MYO-ÖS 2010- Ulusal Meslek Yüksekokulları Öğrenci Sempozyumu 21-22 EKĐM 2010-DÜZCE GEDĐZ GELENEKSEL KADIN CEPKENLERĐNĐN MOTĐF, DESEN VE KOMPOZĐSYON ÖZELLĐKLERĐNĐN ĐNCELENMESĐ Büşra UYSAL 1 Müzeyyen AYGÜN 1 F. Seçil KARAYEL 1 1 Gediz Meslek Yüksekokulu Dumlupınar Üniversitesi - KÜTAHYA muzeyyen_aygun@hotmail.com ÖZET Đlk çağlarda, doğa koşullarından korunmak amacı ile giyinen insanoğlu, gün geçtikçe becerilerini ve sanatını geliştirerek giyimi süslenme amacı ile de kullanmaya başlamıştır. El sanatlarımızdan olan kadın cepkenleri, ulusal kültürümüzü ve geleneklerimizi yansıtan değerlerimizdendir. Anadolu giysileri, motif ve desen özellikleriyle, sürekli değerlendirmeye açık, zengin bir moda ve tasarım kaynağı niteliğindedir. Anadolu nun binlerce yıllık tarihinden gelen, çeşitli uygarlıkların mirası ile kendi öz değerlerini birleşiminden oluşan giysilerimiz ve giyim kültürümüz giderek yok olmaktadır. Kütahya, Đç Ege bölgesinde, tarihi ve kültürel varlıkları ile yaşayan Anadolu şehridir. Germiyanoğullarına başkent, Osmanlı Đmparatorluğu na eyalet merkezi olan Kütahya, el sanatları konusunda köklü bir geçmişe sahiptir. Örme ve nakış sanatının ilk ustaları olan Firigler tarafından kurulan Gediz, Germiyanoğulları ve Friglerin kültürünün ve sanatının sentezidir. Çalışmanın amacı, Kütahya-Gediz ilçesi geleneksel kadın cepkenlerinin motif, desen ve kompozisyon özelliklerini inceleyerek giysileri gelecek nesillere aktarmaktır. Anahtar Kelimeler: Gediz Kadın Giyimi 1, Kültür 2, Modernizasyon 3. 1.GĐRĐŞ Giyim insanlar için önceleri dış etkenlerden korunma ihtiyacından doğmuş, sonraları ise geleneksel biçimde süregelmiştir.[1] Đlk çağlarda basit bir örtünme aracı olan giyim, tarihi evrimi içinde gelişerek insanların süslenme arzusunu yerine getiren bir sanat olmuştur. Giysilerde kullanılan renkler ve motifler çoğu zaman belirli duyguları ifade etmek için kullanılan işaretler olmuş ve bu, giysilerin sanatsal değerler kazanmasını sağlamıştır. Geçmişimizden süzülüp gelen maddi ve manevi değerlerimiz kültürümüzü oluşturmuştur. Kültürümüzün en güzel örnekleri olan Türk el sanatları, Türk folklorunu karakterize edebilmesi, geçmişinin çok eskilere dayanması, çeşitliliği ve sanat değeri taşıması nedenlerinden dolayı dünya el sanatları içersinde seçkin bir yere sahiptir. [2] 2. TEORĐK ÇALIŞMA 2.1 Gediz Yöresi, Cepkenin Tanımı ve Tarihçesi Kütahya ya 90 km uzaklıkta olan Gediz ilçesi milattan önce Firigyalılar tarafından kurulmuş ve adına Kadi denilmiştir.[3] Germiyanoğulları zamanında bir sancak olarak yönetilen Gediz, 1429 dan sonra kesin olarak Osmanlı ülkesine katılmıştır.[4] Gediz ilçesi tarihte iki defa düşman işgaline maruz kalmış, Kurtuluş Savaşında milli mücadeleye sahne olmuştur. 1
Cumhuriyetin getirdiği yeniliklere kolayca uyum sağlayan Gediz halkı geçmişlerinin bir parçası olan geleneksel giyim kuşam ve el sanatlarını sandıklarda özenle korumuş ve özel günlerde kullanmaya devam etmişlerdir. Cepken; gömlek üstüne giyilen yaka kesimi düz, önü düz veya çapraz eteği kısa genellikle bele kadar inen ve kolları uzun, el üstüne kadar düşen giysidir. Yaşlıların cepkenleri siyah veya kahverengi, gençlerin de al ve mavi renkli kumaşlardan kesilir; giyenin varlık durumuna göre yaka ve kol kenarları, önleri, etek köşeleri ipek sırma ile işlenir, süslenir.[5] Cepkenler yörelere göre, salta, libade, fermene, camedan gibi isimlerle adlandırılmaktadır. Kurgan kazılarından elde edilen buluntulara göre cepkenin Hunlular zamanından beri kullanıldığı ortaya çıkmıştır. Osmanlılarda bir üst giyim olarak varlığını sürdüren cepken, yeniçeri ordu teşkilatında üniforma geleneğinin başlamasıyla birlikte askeri alanda giyilen bir üniformaya dönüşmüştür. [6] Cepkenler, kültürler arası etkileşim sonucu bir kültürden öteki kültüre aktarılarak varlıklarını sürdürmüşlerdir. Günümüzde geleneksel kıyafetler sandıklarda saklanmakta, ya da biçim yönünden aynı olsa da kullanılan malzemeler yönünden farklılıklar göstermektedir. Yeni dikilmiş örnekleri folklorik amaçla kullanılmaktadır. Gediz de dış giyim olma özelliğinden dolayı cepkenlerin işlemelerine özen gösterilmiş çok işlemeli cepkenler yapılmıştır. 3. BULGULAR 3.1. 1 Numaralı Cepkenin Đncelenmesi Hatice KIYMAZ a ait olan cepken 1915 tarihlidir. Erdoğmuş Köyündendir. Resim 1. 1 Nolu Cepkenin Önden Görünüşü 2
Resim 2. 1 Nolu Cepkenin Arkadan Görünüşü Çizim 1. 1 Nolu Cepkenin Kalıp Çizimi 3.1.1. Giysiye Ait Teknik Detaylar Kullanılan Malzeme ve Renkler: Cepkende ana kumaş olarak siyah çuha, astarda pembe desenli astarlık bez, süslemede sarı sim kordon kullanılmıştır Giysinin Modeli ve Kesimi Đle Đlgili Bilgiler: Cepken U yaka kesimlidir. Yakaya 4 cm genişliğinde hakim yaka çalışılmıştır. Giysinin boyu 38 cm dir. Uzun kolludur. Kol altında kare kuşları olup, ön ortası açıktır. Cepkenin Dikimi Đle Đlgili Bilgiler: Cepken parçaları oyulgama dikiş tekniği ile birleştirilmiştir. Çevresindeki harçlar çırpma dikişi ile tutturulmuştur. Cepkenin Astarlanması Đle Đlgili Bilgiler: Giysinin astar parçaları oyulgama dikişi ile birleştirilmiştir. Astar giysiye baskı dikişi ile tutturulmuştur. 3
Uysal, B., Aygün, M., Karayel, F.S. 3.1.1.2. Giysinin Süsleme Özellikleri Süsleme Teknikleri: Süsleme metal iplik kullanılarak blonya iğnesi tekniğiyle yapılmıştır. Cepkenin yaka, ön orta, etek ve kol uçlarına elde çırpma dikişi ile harç tutturulmuştur. Süsleme Konusu: Giysinin önünde Türklerin milli çiçeği lale motifi kullanılmıştır. Osmanlı Allah lafzı yerine askeri konularda laleyi sembol olarak kullanmıştır. Giyside stilize dört yapraklı çiçekler kullanılmıştır. Çiçeklerin yaprak sayısının dört olmasının; insan hayatındaki dört temel yön ( doğu, batı, kuzey, güney), dört mevsim, dört temel zaman süreci ( gün, hafta, ay, yıl) ayın dört fazı, jeolojik oluşumların sayısı, dünyayı yaratan dört temel eleman ( hava, ateş, su ve toprak) bitkilerin dört parçası (kök, gövde, çiçek, meyve), kalbin dört bölmesi, insan yaşamındaki dört evre (çocukluk, gençlik, olgunluk ve ihtiyarlık), cennetin dört nehri ve kapısı, haçın dört kolu, dört Đncil yazarı ve dört halife, Kudüs ün dört duvarı gibi önemli görülen evreleri sembolize ettiği düşünülmektedir.[7] Giysinin önünde papatya, lale, daire ve yapraklar kullanılarak S harfi şeklinde bir kompozisyon oluşturulduğu düşünülmektedir.. S harfi şeklindeki motif genellikle Anadolu kilim ve halı dokumalarında dikey veya yatay konumda yerleştirilmiş, stilize edilerek kullanılmıştır. Anadolu da çengel, çakmak, eğri alabalık gibi isimler almaktadır. Çengel motifi, kötü gözün etkisini yok etmek amacıyla kullanıldığı gibi, dişil ve eril kavramla arasında bir köprü anlamında da kullanıla gelmiştir. Kadın - erkek, dağ-vadi, deniz-dalga, rüzgar-su gibi zıt ve değişik kavramları, düzlemleri hatta odakları birleştiren hareketleri sembolize etmektedir. Bu bağlamda evlilik ve bereketle de ilişkisi vardır.[8] Resim 3. 1 Nolu Cepkenin Ön Detay Görünüşü Hareket, süreklilik, eşitlik, koruyuculuk ve mükemmelliğin göstergesi olan hilal sembolü giysinin ön ve arka koluna simetrik olarak yerleştirilmiştir. Hilalin ortasında yer alan motifin; sabit merkez etrafında dönen, kendi kendini yenileme, yeniden oluşma izlenimi veren svastika motifi veya dünyanın dönüşü, düzeni ve yaşamın devr-i daimini ifade eden çarkıfelek motifi olduğu düşünülmektedir. Her iki kolda toplam dört adet hilal, dört adet svastika veya çarkıfelek motifinin kullanılması giyside dörtlü sembollerin kullanıldığını vurgulamaktadır. 4
Cepkende, simetrik olarak kullanılan motifler doğada üreme- çoğalma bölünme mantığı aynada yansıyan görüntüler gibi ikili, dörtlü (veya daha çok )simetriler tekniğiyle anlatılmaya çalışılmıştır.[9] Süsleme Kompozisyonu: Stilize papatya ve lalelerden oluşan süsleme; ön yaka ucundan başlayıp giysinin önünde S kıvrım oluşturduktan sonra tüm etek ucunu bordür olarak çevrelemiştir. Önde S kıvrım olarak stilize ters lale ile başlayan motif, papatya yapraklar ve düz lale ile tamamlanmıştır. Giysinin ön omuz başını kaplayan stilize papatya ve yapraklardan oluşan motif ön ortada incelerek bordür şeklinde devam etmiş etek ucuna doğru tekrar genişleyerek yapraklarla dörtlü kompozisyon oluşturulmuş ve yana doğru kıvrımlı stilize lale motifi ile tamamlanmıştır. Arka ortada bordürün üstüne etek ucunda geniş üste doğru daralan stilize papatya, lale ve yapraklardan oluşan üçgen motif tasarlanmıştır. Arka omuz başını kaplayan motif, arka kup üzerinde daralarak su şeklinde devam etmiş, etek ucuna doğru genişleyerek papatya ve yapraklarla dörtlü kompozisyon oluşturarak arka ortaya doğru kıvrımlanmıştır. Kol ucunda geniş olarak tasarlanan motif kol ortasına paralel olarak su şeklinde devam etmiş kol üstüne doğru tekrar genişlemiştir. Su motifinin iki yanına ay çarkıfelek (svastika) motifi yerleştirilmiştir. Giysinin motifleri serbest düzen ve sıralı düzen kompozisyonu ile oluşturulmuştur. 3.2. 2 Numaralı Cepkenin Đncelenmesi Murat GÖKÇE ye ait olan cepken 1915 tarihlidir. Resim 4. 2 Nolu Cepkenin Önden Görünüşü 5
Uysal, B., Aygün, M., Karayel, F.S. Resim 5. 2 Nolu Cepkenin Arkadan Görünüşü Resim 6. 2 Nolu Cepkenin Arka Detayı Çizim 2. 2 Nolu Cepkenin Kalıp Çizimi 6
3.2.1. Giysiye Ait Teknik Detaylar Kullanılan Malzeme: Cepkende ana kumaş olarak siyah çuha, astarda kırmızı desenli astarlık bez, süslemede gri sim kordon kullanılmıştır. Giysinin Modeli ve Kesimi Đle Đlgili Bilgiler: Cepken U yaka kesimlidir. Yakaya 3cm genişliğinde hakim yaka çalışılmıştır. Giysinin boyu 36 cm dir. Uzun kolludur. Kol altında kare kuşları olup, ön ortası açıktır. Cepkenin Dikimi Đle Đlgili Bilgiler : Cepken parçaları makine dikişi ile birleştirilmiştir. Çevresindeki harçlar çırpma dikişi ile tutturulmuştur. Cepkenin Astarlanması Đle Đlgili Bilgiler: Giysinin astar parçaları makine dikişi ile birleştirilmiştir. Astar giysiye elde baskı dikişi ile tutturulmuştur. 3.2.2. Giysinin Süsleme Özellikleri Süsleme Teknikleri: Süsleme metal iplik kullanılarak blonya iğnesi tekniğiyle yapılmıştır. Cepkenin yaka, ön orta, etek ve kol uçlarına elde çırpma dikişi ile harç tutturulmuştur. Süsleme Konusu: Giysi, bitkisel ve geometrik bezeme ile tasarlanmıştır. Bitkisel bezemede stilize papatya, lale ve dallar, geometrik bezemede hareketlilik, canlılık ve mükemmelliğin sembolü olan daire ve zarafet ve incelik sembolü olan suyolu motifi kullanılmıştır. Su, yeniden doğuşun, bedensel ve ruhsal yenilenmenin, yaşamın akışkanlığının ve sürekliliğinin, bereket, soyluluk, bilgelik, saflık ve erdemin sembolüdür. Anadolu da su ateşin zıddıdır; o hem yaşamın hem de ölümün kaynağıdır.[8] Süsleme Kompozisyonu: Cepkenin yaka, ön ortası etek ve kol uçlarına bordür motifi olarak daire, stilize lale ve dal motifleri yerleştirilmiştir. Ön bedende omuzdan çıkan dalların ucuna ön ortayı ortalayarak suyolu motifi ve stilize dallardan oluşan bordür motifi tasarlanmıştır. Arka ortada daire ve suyolu motifleriyle stilize çiçek sepeti oluşturulmuştur. Kupların üzerine omuzdan çıkan dalların ucuna suyolu motifi ve stilize dallardan oluşan bordür motifi tasarlanmıştır. Kol ucu bordürünün üzerine üçgen olarak daire ve stilize laleden motif oluşturulmuştur. Oluşturulan bu motiften bağımsız olarak kol ortasına paralel kol üstüne kadar su motifi yerleştirilmiştir. Giysinin motifleri, ön orta kol ucu ve tek ucunda sıralı düzen kompozisyonu ile ön, arka ve kolda serbest düzen kompozisyonu ile oluşturulmuştur. 3.3. 3 Numaralı Cepkenin Đncelenmesi Adını vermek istemeyen kaynak kişiye ait olan cepken Gediz merkezdendir. 1860 tarihlidir. 7
Resim 7. 3 Nolu Cepkenin Önden Görünüşü Resim 8. 3 Nolu Cepkenin Arkadan Görünüşü 3.3.1. Giysiye Ait Teknik Detaylar Çizim 3. 3 Nolu Cepkenin Kalıp Çizimi Kullanılan Malzeme ve Renkler: Cepkende ana kumaş olarak siyah çuha, astarda kırmızı astarlık bez, süslemede sarı sim kordon kullanılmıştır. Giysinin Modeli ve Kesimi Đle Đlgili Bilgiler: Cepken U yaka kesimlidir. Yakaya 4cm genişliğinde hakim yaka çalışılmıştır. Giysinin boyu 36 cm dir. Uzun kolludur. Ön ortası açıktır. 8
Cepkenin Dikimi Đle Đlgili Bilgiler :Cepken parçaları makine dikişi ile birleştirilmiştir. Çevresindeki harçlar çırpma dikişi ile tutturulmuştur. Cepkenin Astarlanması Đle Đlgili Bilgiler: Giysinin astar parçaları oyulgama dikişi ile birleştirilmiştir. Astar giysiye elde baskı dikişi ile tutturulmuştur. 3.3.2. Giysinin Süsleme Özellikleri Süsleme Teknikleri: Süsleme metal iplik kullanılarak blonya iğnesi tekniğiyle yapılmıştır. Cepkenin yaka, ön ortası etek ve kol uçlarına elde çırpma dikişi ile balıksırtı şeritler tutturulmuştur. Şeritler Süsleme Konusu: Giysi, bitkisel ve geometrik bezeme ile tasarlanmıştır. Bitkisel bezemede stilize lale, papatya ve yaprak motifleri, geometrik bezemede daire üçgen ve şal motifleri kullanılmıştır. Motiflerin stilize spiraller ile oluşturulduğu görülmektedir. Spirallerin kullanılmasının doğum ve yeniden doğum olgusu ile ilgili olduğu düşünülmektedir.[8] Giyside geometrik motiflerin çok kullanıldığı dikkat çekmektedir. Geometrik motiflerin sonsuzluğu çağrıştırdığı için çok kullanıldığı düşünülmektedir. Süsleme Kompozisyonu: Cepken oldukça ağır işlidir. Cepkenin yaka, ön orta, etek ve kol uçlarına dairesel formdan ve C kıvrımlardan oluşan bordür motifi yerleştirilmiştir. Bordür motifinin ön orta etek ucuna altı yapraklı papatya yerleştirilmiştir. Giysideki motifler simetrik ve oldukça düzenli şekilde tasarlanmıştır. Giysinin arka ortasında ve kol ortasında stilize kalp motifinin etrafı şal desenleri ve geometrik motiflerle süslenmiştir. Giysinin motifleri, kol ucu ve tek ucunda sıralı düzen kompozisyonu ile ön, arka ve kolda serbest düzen kompozisyonu ile oluşturulmuştur. 4. SONUÇLAR VE ÖNERĐLER Kütahya-Gediz ilçesi geleneksel kadın cepkenlerinin motif, desen ve kompozisyon özelliklerinin incelenerek giysileri gelecek nesillere aktarmak amacıyla yapılan bu çalışmada üç adet kadın cepkeni incelenmiş, araştırmada gözlem fişinden yararlanılmıştır. Giysilerde kullanılan kumaş ve renkler, giysilerin dikim özellikleri ve modeliyle ilgili bulgular elde edilerek giysilerin kalıpları çizilmiştir. Đncelenen giysilerde zeminde siyah, süslemede sarı ve gri, astarda kırmızı, pembe, mavi ve sarı renklerin kullanıldığı tespit edilmiştir. Ana kumaş olarak ise çuha kullanıldığı saptanmıştır. Astar olarak pamuklu dokumalar kullanılmıştır. Süsleme malzemeleri ise sim, iplik kordonlar ve balıksırtı şeritlerdir. Đncelen cepkenlerde dikiş tekniklerinden, elde çırpma, oyulgama, baskı dikişi ve makine dikişi, süsleme tekniklerinden kordon yürütme tekniği uygulandığı görülmüştür. Đncelen giysilerin desenlerinde bitkisel ve geometrik bezemeler kullanılmıştır. Bitkisel bezemede, papatya, Türklerin milli çiçeği lale, dallar ve yapraklar kullanıldığı görülmüştür. Geometrik bezemede ise, canlılık ve mükemmelliğin sembolü daire, hareket, süreklilik, eşitlik, koruyuculuk, kutsallık ve mükemmelliğin sembolü hilal, zarafet ve incelik sembolü suyolu, kendi kendini yenileme, yeniden oluşma izlenimi veren svastika motifi veya dünyanın dönüşü, düzeni ve yaşamın devr-i daimini ifade eden çarkıfelek motifi, kötü gözün etkisini yok eden evlilik ve bereket sembolü olan çengel S motifi kullanıldığı tespit edilmiştir. 9
Gediz ilçesine ait incelenen cepkenlerin motiflerine bakarak bu giysilerin oldukça çok işli sanat özelliği taşıyan zarif, ince ve özgün giysiler olduğu söylenebilir. Giysilerdeki süslemelerin dörtlü simetrik kompozisyonlar ile oluşturulduğu tespit edilmiştir. Đncelenen giysilerde simetrik kompozisyonların kullanılması üreme bölünme çoğalma ile ilgili olduğu düşünülebilir. Đncelen giysilerin motifleri, kol ucu ve tek ucunda sıralı düzen kompozisyonu ile ön, arka ve kolda serbest düzen kompozisyonu ile oluşturulmuştur. Kaybolmaya yüz tutmuş bu kültür değerlerinin araştırılması günümüze ulaşabilen örneklerinin tespit ve muhafaza edilmesi, sistemli olarak incelenmesi ve belgelenmesi, gelecek kuşaklara tanıtılması açısından önemlidir. 5. KAYNAKLAR [1] Komsuoğlu. Ş., Đmer (Mengi). A., Seçkinöz. M., Alpaslan (Akaer). S., Etike (Köse). S., Resim II Moda Resmi ve Giyim Tarihi. Sayfa1 3. Türk Tarih Kurumu Basımevi. Ankara. 1986. [2] Erbek. M., Çatalhöyük ten Günümüze Anadolu Motifleri. T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları. Dumat Ofset ltd. sayfa 2. Ankara. 2002. [3] Önder. Ö., Gediz in Tarihi. Sayfa 42. Đzmir. 1977. [4] Güner. H., Tarihte Kütahya. Sayfa 57. Đzmir. 1957. [5] Koçu. R. E., Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. Sayfa 51. Başnur Matbaası. Ankara. 1967. [6] Yılmaz. B., Kütahya Yöresine Ait Otantik Cepkenlerin Đncelenmesi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Giyim Endüstrisi ve Giyim Eğitimi Bölümü Yüksek Lisans Tezi. Ankara. 1996. [7] Ersoy. N., Semboller ve Yorumları. Dönence Basım ve Yayın Hizmetleri. Sayfa 470. Đstanbul. 2007. [8] Erbek. Mine., Çatalhöyükten Günümüze Anadolu Motifler. Kültür Bakanlığı. Sayfa 102 Ankara 2002. [9] Ateş. M., Mitolojiler Semboller ve Halılar. Net Turistik Yayınlar A.Ş. Sayfa 70-76. Đstanbul. 1996. 10