 0.36x280x1000/3600 Q: 28 L/S Δt: 38-24 Δt: 14 o C q 3: 1.23x28x8 q 3:0.48 kw Δt: t dış-t iç: İç ve dış ortam arasında tasarım sıcaklık farkı, C Q: Hacimsel hava debisi, L/s ACH: Bir saatteki hava değişimi, l/h V: Odanın hacmi, m 3 152

İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 2007/1 C- İç Isı Kazançlarından (İç Yüklerden) Oluşan Soğutma Yüklerinin Hesaplanması: İnsanlar bulundukları farklı etkinlikler, giysilerinin yalıtım düzeylerine ve rengine ve çevresel koşullara bağlı olarak çevreye ısı yayarlar. İnsan yoğunluğunun az olduğu durumlarda bile insanlardan kaynaklanan yük göz önüne alınmalıdır. Dinlenme durumunda bir kişi için duyulur ısı kazancı kişi başına 67 W varsayılır. (Anon, 1998). Bu öneri dikkate alınarak ; 3 kişilik bir aile için : 3 x 67 : 201 W soğutma yükü (q4) hesaplanmıştır. Cihazlar : Soğutma yükü hesaplarında, ısı üreten tüm cihazlardan olan ısı kazancı hesaba katılmak zorundadır. Bu tür cihazlar genellikle mutfak ve banyoda bulunur. Ayrı tek evlerde 470 W (q5) değerinde duyulur ısı yükü mutfak, banyo ve yakın odalar arasında bölüştürülmelidir (Anon, 1998). D- Soğutma Yükü Antalya ve Diyarbakır illerinde örnek olarak seçilen yapının tüm yapı elemanlarından, sızma ve iç yüklerden oluşan soğutma yükleri Tablo 8 de özetlenmiştir. Tablo 8. Soğutma Yükü Özeti Antalya soğutma yükü, (kw) Diyarbakır soğutma yükü, (kw) Dolu alanlar 11.62 13.58 Saydam alanlar 3.45 3.81 Sızma 0.26 0.48 İnsanlar 0.20 0.20 Cihazlar 0.47 0.47 Toplam ( q) 16.00 18.54 E- Gizli Isı Nedeniyle Oluşan Soğutma Yükünün Hesaplanması Bu aşamada dış havanın bağıl neminin neden olduğu gizli ısı yükü hesaplanmıştır. McQuinstan ın transfer fonksiyonu yöntemi (Anon, 1998) kullanılarak, çok kuru ile çok ıslak arasında değişen coğrafi bölgelerde bulunan konutlarda, gizli yük oranlarının (LF) belirlemesinde kullanılan Şekil 4 deki grafikten yararlanılmıştır (Erkmen, 2005) Şekil 4 deki grafikten mutlak nem oranına bağlı olarak LF değerini saptayabilmek için, öncelikle sıcaklık ve bağıl nem değerine bağlı olarak kgbuhar/kg cinsinden mutlak nem değerleri belirlenmiştir (Erkmen vd., 2006, Watson ve Labs, 1983). Toplam soğutma yükü hesabında LF değeri, tasarım nem oranı ve hava sızdırmazlığının fonksiyonu olarak Şekil 4 den seçilerek hesaplanmıştır. Nem oranı 0,010 dan küçük ise LF =1.0 alınmalıdır. 153

Firuze İlgin ERKMEN, Gülay ZORER GEDİK Antalya da % 56 bağıl nem değeri, 32 C kuru termometre sıcaklığı ve 0.017 kgbuhar/kg mutlak nem değerinde gizli ısı yükü çarpanı değeri 1.31 LF, Diyarbakır da % 26 bağıl nem değeri, 38 C kuru termometre sıcaklığı ve 0.010 kgbuhar/kg mutlak nem değerinde gizli ısı yükü çarpanı değeri 1 LF olarak bulunmuştur. Şekil 4. Sızmanın Gizli Isı Oranına Etkisi (Erkmen, 2005) Bu doğrultuda; Antalya ve Diyarbakır illerinin daha önceki bölümde bulunmuş olan soğutma yüklerine, LF değerinin gizli ısı yükü olarak eklenmesiyle oluşan toplam soğutma yükleri belirlenmiştir (Tablo 9). Tablo 9. Antalya Ve Diyarbakır Toplam Soğutma Yükleri Toplam soğutma yükü q toplam:lf x q Antalya 1.31 x 16.00 q top. : 20.96 kw Diyarbakır 1 x 18.54 q top. : 18.54 kw 154

İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 2007/1 F- Soğutma Yükü Sıcaklık Farkı Yöntemiyle Hesaplanan Soğutma Yükü Sonuçlarının Değerlendirilmesi Sıcak-nemli iklime sahip Antalya yöresinin ve sıcak-kuru iklime sahip Diyarbakır yöresinin soğutma yükü hesapları karşılaştırıldığında (Tablo 10); Tablo 10. Soğutma Yüklerinin Karşılaştırılması SONUÇ Antalya Diyarbakır Soğutma yükü q: 16.00 kw q: 18.54 kw Toplam soğutma yükü q top. : 20.96 kw q top.: 18.54 kw İlk aşamada; sıcak-nemli iklime sahip Antalya nın soğutma yükü değerleri, sıcakkuru iklime sahip Diyarbakır dan daha düşük çıkmıştır. Diyarbakır da sıcak dönem (Şekil 2), Antalya nın sıcak döneminden (Şekil 1) daha uzun sürmektedir. Soğutma yükü hesaplarının yapıldığı 21 Temmuz döneminde Diyarbakır ın dış hava sıcaklığının (38 C), Antalya nın dış hava sıcaklığından (32 C) fazla oluşu bu farklılığı ortaya çıkarmıştır. Sadece dış hava sıcaklığına bağlı olarak yapılan hesaplarda Diyarbakır ın soğutma yükü hesapları doğal olarak Antalya nın hesaplarından daha fazla bulunmuştur (Tablo 8). Ancak, ikinci aşamada ASHRAE tarafından geliştirilen Sıcaklık Farkı yönteminde sıcaklık ve nem arasındaki bağlantı hesaplamalarda ortaya çıkmaktadır. Sıcak nemli iklime sahip Antalya da nem ögesi gizli ısı kaynağı olarak soğutma yüklerine etki etmekte ve toplam soğutma yükünde artış gözlemlenmektedir. Antalya da, nem faktörü konfor açısından olumsuzluk yaratmakta ve bağıl neme bağlı olarak hissedilir sıcaklıkta artış görülmektedir. Antalya için % 58 olan bağıl nem gizli ısı kaynağı olarak toplam duyulur soğutma yükü hesabına katıldığında, Antalya nın (q:20.96 kw), Diyarbakır ilinden (q:18.54 kw) daha fazla toplam soğutma yükü değerlerine ulaştığı görülmektedir (Tablo 9). Sonuç olarak; Diyarbakır dan daha düşük dış hava sıcaklığına sahip Antalya da yüksek bağıl nem oranı nedeniyle, daha fazla soğutma yüküne ihtiyaç duyulduğu gözlenmektedir. 4.2. Örnek Yapının Admittance Yöntemi ile Soğutma Yükü Hesapları Kullanıcının yılın 12 ayında hangi ısısal konfor koşullarında yaşadığını belirlemek amacıyla, ısıl konfor analizi gerçekleştirebilen bilgisayar programlarından yararlanılmaktadır. Bu programlardan biri İngiltere Cardiff Üniversitesi Mimarlık Bölümü nde Dr. Andrew Marsh tarafından 1998 yılında geliştirilen Ecotect programıdır. 155

Firuze İlgin ERKMEN, Gülay ZORER GEDİK Programda ısıl performans hesaplamaları için Admittance yöntemi kullanılmaktadır. Yaz aylarında en yüksek sıcaklığa erişilen günler için soğutma yükü hesaplarında bu yöntemden yararlanılmıştır. Bu yöntem, sürekli hal (sabit rejim) analizine dayanmakla birlikte binanın ısıl performansının belirlenmesinde bir gerecin dinamik salınımını (zamana bağlı sıcaklık değişimi) saptayabilmek için admittance yüzey faktörü (dinamik U değeri) zaman geciktirmesi ve sönüm faktörü gibi karakteristik özelliklerinin hesaplarında kullanmaktadır (www.squ1.com). Ecotect programı yardımıyla, soğutma yükünün hesaplanabilmesi için ilk olarak Şekil 5 de görüldüğü gibi örnek binanın 3 boyutlu grafik modellemesi ve yapıdaki her bölgenin kullanım saatleri, mekan tasarım sıcaklığı, ısıtma-soğutma sistemleri gibi kabuller yapılmıştır. Şekil 5. Örnek Yapı Üç Boyutlu Modellemesi Bu çalışmada, sıcaklık farkı değerleri (CLTD) yönteminde kullanılan değerlere uygun olması açısından mekan sıcaklık konfor aralığı 18 C -24 C arasında alınmış ve iç ortam bağıl nem değeri % 50 olarak belirlenmiştir. Hesaplamanın yapılacağı saat aralığı tam gün (0-24) olarak seçilmiştir. Hesaplamalarda kullanılan yapı elemanlarının toplam ısı iletim katsayısı (U), admittance (Y) ve zaman gecikmesi (Ф) değerleri Tablo 1 de verilmiştir. Soğutma yükü hesabında, ısıl analiz için gerekli iklim verileri, saatlik olarak hesaba katılmakta, günün 24 saatinde güneş alan yapı bileşenleri ve ısı kazançları göz önüne alınarak, yapı bileşenlerinin saatlik ısı kazançları hesaplanmaktadır. A- Antalya-Diyarbakır Soğutma Yükü Hesabı Aynı örnek plan tipi ve aynı malzeme bilgileri kullanılarak Antalya ve Diyarbakır illerinde soğutma yükü hesapları yapılmış ve karşılaştırılmıştır. 156

İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 2007/1 Hesap günü olarak belirlenen 21 Temmuz gününe ait saatlik dış hava sıcaklıkları, bağıl nem değerleri ve rüzgar hızı kullanılarak elde edilen saatlik iklim verileri Şekil 6 de yer almaktadır. ANTALYA DİYARBAKIR Şekil 6. Antalya ve Diyarbakır İçin Saatlik İklim Verileri (21 Temmuz) 157

Firuze İlgin ERKMEN, Gülay ZORER GEDİK Şekil 7 ve Şekil 8 de Antalya ve Diyarbakır illerinde 21 Temmuz günü örnek yapının tüm zonlarının saatlik ısı kazançları grafik olarak gösterilmiştir. Şekil 7. Örnek Yapı Saatlik Isı Kazançları (Antalya) Şekil 8. Örnek Yapı Saatlik Isı Kazançları (Diyarbakır) 158

İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 2007/1 Ayrıca, Antalya ve Diyarbakır illerinin 21 Temmuz gününe ait saatlik iklim verileri kullanılarak, örnek yapının her bir mekanı için saatlik soğutma yükleri belirlenmiş ve yapının tüm mekanları için bulunan saatlik soğutma yükleri toplanarak binanın toplam soğutma yükü değerleri bulunmuştur (Tablo 11 ve Tablo 12). Tablo 11. Örnek Yapının Mekanlarının Antalya İçin Hesaplanan Soğutma Yükleri (21 Temmuz) Saatler Salon 21 Temmuz - örnek yapı mekan saatlik soğutma yükleri (W) Mutfak Antre Koridor WC Antalya Çocuk Yatak Odası Banyo Ebeveyn Yatak Odası Çatı Antalya Toplam soğutma yükü 00.00 1766 414 643 159 469 324 682 0 4417 01.00 1675 392 616 153 436 307 601 0 4179 02.00 1654 374 598 147 378 277 546 0 3974 03.00 1622 363 584 143 367 270 531 0 3880 04.00 1572 346 562 137 350 260 508 0 3737 05.00 1866 418 562 137 350 260 509 0 4101 06.00 2226 494 564 139 357 262 522 0 4566 07.00 2716 735 702 186 565 340 772 0 6017 08.00 2933 771 757 199 606 360 826 0 6451 09.00 2952 741 805 204 622 367 848 0 6540 10.00 2870 703 843 211 642 378 877 4140 10664 11.00 2768 663 875 217 662 389 920 4745 10239 12.00 2803 707 933 232 707 415 975 5124 11896 13.00 2887 769 993 247 748 438 1013 5358 12454 14.00 2927 811 1009 254 774 451 1045 5127 12398 15.00 2982 838 1021 256 794 461 1075 4953 12381 16.00 2926 854 1035 262 821 470 1101 4639 12108 17.00 2836 847 1025 261 822 469 1098 4053 11410 18.00 2737 835 1008 258 817 465 1089 0 7209 19.00 2564 804 980 252 800 456 1067 0 6925 20.00 2436 780 946 246 781 447 1035 0 6671 21.00 2394 767 918 243 768 441 1021 0 6551 22.00 2324 754 902 238 764 444 1021 0 6448 23.00 2174 716 851 226 742 430 985 0 6124 159

Firuze İlgin ERKMEN, Gülay ZORER GEDİK Tablo 12. Örnek Yapının Mekanlarının Diyarbakır İçin Hesaplanan Soğutma Yükleri (21 Temmuz) 21 Temmuz - örnek yapı mekan saatlik soğutma yükleri (W) Diyarbakır Diyarbakır Saatler Salon Mutfak Antre Koridor WC Çocuk YatakOdası Banyo Ebeveyn Yatak Odası Çatı Toplam soğutma yükü 00.00 2172 517 789 194 585 389 786 0 5432 01.00 2058 501 776 190 559 373 750 0 5207 02.00 1972 464 734 177 470 331 669 0 4816 03.00 1855 441 699 169 445 318 638 0 4566 04.00 1751 406 639 157 410 297 590 0 4250 05.00 1745 404 636 157 408 296 587 0 4233 06.00 2294 529 614 151 391 285 569 0 4833 07.00 2991 833 769 210 650 382 879 0 6713 08.00 3132 822 825 217 674 391 908 0 6970 09.00 2996 777 862 220 679 393 917 4069 10912 10.00 2986 702 905 227 700 405 945 5225 12093 11.00 2936 725 964 238 729 423 986 6210 13211 12.00 3267 799 1070 263 805 467 1087 6866 14623 13.00 3380 832 1120 274 839 487 1132 7183 15247 14.00 3417 886 1146 280 857 494 1149 7391 15622 15.00 3414 925 1168 286 895 508 1195 7167 15559 16.00 3454 954 1192 294 929 522 1234 6807 15386 17.00 3432 959 1199 297 946 527 1250 6297 14906 18.00 3382 961 1207 300 958 531 1265 5785 14390 19.00 3150 930 1177 293 941 521 1239 5150 13402 20.00 2990 911 1132 285 919 508 1206 3937 11887 21.00 2868 896 1095 279 912 506 1195 3282 11033 22.00 2766 880 1055 273 918 510 1194 0 7596 23.00 2700 870 1036 270 914 512 1194 0 7496 160

İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 2007/1 B- Admittance Yöntemi İle Hesaplanan Soğutma Yükü Sonuçlarının Değerlendirilmesi Örnek yapının, Antalya ve Diyarbakır için Admittance yöntemiyle hesaplanan, soğutma yük değerleri saatlik olarak Tablo 11 ve Tablo 12 de görülmektedir. Sıcaklık farkı (CLTD) yönteminde Antalya dış hava sıcaklığı 32 C, Diyarbakır dış hava sıcaklığı 38oC olduğu durumda hesap yapılmıştır. İki yöntemin karşılaştırmasını yapabilmek için admittance yöntemiyle soğutma yükü hesabında, 21 Temmuz gününde bu dış hava sıcaklıklarına ulaşılan saatlerde (saat 12.00) soğutma yüklerine bakıldığında: Antalya da 11.90 kw, Diyarbakır da 14.62 kw soğutma yüküne ulaşılmaktadır. Admittance yöntemiyle yapılan hesaplamalar sonucunda, Antalya nın soğutma yükü değerleri Diyarbakır dan düşük çıkmıştır. 21 Temmuz günü Antalya nın dış hava sıcaklığı saat 12.00 de Diyarbakır ın dış hava sıcaklığından düşük olduğu için, soğutma yükü hesaplarında bu farklılık ortaya çıkmaktadır. Ecotect programıyla ulaşılan bu sonuçlara göre Diyarbakır ın Antalya dan daha fazla soğutma yüküne ihtiyaç duyduğu gözlemlenmektedir. Her iki il için de, örnek yapıdaki mekanların bulundukları yönlere ve mekan organizasyonuna göre soğutma yüklerinde azalma ve artma olduğu görülmektedir. Örneğin; güneye ve doğuya bakan salon ile batıya ve kuzeye bakan çocuk yatak odası arasında soğutma yükü açısından belirgin farklılıklar görülmektedir. 21 Temmuz günü saat 12.00 de, salonda 3,26 kw soğutma yüküne ihtiyaç duyulurken çocuk yatak odasında bu değer 0,80 kw a kadar düşmektedir. Odaların birbirlerine göre konumları da önem kazanmaktadır. Örneğin; çatı zonu değerlendirilmek istendiğinde, tüm mekanların üzerinde yer aldığı için 6.86 kw soğutma yükü ihtiyacıyla diğer mekanlara oranla soğutma yükü açısından en fazla değere ulaşan bölge olduğu gözlemlenmektedir. Dış cepheye bakan duvarların alanlarına bağlı olarak mekanlarda soğutma yükü değerlerinde farklılıklar oluşmaktadır. Kuzey yönüne en az cephesi olan ve m2 olarak en küçük hacimli olan WC nin soğutma yükü çok düşük ve dış cepheye en fazla yüzeyi bulunan (çatı zonu bu karşılaştırmaya alınmamıştır) salon hacminin soğutma yükü değeri fazla bulunmuştur. 5. SONUÇ Bu çalışmada, sıcak nemli ve sıcak kuru iklim bölgelerinin, soğutma yükü hesabında kullanılan farklı iki yöntemin aynı örnek yapı üzerinde uygulanmasıyla aralarındaki 161

Firuze İlgin ERKMEN, Gülay ZORER GEDİK farklılıklar ortaya konulmuş ve değerlendirilmiştir. Her yöntem hem kendi içinde değerlendirilmiş, hem de birbirleriyle karşılaştırılması yapılmıştır. Tablo 13. Antalya ve Diyarbakır İllerinin Soğutma Yükü Özetleri SOĞUTMA YÜKLERİ q, Kw YÖNTEMLER ANTALYA DİYARBAKIR SICAKLIK FARKI (CLTD) Soğutma Yükü 16.00 18.54 DEĞERLERİ YÖNTEMİ Toplam Soğutma Yükü 20.96 18.54 ADMİTTANCE YÖNTEMİ Toplam Soğutma Yükü 11.90 14.62 Sonuç olarak: Sıcak dönemin soğuk döneme oranla daha uzun olduğu bu iki iklim bölgesinde de iklimlendirme enerjisine ihtiyaç duyulmakta ve bu gereksinim belirli dönemlerde doğal yollardan karşılanamamaktadır. Antalya ve Diyarbakır da, örnek tasarım günü seçilen 21 Temmuz döneminde mekanik soğutmaya ihtiyaç vardır. Her iki yöntemde de nem ögesini hesaba katmadığımızda Antalya nın soğutma yükü değeri Diyarbakır ınkinden düşük çıkmaktadır. Antalya ve Diyarbakır illerinin Admittance yöntemiyle bulunan soğutma yükü değeri, sıcaklık farkı yöntemine göre yaklaşık %20 kadar düşük bulunmuştur. Yine de, sonuç olarak, birbirlerine yakın değerler göstermektedirler. Yöntemler, birbirinden yaklaşım ve matematiksel yöntem açısından belli bir oranda farklı olsa da, sonuçlar açısından benzerlik göstermektedir. İki yöntem arasındaki az da olsa, bu farklılık, Admittance yönteminde iç hava sıcaklığı ve ortalama iç yüzey sıcaklıklarının belirlenmesi ölçütünün birlikte etkisi olan çevresel iç sıcaklığın soğutma yüklerine etki etmesinden ileri gelmektedir. Çevresel sıcaklık kavramının kullanılması ile oda yüzeylerinden ısı yayımı ve ışınımla olan ısı geçişi gerçeğe daha yakın olarak hesaba katılmış olmaktadır. Zamana bağlı sıcaklık değişimlerini hesaplayan bu yöntemde, yapı kabuğunun zaman geciktirmesi, sönüm faktörü gibi özellikleri hesaplanmakta ve yapı bileşeninin günlük devre içinde enerji depolamasını göz önüne almaktadır. Bu yaklaşım, hesaplamanın yapılacağı güne ait meteorolojik verilerin saatlik değerlerini girdi olarak istemekte ve orta hassaslıkta sonuçlar vermektedir. Sıcaklığın yanısıra, dolaysız güneş ışınımı ve yayınık güneş ışınımı etkisi de hesaplamalarda etkili olmaktadır. ASHRAE tarafından geliştirilen Sıcaklık Farkı (CLTD) yönteminde sıcaklık ve nem arasındaki bağlantı, hesaplamalarda ortaya çıkmaktadır. Antalya sıcak nemli iklime sahip olduğu için, yöntemde nem ögesi gizli ısı kaynağı olarak soğutma yüklerine etki etmekte ve toplam soğutma yükünde artış gözlemlenmektedir. Fakat Admittance yönteminde, nemin ısısal konfora olan etkisi göz önüne alınmadığından, 162

İstanbul Ticaret Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi Bahar 2007/1 sıcak nemli bölgelerde iklimlendirme etüdü yapılırken, yöntemin verdiği sonuçlar dikkatli değerlendirilmelidir. Çevresel iç sıcaklık ölçütüne dayanan ve yapıdaki enerji depolamasını dikkate alan admittance yöntemi, sıcak kuru iklim bölgeleri için güvenilir bir hesap yöntemidir. Bulguların ışığında, soğutma yükü hesaplarında iklim bölgesine göre yöntem seçimi yapılmalıdır. 6. KAYNAKÇA Altıparmak, Ö. D., (1999), Binalarda Isı Kazancına Bağlı Soğutma Yükünün Bilgisayarla Hesabı, Yüksek Lisans Tezi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü. Anon, (1998), Konutlarda Isıtma ve Soğutma Yükü Hesapları, Bölüm 25, ASHRAE Temel El Kitabı, İstanbul. Berköz, E., Aygün, Y. Z., Kocaaslan, G., Yıldız, E., Ak, F., Küçükdoğu, M., Enarun, D., Ünver, R., Yener, K.A. ve Yıldız, D., (1995), Enerji Etkin Konut ve Yerleşme Tasarımı, Tübitak Proje No: İntag 201, İstanbul. Çelik, P. A., (1975), Yaz Sıcaklıklarının Binaya Etkilerinin İncelenmesinde Addmittance Yönteminin Türkiye ye Uygulanması, Tübitak YAE Yayın No: a22, Ankara. Erkmen, F. İ., Sıcak İklim Bölgelerinde Yapıların Soğutma Yüklerinin Karşılaştırılması (Antalya, Diyarbakır Örneği), Y.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2005. Erkmen, F. İ., Gedik G. Z. ve Sözen M. Ş., Sıcak İklim Bölgelerinde Yapıların Soğutma Yüklerinin Karşılaştırılması, Megaron Mart-Haziran 2006, Y.T.Ü Mimarlık Fakültesi E-Dergisi, 2-3, ISSN 1305-5798, İstanbul, 2006. Gedik, Z. G., (1992), Yapılarda Isısal Tasarım İlkeleri, YTÜ, İstanbul. Watson, D., and Labs, K., Climatic Buildig Design, Mc Gram-Hill Book Company, 1983. www.squ1.com/thermal/analysis.htm. 163