MYO-ÖS 2010- Ulusal Meslek Yüksekokulları Öğrenci Sempozyumu 21-22 EKĐM 2010-DÜZCE DERĐ ÜRETĐM TEKNĐKLERĐNDEN BĐRĐ OLAN APLĐKASYON TEKNĐĞĐ KULLANILARAK TABLO TASARIMI ÇALIŞMASI Osman ÖZÇELĐK 1 F.Seçil KARAYEL 1 Müzeyyen Aygün 1 1 Gediz Meslek Yüksekokulu - Dumlupınar Üniversitesi - Gediz/Kütahya liceskarayel@hotmail.com ÖZET Geleneksel el sanatlarımız arasında yer alan ve köklü bir geçmişe sahip olan dericilik, ulusal kültürümüzü ve geleneklerimizi yansıtması açısından önemli kültür değerlerimizdendir. Osmanlı döneminde altın çağını yaşayan dericilik, ince işçiliği ve tasarımıyla dikkat çekmektedir. Geçmişte kendine özgü nitelikler taşıyarak yapılmış deri sanatı günümüzde de estetik çekiciliği, doğallığı ve sağlamlığı ile kültürümüzün bir yansıması olarak, sanatkârlar ve çeşitli kuruluşlarca yapılmaya devam etmektedir. Günümüzde süslemeli deri eşya üretimi gittikçe önem kazanmaktadır. Bunun başlıca nedeni derinin doğal bir malzeme oluşu ve modern eşyalarla uyum sağlama özelliğidir. Son yıllarda, bulunduğu mekâna estetik değer katan tablo ve duvar panoları, resim çerçeveleri, yazı takımları gibi geniş bir ürün yelpazesi ile iç dekorasyonda da yer almaktadır. Bu çalışmada; derinin tarihi yapısına, dekorasyonda kullanılan deri çeşitleri ve özelliklerine, derinin kullanım alanlarına ve deri süsleme tekniklerine değinilmiştir. Ayrıca aplikasyon tekniği kullanılarak özgün tablo tasarımı yapılmış, iç dekorasyonda deri tasarımına farklı bir bakış açısı getirilmeye çalışılmıştır. Anahtar Kelimeler: Aplikasyon1; Deri2; Tasarım3; Dekorasyon4; Sanat5. 1.GĐRĐŞ Süslenme ve süsleme arzusu insanoğlunun yaradılışı ile başlar. Đnsanda var olan bu istek yaşadığı döneme göre çeşitlilik göstererek süregelmiştir. Đhtiyaçlarını giderme güdüsü ile yola çıkan insanoğlu zamanla giysilerini, evlerini, kullandıkları eşyaları süsleyerek bunu bir sanat haline dönüştürmüştür. Đnsanlık tarihi kadar eski bir kullanım eşyası olan deri, insanların taş ve ağaçtan sonra ilk ve en çok kullandıkları doğal kaynaklardandır. Orta Asya dan başlayarak Anadolu ya kadar uzanan tarihimizde dericilik önemli kültür değerlerimizdendir. Osmanlı Đmparatorluğu döneminde altın çağını yaşayan deri sanatı günümüzde de ince işçiliği ve süslemeleri ile dikkat çekmektedir. Dericilik, ilkçağlarda insanların tabiat şartlarına karşı koymak amacıyla, örtünme ve barınma ihtiyaçlarıyla ortaya çıkmıştır. Derinin sanat ürünü olma özelliği ise insanların deriyi işleme keşfiyle başlamıştır. Böylece deri ürünler insanoğlunun evrimine paralel olarak giyimden çadıra, dekorasyondan sanat eserlerine kadar sayısız alanda yerini almıştır.[1] Günümüzde deri eşya ve aksesuarları, el yapımı ve fabrikasyon olmak üzere iki boyutta değerlendirilmektedir. Fabrikasyon ürünler, konfeksiyon, ayakkabı, kürk ve saraciyeden den oluşan büyük bir sektöre sahiptir. El yapımı ürünler ise, geçmişten günümüze uzanan bir zanaat dalı iken, şimdi sürdürebilir özelliğini kaybetmektedir. Deri yüzey süslemelerinde pek 1
çok teknik kullanılmıştır, bunlardan biride aplikasyon tekniğidir. Bu çalışmada aplikasyon tekniğinden faydalanılarak modern mekanları süsleyebilecek özgün bir tablo tasarımı yapılmıştır. 2.TEORĐK ÇALIŞMA 2.1.Derinin Tarihçesi Deri büyük olgun hayvan gövdelerini kaplayan oldukça kalın, sert, dayanıklı ve esnek örtüdür. Kılı ve yünü giderilmiş ham hayvan derisi, teknik yöntemlerle uygun şekilde işlendiği takdirde, birçok alanda kullanılmaya elverişli değerli madde niteliği kazanmaktadır. Hayvan derileri piyasaya sürülmeden önce bir dizi işlemden geçer. Hayvandan yüzülen ve tabakhanelerde işlemeye hazır olan deriye ham deri, işlendikten sonra ortaya çıkan deriye ise mamul deri denmektedir.[3] Đlk çağlarda göçebe olarak yaşayan ve avcılık yaparak hayatlarını sürdüren insanlar, avladıkları hayvanların kemiklerinden aletler yapmış ve soğuktan korunmak için de postlarını kullanmışlardır. Deriyi kullanmaya başladıkları andan itibaren çabuk bozulma özelliğini önleyici tedbirler için araştırmalar yapan insanlar, bu araştırmalar sonucunda, ham deriyi bitki ve yağlarla işleme tabi tutarak, istedikleri özellikte deri elde etmeyi başarmışlardır. Derileri tabaklama yollarından biri olan yağla sepileme metodunun uygulanmasını M.Ö. 8000 yılına kadar götürmek mümkündür. Yukarı Mısır da yapılan kazılarda tarihin ilk tabakhanesi bulunmuştur. Yine kazılar sırasında M.Ö. 5000 yılına ait deri parçaları, yarı mamul deriler, bir tabaklama atölyesi, deri işleme aletleri ve sepileyici bitki kalıntıları ortaya çıkarılmıştır.[4] Derinin Anadolu da önemli bir sanat kolu olduğunu gösteren pek çok bilgi vardır. Dünya yazıt tarihinde papirüsten sonra en meşhur yazı yazma aracı olan parşömen derisi ilk kez Bergama da üretilmiştir. Osmanlı Đmparatorluğu zamanında yönetim ve sanat merkezi olan sarayda derinin çok geniş bir kullanım alanının bulunduğu ve deriden yapılan her eşyanın üstün bir sanat değerinin olduğu bilinmektedir. Ayrıca derilerin üzerine boyama, nakışlar ve çeşitli süslemeler yapılmıştır. Türk topluluklarında deri süslemeciliği ata verilen önemle doğru orantılıdır.[4] Türkler, deriyi işleyip ürüne dönüştürerek, deriye ihtiyaca cevap verebilecek fonksiyonlar kazandırmışlar; tarih içinde kültür ve sanat değeri taşıyan nitelikli eserler ortaya koymuşlardır. Đşçilik ve güzel süslemeleri ile dikkat çeken bu eserlerden bazıları, bugün yurt içinde ve yurt dışında çeşitli müzelerde sergilenmektedir. Bu eserlerde Türk toplumunun engin zevk ve yaratıcılığını görmek mümkündür.[5] Günümüzde zengin bir ürün çeşitliliği ile yaşamımıza giren, kültürel öğeleri nesilden nesile aktaran, Türk el sanatları içersinde köklü bir geçmişe sahip olan dericilik sanatının yaşatılması ve geliştirilmesi için yeni tasarımlara ve çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. 2
2.2.Derinin yapısı Biyolojik açıdan deri canlı hayvanın vücudunu bütünüyle saran onu çevreleyen ve tüm dış etkilerden koruyan canlı bir örtüdür. Yapısında damar, sinir, kıl (yün veya tüy) pul ve diğer bir takım boynuzlaşmış oluşumlarla yaşayan bir sistemdir. Derinin kimyasal yapısını protein, su, yağ ve mineral maddeler oluşturmaktadır. Protein yapı derinin en temel malzemesi olup deriye esneklik dayanıklılık ve sağlamlık kazandıran en önemli öğedir.[11] Derinin kimyasal yapısı incelendiğinde genel olarak bileşenlerinin oranları şöyledir; Protein %33 Su %64-70 Mineral %0.2-0.5 Yağ %1.8-30 Diğer maddeler %0.5-3.0 Deri üretiminde başarılı ve olumlu sonuçların elde edilmesi, derinin kimyasal ve dokusal yapısının iyi tanınmasına bağlıdır. Bu suretle üretim sürecinde uygulanacak çeşitli kimyasallar ile değişik işlemler, deri proteinlerinin sağlam yapılı kullanılabilir deri yapısına dönüşmesini sağlamaktadır[2] 2.3.Derinin Đşlenmesi Deri işleme; deriyi terbiye etme sanatının, tabaklığın, sepiciliğin bir diğer adıdır. Hayvanlar herhangi bir amaç için öldürüldüklerinde, deriler giyim kuşam eşyaları başta olmak üzere pek çok ürünün yapımında kullanılır. Hayvanın yüzülen ham derisi canlı organik bir yapıya sahiptir. O nedenle süratle bozulur, kuruduğunda sertleşir ve biçim verilemez. Đşte deriyi yüzdükten sonra yapılan işleme, derinin istenilen bu amaçlarda kullanımını kolaylaştırır. Deri, üzerindeki tüyler kıllar alınmadan ve tüyler kıllar alındıktan sonra olmak üzere iki aşamada kullanılır. Deriler tüyleri alınmadan giyim kuşam işleminde kullanılmışlarsa bunlara kürk denir. Sansar, tilki, tavşan, vizon, samur, kakum, şinşilla, vaşak, kunduz, porsuk gibi küçük hayvanların terbiye edilmesiyle kürk yapılmış olur. Yüzeyindeki kılı alınmış deriler ise ciltli olarak ayakkabılık yüzlük-astarlıktan saraciyeye, giysilikten döşemeliğe değişik amaçlar için değerlendirilir.[6] Ham derilerin mamul deri haline gelebilmesi için bir seri işlemden geçmesi gerekmektedir. Başlıca işlemler; hazırlama, sepileme ve bitirmedir. Hazırlama işleminde, tabakhaneye gelen deriler dolap, pervane ve havuzlar içerisinde kimyasal maddelerle işlem görür. Bunun sonucunda derilerden yağ ve kıllar ayrışır. Ayrışan yağ ve kıllar temizlenir. Daha sora bol su ile yıkanır. Deriyi bozulmaya karşı dayanıklı hale getirmek için sepi maddelerinin deri içine emdirilmesine sepileme denir. Bu işlemden geçen deriler eğilip bükülme, elastikiyet, 3
kokuşmama gibi karakteristik özellikler kazanırlar. Bu işlevi kazandırabilmek için derilere organik sepi, madensel sepi, sentetik sepi ve karışık sepi yöntemlerinden birisi uygulanır. Sepileme işleminden sonra derilere bitirme (finisaj) uygulanır. Burada amaç deriye homojen bir nem dağılımı sağlayarak kullanım amacına uygun özellikler kazandırmaktır. 2.4.Deri Çeşitleri Deri çeşitleri, yapılacak olan ürünün özelliğine göre seçilmektedir. Örneğin kemerde sert, çantada daha yumuşak, ayakkabıda modeline göre değişen incelik ve sertlikte deri kullanılmaktadır.[7] Deriler hazırlanış ve görünüşlerine göre özel isimler alırlar. En ince derilere glase, süet, parlak olanlarına rugan, kalın olanlarına ise vidala denmektedir. 2.3. Deri Yüzey Süsleme Teknikleri Deri; göze hitap etmesi, organik bir malzeme olması, modern eşyalara uyumlu olması gibi nedenlerle birçok eşya ve aksesuar yapımında kullanılmaktadır. Đnsanlar varoluşlarından beri farklı malzemelerden yararlanarak çeşitli teknikler geliştirmişler, deri işleri ve süsleme sanatları yaratmışlardır. Eski deri örneklerinde uygulanan tekniklerden de anlaşıldığı gibi, derinin yumuşaklığı nedeniyle kolay işlenebilir olması hemen hemen kumaşın girdiği her yere girmesine imkân vermiştir. Kumaşta olduğu gibi bezeme motifleri en ince detaylarına kadar çok değişik tekniklerle uygulanabilmiştir. [8] Bu teknikler kalem işi, aplike, lake kabere, denilen çivi başlarıyla bezeme, desenin kalpla basıldığı gömme tekniği, yaldızlı bezeme, üzeri taşlı madeni levhaların deri üzerine tespitiyle bezeme, kesilip oyularak ajurlama tekniği, altın veya altın alaşımlı elle desen yüzeyinin işlenmesi vb. tekniklerdir. [2] Bu çalışmada söz konusu tekniklerden biri olan Aplikasyon tekniği uygulanacaktır. 2.3.1.Aplikasyon Tekniği Aplikasyon, kumaş ya da deriden kesilmiş motiflerin bir başka kumaş veya deri üzerine işlenme yahut tutturma şeklidir. Đşlemenin ve süslemenin bilinmediği ilk çağlarda bile aplikenin yapıldığı söylenmektedir. Yapılan arkeolojik kazılarda, Hunluların kullandıkları eğer altı örtüleri, keçe yaygıları eğerleri ve bunların sarkıtları üzerinde, deri kürk ve keçeden kesilen değişik biçimlerde fevkalade süsleyici aplike örneklerine rastlanmıştır.[9] Aplike tekniğinin yapılış biçimi göz önüne alındığında iki çeşit uygulaması vardır. Açık aplike ve kapalı aplike olarak bilinen çeşitlerinin birincisinde, hazırlanan motif zemindeki malzeme üzerine yerleştirilerek oyulgama, makine dikişi, sarma vb. dikiş tekniklerinden biriyle tutturulur; sonra motifin sınır çizgilerinden kenarları kesilir. Bu teknik makinede dikilerek de yapılmaktadır. Đkinci uygulama ise daha çok büyük desenlerde tercih edilir. Hazırlanan motifin sınır çizgilerinden uçta bırakılan pay arasındaki bölüm önce makasla çıtlatılır; sonra içeri doğru kıvrılarak gizli dikişle zemindeki malzemeye tutturulur. Kapalı aplike denilen bu teknikte eğer aplike parçalarında kabartma yapmak istenirse parçaların 4
ölçüsünde elyaf kesilir ve parçaların altına koyulup kıvrılarak teyellenir. Parçalar birbirine sap, zincir işi, hiristo teyeli, ilmekli iğne tekniklerinden biri kullanılarak tutturulur.[10] 3.BULGULAR 3.1.Esin Kaynağı Tasarım sürecinde ilk aşama olan esin kaynağı araştırmasında deri ile süsleme sanatı kullanılarak yapılan görsel ve yazılı dokümanlar araştırılmıştır. Bu araştırmalardan yola çıkarak esin kaynağı Piri Reis in Haritası olarak belirlenmiştir. Derinin deniz suyu ve nemine dayanıklılığı düşünülerek hazırlanan, Piri Reis in dünyaca ünlü haritasının deve derisi üzerine çizildiğini, dokuz renkte boyandığını, 86x61 m 2 boyutlu olduğu anlatılır. Piri Reis in deri üzerine çizilmiş ünlü Amerika Haritası, 1929 yılında Milli Müzeler Müdürü Halil Edhem Eldem tarafından Topkapı Sarayın da bulunmuştur. Piri Reis tarafından 1913 yılında Gelibolu da yapılıp, 1517 yılında Mısır da Yavuz Sultan Selim e sunulduğunda Dünya haritası olan söz konusu haritanın günümüze ancak bir parçası ulaşabilmiştir. Haritanın üzerinde ilgi çekici resim ve bilgiler yer almaktadır.[6] Öncelikle temayla ilgili çeşitli resim, bilgi ve materyaller estetik, maliyet ve üretilebilirlik gibi açılardan incelenmiştir. Bunun ardından, geçmişin izlerini günümüze taşıyan deri süsleme sanatının özgeçmişini sergileyecek deri aksesuarların resimleri ve renk varyantları Piri Reis in Haritası üzerine yerleştirilerek hikâye panosu hazırlanmıştır (Resim 1). Resim 1.Hikâye Panosu 3.2.Araştırma çizimleri Hikâye panosundaki verilerden esinlenerek özgün tablo modelleri tasarlanmıştır (Şekil 1). Hikâye panosundan algılanan mesajlar kişiye göre farklılık gösterebilir. Çünkü çağrışım ve 5
imler, tasarımcının kendi iç dünyası ve birikimleri ile ilgilidir. Düşünülen hikâyenin tasarımcıya verdiği ilham, çizgilere dökülerek araştırma çizimleri oluşturulur. Şekil 1.Hikaye panosundan esinlenerek hazırlanan araştırma çizimler 3.3.Geliştirme çizimler Tasarlanan araştırma çizimleri arasından, aplikasyon uygulamasında kullanılmak üzere Şekil 2 de görülen lale motifli çalışma seçilmiştir. Şekil 2.Araştırma çizimleri arasından seçilen çalışma Bu motiften yola çıkarak alternatif geliştirme çizimleri oluşturulmuştur(şekil 3). Şekil 3.Geliştirme Çizimleri 3.4.Seçilen Model Geliştirme çizimleri içerisinden seçilen çalışma bir tablo olarak üretilmek üzere estetik, maliyet ve uygulanabilirlik açılarından değerlendirilmiştir. Örnek tablo üretiminde kullanılan malzeme, kullanım miktarları, birim fiyatları ve tutarları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir 6
Tablo 1. Maliyet Tablosu Malzemeler Açıklamalar Renk Birim Fiyat Miktar Tutar Parça Deri Büyükbaş Dana K.Yeşil, Mor, 10 YTL 1 kg 10YTL Derisi Krem, A.Yeşil, Beyaz, Kırmızı, Açık Pembe İplik Coton Beyaz 8 YTL 5000 m 8YTL Çerçeve Ahşap Kızıl _ 42X85 40 YTL TOPLAM 58YTL Üretilmek üzere seçilen tasarım Illustrator programında vektörel olarak çizilmiş ve istenilen ölçülerde büyütülerek kalıba hazır hale getirilmiştir (Şekil 4). Şekil 4.Geliştirme Çizimle 3.5.Teknik Çizim Seçilen tablo tasarımının bütün detayları, dikim, kullanılan malzeme ve süsleme özellikleri teknik çizim ile gösterilmiştir (Şekil 5). Şekil 5.Teknik Çizim 7
3.6.Üretim Akışı Kalıplar, mümkün olan en az fireyi verecek şekilde deri üzerine yerleştirilmiştir. Deride en boy yönü olmadığından renk, doku ve bölge asortu yapılarak kesim işlemi gerçekleştirilmiştir. Tablonun üretim akışı şu şekilde planlanmış ve uygulanmıştır: -Kesim işlemi -Kesilen parçaların tasarıma uygun yerleştirilip solüsyonla yapıştırılması -Yapıştırılan parçaların üzerinden elli numara iplikle makine çekilmesi -Đplik ve solüsyon artıklarının temizlenmesi -Bitmiş ürünün çerçeveletilerek kullanıma hazır hale getirilmesi. Resim 2.Bitmiş Tablo Tasarım çalışmasının Görüntüsü 4.SONUÇLAR VE ÖNERĐLER Son yıllarda yeni ve farklı tasarımlara duyulan ihtiyaç tasarımcıları da yeni arayışlara zorlamaktadır. Tüketicilerin, ürünlere bakış açıları değişmiş ürün tercihlerinde geçmişin izlerini taşıyan aynı zamanda da farklı ve modern çizgilerini koruyan arayışlara yönelmişlerdir. Bu nedenle Türk dericilik sanatının geleneksel özelliklerinin korunması ve günümüz ihtiyaçları doğrultusunda yeni ve diğer tasarımlardan ayırt edilebilen ürün şekillendirme çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Sonuç olarak; bu çalışmada Türklerdeki motif ve desen zenginliğinden yararlanılarak ve geleneksel el sanatlarımızdan aplikasyon tekniği kullanılarak, deri ev aksesuarı tasarımına 8
farklı bir yaklaşımda bulunulmuştur. Ayrıca, çalışmada kullanılan teknik, pahalı bir materyal olan deri parçalarının değerlendirilmesine imkân tanıdığı için ekonomiye katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 5.KAYNAKLAR [1]Kanbay,H., Derinin Öyküsü. Art Dekor Aylık Dekorasyon Ve Sanat dergisi. Sayı:7. 82-88. 1993 [2]Özdemir, M.,Kayabaşı N., Geçmişten Günümüze Dericilik.T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları. Sayfa 71-100. Ankara. 2007. [3]Harmancıoğlu M., Deri Kimyası.Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları. Sayfa 467. Đzmir. 1998. [4]Gökçesu Z., Deri Teknikleri. YA-PA Yayınları, Sayfa 13-14. Đstanbul. 2002. [5]Đşcan H., Türk Süsleme Sanatı. Ülkü matbaası, Sayfa 2. Eskişehir. 1970. [6]Dağtaş L., Anadolu da Dericilik. Dönence Basım Yayım. Sayfa 11-54. Đstanbul. 2007. [7]Kapucu, B., Dekorasyonda Deri. Art dekor Aylık Dekorasyon ve Sanat Dergisi. Sayı 31. Sayfa 208-212. 1995. [8]Erdönmez, C., Askeri Kültür Varlıkları Đçinde de Aksesuarların Üretim. Kullanım ve Süsleme Teknikleri. Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları. No 342. Sayfa 93. Đstanbul. 1983. [9]Eronç, P., Giyim Süsleme Teknikleri. M.E.B. yayınları. Sayfa 72. Ankara. 1981. [10]Barışta, Ö. Türk el sanatları. Türk Tarih Kurumu Basımevi. Sayfa 101. Ankara. 1997. [11]Konuralp, S. O. Deri Konfeksiyon Ders Notları.Sayfa 4. 9