SOSYAL BİLGİLER-6 4.ÜNİTE ( ÜLKEMİZİN KAYNAKLARI ) DERS NOTLARI ZEKİ DOĞAN-Sosyal Bilgiler Öğretmeni http://www.zekidogan.net TÜRKİYE DE TARIM İnsanların ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla toprağı işleyerek ürün elde etmesine tarım denir. Bu faaliyet, topraktan çeşitli ürünlerin elde edilmesinin yanı sıra hayvancılık ve ormancılık faaliyetlerini de kapsar. Ülkemizde nüfusun yaklaşık yarısı (% 48,4) geçimini tarımla sağlamaktadır. Cumhuriyet döneminde tarım olanaklarını artırmak için; Sulama, gübreleme, tohum ıslahına önem verildi. Tarımda makineleşme ile birlikte modern tarım yöntemleri uygulanmaya başlandı. Ziraat Bankası, Toprak Mahsulleri Ofisi ve Tarım Kredi Kooperatifleri kuruldu. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) ile Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde barajlar, hidroelektrik santralleri ve sulama tesisleri yapıldı. Tarımda Verimi Etkileyen Faktörler 1- Toprak ve bakımı: Topraktan en verimli şekilde yararlanmak için teknolojik yeniliklerin uygulanması gerekir. Toprağın bakımı; toprağın sürülmesi, çapalanması, yabancı otlardan ayıklanması, erozyonla mücadele ile sağlanır. 2- Sulama: Su, bitkiler için en önemli maddedir. Toprağın uygun zamanlarda ve yeterince sulanması gerekir. Ülkemizde özellikle İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu bölgelerinde sulama sıkıntısının fazla olması sebebiyle tarım alanları nadasa bırakılmaktadır. Nadas, yarı kurak bölgelerde tarlanın sürülerek, suyunu biriktirmesi için bir yıl boş bırakılmasıdır. Toprakların nadasa bırakılmasını önlemenin tek yolu ise sulamadır. Ülkemizde tarım alanlarında sulama yaygınlaştırılırsa; İklim koşullarına bağımlılık azalır. Üretimde süreklilik ve artış sağlanır. Nadas yöntemi bırakılarak toprak her yıl kullanılabilir. Aynı araziden yılda birden fazla tarım ürünü alınabilir. Çiftçinin üretim geliri artar. Sebze yetiştirilen alanlar genişler. Sanayi bitkilerinin ekim alanları genişler. 3- Gübreleme: Toprağın besin ve mineral bakımından zenginleştirilmesidir. Toprağın gübrelenmesi sonucunda birim alandan elde edilen ürün miktarı artar. 4- Tohum ıslahı: Ülke şartlarına en uygun tohumu üretmek için yapılan çalışmalara denir. Ülkemizdeki Tohum Islahı İstasyonları, Devlet Tarım İşletmeleri, Devlet Üretme Çiftlikleri ve Ziraat Fakülteleri gibi kuruluşlar kaliteli tohum elde etmek için kurulmuştur. 5- Makineleşme: Üretim işlemlerinin gelişmiş araçlarla yapılmasıdır. Tarımda makineleşme sonucunda toprak daha iyi ve kısa sürede işlenir. Tarımsal üretim ve verim artar. Engebenin fazla olduğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinde tarımda makine kullanımı oldukça sınırlıdır. 6- İlaçlama: Tarımda verimi ve kaliteyi artırmak için çeşitli hastalık ve böceklere karşı ilaçlama yapılmasıdır. 7- Toprak analizi: Yapılan toprak analizi ile toprağın hangi tür bitkilerin yetiştirilmesine elverişli olduğu belirlenir. 8- Çiftçinin Eğitimi: Verimin artırılması için çiftçilerin eğitim düzeyinin yükseltilmesi gerekir. Çiftçi, hangi tarım aletini nasıl kullanacağını bilmeli, hangi tohumun kullanılacağı ve ne kadar gübreleme yapılacağı konusunda gerekli olan bilgiye mutlaka sahip olmalıdır. 9- Pazarlama: Ürünün bozulmadan tüketim ya da işleme merkezlerine ulaştırılıp satılmasına pazarlama denir. Ülkemizde çiftçilerin olumsuz yönde etkilenmesini engellemek için devlet, çiftçiye önceden taban fiyattan ürün alma garantisi verir. Bu uygulamaya destekleme alımı denir. Tahıllar ve şeker pancarı gibi temel besin maddeleri destekleme alımları yapılan ürünlerdir. Türkiye'de tarımın geliştirilmesi için yapılan en büyük proje Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) dir. Bu proje ile Fırat ve Dicle nehirleri üzerinde yapılan barajlarla sulama sorununun çözülmesi ve üretimin artırılması amaçlanmaktadır. Bunun dışında özellikle Cumhuriyet Dönemi'nde önemli tarım yatırımları yapıldı. Bunlar; üreticilerden ürünleri satın alıp depolayan Toprak Mahsulleri Ofisi, Ziraat Bankası, Tarım Kredi Kooperatifleri gibi kuruluşlardır. TÜRKİYE'DE TARIMI DESTEKLEYEN KURULUŞLAR Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM): Bitki ve hayvan üretimini artırmaya, ürünleri çeşitlendirmeye ve kaliteyi yükseltmeye çalışır. Tarım Kredi Kooperatifleri (TTK): Üreticilerin ürünlerini değerlendirmek ve fiyat düşüşlerine karşı üreticilerin zarar görmesini önlemek amacıyla destekleme yapar. Devlet Su İşleri (DSİ): Kurduğu bent, gölet, baraj ve sulama şebekesiyle tarımdaki sulama ihtiyacını karşılar. Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO): Özellikle tahıl ürünlerinin alım ve satışını yapar. Genellikle stok tesisini ve korunmasını sağlar. Bu ürünlerin piyasada istikrarını sağlar. Ziraat Bankası: Verdiği kredilerle üreticileri destekler. Çeşitli yatırımlarıyla tarımın gelişmesine katkıda bulunur.
Çaykur: Çay üreticilerini korumak için kurulmuştur. Tariş: Ege bölgesindeki üreticilerin çeşitli ürünlerini satın almak ve aldığı ürünleri işleyerek tüketiciye sunmak için kurulmuştur. Fisko Birlik: Karadeniz Bölgesi'nde yetiştirilen ürünleri (başta fındık) işleyerek piyasaya sürmek için kurulmuştur. Gülbirlik:Akdeniz Bölgesi'nde gül üreticilerini korumak için kurulmuştur. BAŞLICA TARIM ÜRÜNLERİMİZ TAHILLAR Buğday:Yurdumuzda en çok üretilen ve tüketilen tahıldır. Un, ekmek ve makarna üretiminde kullanılır. Buğday, yetişme döneminde yağış, olgunlaşma döneminde kuraklık ister. Ülkemizde en fazla İç Anadolu Bölgesi'nde (başta Konya Ovası) yetiştirilir. Marmara ve Akdeniz bölgelerinde de üretimi yapılır. Buğday, sürekli yağış almasından dolayı Karadeniz kıyılarında, düşük sıcaklıkların görülmesinden dolayı da Doğu Anadolu Bölgesi'nin yüksek kesimlerinde yetişmez. Yağışların bol olduğu yıllarda üretim artarken kurak geçen yıllarda üretim azalır. Arpa: Buğdaydan sonra en çok yetiştirilen tahıldır. Soğuğa ve sıcağa dayanıklı olup buğdaya göre daha kısa sürede yetişir. Bu nedenle buğdayın yetişemediği daha soğuk ve yüksek yerlerde de üretimi yapılır. Arpa, hayvan yemi olarak ve ekmek yapımında kullanılır. Bira sanayisinin ham maddesidir. En çok İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Ege bölgelerinde yetiştirilir. Çavdar: Buğdayın ve arpanın iyi yetişemediği yerlerde yetişir. İç Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgesi'nin yüksek kesimlerinde yetiştirilir. Fazla sıcaklıklardan zarar görür. Yayla iklimini sever, düşük ısıya dayanabilir. Bunun için buğdaya göre daha fakir topraklarda ve yükseklerde tarımı Tanesinden ekmek ve bira, saplarından hasır şapka yapılır. Sandalye yapımında ve hayvan yemi olarak da yararlanılır. Yulaf: Serin, yüksek, nemli bölgeler ile sıcak ve kurak yörelerde yetiştirilir. Daha çok hayvan yemi olarak kullanılan yulaf, İç Anadolu, Akdeniz ve Marmara bölgelerinde ekilir. Yulaf unu besin maddesi olarak da kullanılır. Mısır: Fazla su ve sıcaklık isteyen mısır, bu özelliğiyle diğer tahıllardan ayrılır. Yaz yağışlarının ve sulama imkânlarının bulunduğu yerlerde yetiştirilir. Akdeniz, Karadeniz, Marmara ve Ege bölgelerinde üretilir. Doğal yetişme alanı Karadeniz Bölgesi'dir. Ancak temel besin maddesi olarak tüketildiği için bölge ticaretinde önemli yer tutmaz. Mısır üretiminin yaklaşık yarısı Akdeniz Bölgesi'nde yapılır. Mısır üretiminin son yıllarda artış göstermesinde sanayi ham maddesi olarak alkol ve yağ imalatında kullanılması etkilidir. Yemeklik yağ üretiminde ve hayvan yemi olarak kullanılır. Pirinç: Çeltik bitkisinin tohumlarının kabuklarından ayrılması ile elde edilir. Sıcak ve nemli iklim koşullarında yetişen bir tarım ürünü olduğundan akarsu boylarında ve sulak ovalarda yetişir. Ülkemizde pirinç üretimi tüketimi karşılayamamaktadır. Bu nedenle yurt dışından pirinç ithal edilmektedir. Ülkemizde en fazla Marmara (Meriç Ovası), Karadeniz (Tosya - Boyabat) ve Akdeniz bölgelerinde üretilir. Çeltik tarlaları sivrisinek ve kurbağa gibi canlıların üremesi için uygun ortam olduğu için, üretimi yerleşim merkezlerine yakın kesimlerde yapılmamaktadır. Bu nedenle üretim alanları devlet tarafından sınırlandırılmıştır. SANAYİ (ENDÜSTRİ) BİTKİLERİ Türkiye'de tahıllardan sonra en çok yetiştirilen tarım ürünleridir. Sanayi bitkileri doğrudan tüketilmeyip fabrikalarda işlenerek kullanıma hazır hâle getirilen ürünlerdir. Pamuk: Dokuma sanayinin ham maddesidir. Alüvyal toprakları sever. Yetişme döneminde bol su ve yüksek sıcaklık, olgunlaşma ve hasat döneminde tam kuraklık ister. Türkiye dünyanın sayılı pamuk üreticileri arasında yer alır. Pamuk ve pamuklu dokuma ürünlerinin bir bölümü ihraç edilir. En çok Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Ege Bölgesi (Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz ovaları), Akdeniz Bölgesi (Çukurova, Antalya Ovası), Güney Marmara Bölümü ve Doğu Anadolu Bölgesi'nde (Malatya, Elazığ, Iğdır ovaları) yetiştirilir. Tütün Sigara sanayinin ham maddesidir. Yetişme döneminde bol su, olgunlaşma döneminde de yüksek sıcaklığa ihtiyaç duyar. Türkiye, dünyanın kaliteli tütün üreten ülkeleri arasında yer alır. Tütün üretimi belli bölgelerde toplanmıştır. Bu durum kaliteli tütün üretimi sağlamak için üretimin devlet kontrolünde olmasından kaynaklanır.
Ülkemizde en çok Ege Bölgesinde yetiştirilir. Bu bölgemizi sırasıyla Güneydoğu Anadolu, Karadeniz ve Marmara bölgeleri izler. Yüksek kaliteli ürün almaya elverişli olmayan sahalarda üretimi devlet tarafından engellenmiştir. Şeker pancarı Şeker sanayinin ham maddesidir. Şeker pancarı yurdumuzun hemen her yerinde yetiştirilebilmesine rağmen kıyıya yakın alanlarda tarımı yaygın değildir. Nemli topraklarda iyi gelişir. Yağışların yetersiz olduğu yerlerde ise sulama yapılarak üretilir. En çok İç Anadolu Bölgesi nde yetiştirilir. Daha sonra Karadeniz ve Marmara bölgeleri gelir. Şekerpancarı hasat edildikten hemen sonra tüketilmesi gerektiğinden, şeker fabrikaları üretim alanlarına yakın yerlerde kurulmaktadır. Çay Sıcaklık farkları fazla olmayan ılıman, yağışlı bir iklim ile kireçsiz ve yıkanmış toprak ister. Türkiye'de sadece Doğu Karadeniz Bölümü'nde, Giresun'dan Gürcistan sınırına kadar olan kıyı şeridinde yetişir. Üretilen çayın büyük bölümü Rize'den sağlanır. Çay, ekim alanı en dar olan sanayi bitkimizdir. Ayçiçeği Alüvyonlu toprakları ve sıcağı sever. Tohumlarından yağ çıkarılan bitkiler arasında en önemlisidir. Ekim alanı yaygındır. Başta Marmara Bölgesi'nin Trakya kesimi olmak üzere, İç Anadolu ve Karadeniz (doğu kıyıları hariç) bölgelerinde de yetiştirilir. Keten Kenevir Ilık ve nemli iklimlerde daha çok yetişir. Keten lifleri, keten kumaş ve kâğıt yapımında kullanılır. Tohumlarından boya yapımında kullanılan bezir yağı elde edilir. Kenevir bitkisinin lifleri ise halat, ip, paspas gibi kaba dokumalarda kullanılır. Enfazla Batı Karadeniz Bölümü'ndeüretimi yapılır. Haşhaş Yazları sıcak geçen ve orta derecede yağışların görüldüğü yerlerde yetişir. Haşhaş ilaç sanayinde kullanılır ve tohumlarından yağ elde edilir. Haşhaş bitkisinin meyvesinde bulunan ve afyon sakızı adı verilen maddeden uyuşturucu özelliği olan morfin elde edilir. Bu nedenle haşhaş üretimi devlet kontrolünde yapılır. Haşhaş üretiminin büyük bir bölümü Ege Bölgesi'nde yapılır. Afyon, Denizli, Kütahya, Uşak, Konya, Isparta ve Burdur'da üretimi yapılır. Zeytin Kışların ılık geçtiği Akdeniz ikliminde yetişen ve ekonomik değeri yüksek olan bir bitkidir. Bir kısmından yağ elde edilir, bir kısmı ise sofralık olarak tüketilir. Ege Bölgesi (Edremit, Ayvalık arası) yağlık, Marmara Bölgesi sofralık zeytin üretiminde başta gelir. Akdeniz Bölgesi'nde daha fazla gelir getiren ürünlerin ekilmesi tercih edildiğinden zeytin üretimi az Az miktarda olmakla birlikte Doğu Karadeniz Bölümü'nde de zeytin üretilmektedir. Susam Akdeniz ikliminde yetişir. Yağ ve tahin üretiminde kullanılır. Güneydoğu Anadolu, Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde üretilir. Zeytin, ayçiçeği, susam, keten, mısır, fındık ve pamuk yağ elde edilen sanayi bitkileridir. Anason: Rakı ve içki yapımında kullanılır. Burdur (% 50) üretimde birincidir. Burdur'u, Muğla ve Antalya illeri izler. BAKLAGİLLER Fasulye: Yetişme döneminde yağış veya sulama ister. Ege ve Marmara bölgelerimizdeki ovalar ile Çukurova ve Batı Karadeniz Bölümü'nde fasulye tarımı yaygındır. Soya Fasulyesi Yazları sıcak ve yağışlı geçen iklim şartlarında yetişir. En çok Akdeniz Bölgesi'nde üretilir. Orta ve Batı Karadeniz kıyıları ile Ege ve Marmara'da üretimi yapılır. Bakla: Başlıca yetişme alanları Güney Marmara ve Ege Bölgesi dir. Yeşil Mercimek Kuraklığa çok dayanıklı bir bitkidir. Yeşil mercimek en fazla İç Anadolu Bölgesi'nde, kırmızı mercimek ise GüneydoğuAnadolu Bölgesi'nde üretilir. Nohut: Baklagiller içinde üretim bakımından ilk sırayı alır. İç Anadolu, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yetiştirilir. Mercimek: Baklagiller içinde nem isteği en az ve kuraklığa en dayanıklı olan bitkidir. Kırmızı mercimek üretiminde Güneydoğu Anadolu, yeşil mercimek üretiminde ise İç Anadolu Bölgesi başta gelir. İç Anadolu Bölgesi baklagil üretiminde ilk sırada yer alır.
Yumrulu Bitkiler: Ürünü toprağın altında olan, düşük sıcaklıklara dayanabilen patates, soğan, havuç, turp, sarımsak gibi bitkilere yumrulu bitkiler denir. TÜRKİYE DE MEYVECİLİK Fındık Nemli iklim, kış ılıklığı ve humuslu toprak ister. Ana vatanı Karadeniz kıyılarıdır. Ordu, Giresun, Trabzon ve Samsun illerinde ülkemiz fındığının %80'i üretilir. Fındığın geri kalan kısmı Marmara Bölgesi'nde İzmit Körfezi çevresinden elde edilir. Yıllık üretimi ile Türkiye, dünyadaki fındık ihtiyacının yarısından fazlasını karşılar. Bu nedenle fındık önemli bir ihraç ürünüdür. Üzüm Ülkemizde yetişme alanı en geniş olan ve en çok üretilen meyvedir. Üzüm bitkisine asma, üzüm yetiştirilen yerlere bağ adı verilir. Olgunlaşma döneminde yüksek sıcaklık ister. Bununla birlikte soğuğa en dayanıklı bitkilerden biridir. Üzüm üretiminde ilk sırayı Ege Bölgesi alır. Bu bölgeyi GüneydoğuAnadolu, İç Anadolu, Marmara ve DoğuAnadolu bölgeleri izler. Türkiye kuru üzüm ihracatında birincidir. İncir Soğuğa karşı dayanıksızdır. Ege Bölgesi'nin kıyı kesimleri, Akdeniz, Marmara ve Karadeniz Bölgesi ile GüneydoğuAnadolu nun soğuk olmayan kesimlerinde yetiştirilir. İncir, kuru ve yaş olarak tüketilir. Kuru incir ihracatımız gelişmiştir. Elma Üzümden sonra yetişme alanı en geniş meyvedir. Düşük sıcaklıklara dayanıklıdır. En fazla İç AnadoluBölgesi'nde üretilir. Turunçgiller (Narenciye) Turunçgil, mandalina, portakal, limon gibi meyvelere denir. Yüksek sıcaklık ve bol su ister. Don olaylarından olumsuz etkilenir. Bu nedenle sıcaklığın 0 C'nin üstünde olduğu yerlerde üretilir. En fazla üretim Akdeniz Bölgesi nin kıyı kesiminde yapılır. Daha sonra Ege, Marmara nın güneyi, Doğu Karadeniz Bölümü nün (Rize ve çevresi) kıyılarında yetiştirilir. Muz Tropikal bir meyvedir. Kış sıcaklık ortalamalarının yeterli olduğu Alanya - Anamur arasında üretilir. Ülke ihtiyacını karşılamak için ithal edilir. TÜRKİYE DE SEBZECİLİK Ülkemiz, farklı iklim tiplerinin görülmesi nedeni ile sebze tarımına uygundur. Ülkemizde sebzelerin en erken yetiştiği yer Akdeniz Bölgesi, en geç yetiştiği yer ise DoğuAnadolu Bölgesi'dir (domates, biber, patlıcan, salatalık, kabak). Seracılık faaliyetlerinin gelişmiş olmasından dolayı en çok sebze üretimi Akdenizve Ege bölgelerinde Akdeniz Bölgesi'nde turfanda sebzecilik gelişmiştir. Seracılık (Turfandacılık) Cam veya plastikten yapılan seralarda mevsimi dışında meyve ve sebze üretme faaliyetlerine seracılık (turfandacılık) denir. Seracılık güneşli gün sayısının fazla olduğu Akdeniz, Ege, Marmara ve GüneydoğuAnadolu bölgelerinde yapılır. Karadeniz kıyılarında bulutlu gün sayısının fazla olması, Doğu Anadolu'da kış mevsiminin soğuk ve uzun geçmesi, İç Anadolu'da ise yaz kuraklığının erken başlaması sebze üretimini sınırlandırmış ve seracılığı engellemiştir. TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK Ekonomik değeri olan hayvanların üretilip, beslenmesi ve pazarlanması işlerine hayvancılık denir. Hayvancılık özellikle yüksek ve engebeli yerlerde, ekime dikime elverişli olmayan bölgelerde, halkın yaşayışında birinci derecede rol oynar. Türkiye, geniş çayır ve meralarıyla hayvan yetiştirilmesine elverişli bir ülkedir. Hayvan sayısı bakımından önemli bir zenginliğe sahiptir. Dünyada 9.,Orta Doğu'da ve Avrupa'da 1. sırada yer alır. Ülkemizde hayvancılık faaliyetleri, mera hayvancılığı ve ahır hayvancılığı olarak ikiye ayrılır. Mera hayvancılığı doğa koşullarına bağlı olarak yapılan hayvancılıktır. Et ve süt verimi düşüktür. En çok Doğu Anadolu Bölgesi'nde Ahır hayvancılığı yıl boyunca hayvanların ahırlarında beslenmesidir. En çok Marmara Bölgesi'nde Ahır hayvancılığı daha çok sığır yetiştirilmesinde uygulanmaktadır. Büyükbaş hayvancılık:manda, sığır, deve, at, eşek gibi hayvanlar büyükbaş hayvanlardır. Ülkemizde en çok sığır yetiştirilir. Küçükbaş hayvancılık Türkiye'de en çok yapılan hayvancılıktır. Bu gruba giren hayvanlar koyun, kıl keçisi ve tiftik keçisidir. Kümes hayvancılığı:tavuk, horoz, hindi, kaz, ördek gibi hayvanlara kümes hayvanları denir. En çok Güney Marmara, Ege Bölgesi, Orta ve Batı Karadeniz bölümlerinde yetiştirilir. İpek böcekçiliği: İpek böceği, doğal ipek elde etmek için yetiştirilen ve dut yaprağı ile beslenen bir hayvandır.
Türkiye'de Bursa, Denizli, Elazığ, Ankara, Antalya, Amasra ve Diyarbakır'da ipek böcekçiliği Arıcılık:Bal ve balmumu elde etmek için arı beslenme faaliyetine arıcılık denir. Türkiye'nin iklimi, bitki örtüsünün çeşitliliği, üstün nitelikli arı türleriyle arıcılığa elverişlidir. Türkiye'nin her bölgesinde arıcılık yapılır. Balıkçılık:Yurdumuzun üç tarafı denizlerle çevrili olmasına rağmen balıkçılık yeteri kadar gelişmemiştir. Türkiye'de tutulan balığın denizlerimize göre dağılımı şöyledir; Karadeniz %85, Marmara Denizi %10, Ege Denizi %3, Akdeniz %2'dir. Akarsu ve göllerimizin olduğu yerlerde ise tatlı su balıkçılığı Türkiye'de balıkçılığın yeterince gelişmemesinin başlıca nedenleri: Balıkçılığın daha çok kıyı balıkçılığı olarak yapılması, açık deniz balıkçılığının yaygın olarak yapılmaması, Modern tekne ve yöntemlerle balıkçılığın yapılmaması, Halkın balık tüketimi konusunda yeterli bilince sahip olamaması, Kaçak, usulsüz ve aşırı avlanmaların yaygın olması, Son yıllarda su kirliliğinin artması, Su ürünlerinin işleneceği sanayi tesislerinin yetersiz olması, Su ürünlerinin saklanabileceği soğuk hava depolarının yetersiz olması, Türkiye'de Hayvancılığın Gelişmesi İçin Gerekli Koşullar Türkiye, hayvancılığın gelişmesi için önemli bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyelin değerlendirilmesi için aşağıdaki koşulların uygulanması gerekir. Çayır ve mera hayvancılığı yerine, besi ve ahır hayvancılığının yaygınlaştırılması, Yem üretiminin artırılması, Hayvan soylarının iyileştirilmesi (ıslahı), Otlakların ıslah edilmesi ve korunması, aşırı ve erken otlatmanın engellenmesi, Süt dana ve süt kuzu ile doğurgan hayvanların erken kesiminin önlenmesi, Hayvan hastalıklarıyla mücadele edilmesi, Üreticilere yönelik hayvancılık eğitiminin yaygınlaştırılması, Hayvan üreticilerine teşvik kredilerinin sağlanması, Üreticilerinin pazarlama olanaklarının geliştirilmesi. TÜRKİYE'DE ORMANLAR Türkiye'de ormanların dağılışını etkileyen en önemli faktör nemlilik ve yağıştır. Bununla birlikte; yer şekilleri, yükselti, toprak özellikleri gibi faktörlerde ormanların dağılışını etkiler. Türkiye'deki ormanların %79'u kıyı bölgelerinde yer alırken, iç bölgelerde orman varlığı yalnızca %21 'dir. Karadeniz'de nem oranının yüksek olması nedeniyle ormanlar deniz seviyesinden itibaren başlar. Bölgede, her mevsim bol yağışlı olması nedeniyle gür ormanlar yetişir. İç bölgelerde yağışların yetersiz olması ve belli dönemlerde kuraklığın etkili olması nedeniyle, ormanlar geniş alan kaplamazlar. İç kesimlerde ormanlar, genellikle daha nemli olan yüksek kesimlerde toplanmıştır. Türkiye'de orman varlığını korumak ve ağaçlandırma çalışmalarıyla orman alanlarını genişletmek amacıyla, çeşitli kuruluşların çalışmaları vardır. Bunların başlıcaları; Orman Bakanlığı, TEMA (Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı), ÇEKÜL (Çevre ve Kültür Değerlerini Koruma ve Tanıtma Vakfı), Doğal Hayatı Koruma Derneği (DHKD) ve Çevre Gönüllüleri Derneği gibi kuruluşlardır. Ormanların Önemi Canlı yaşamı için gerekli oksijeni üretir. Erozyonu önler. İçinde barındırdığı bitki ve hayvan varlığını korur. Askerî ve stratejik yönden yurt savunmasına katkı sağlar. Kıyılarda, kumulların içerilere sokulmasını engeller Temiz havası ve doğal güzellikleriyle turizme katkı sağlar. Havanın temizlenmesine ve atmosferdeki nem dengesinin korunmasında düzenleyici rol oynar. Sel, çığ, taşkın ve heyelan gibi doğal afetleri önler. Ormanların Korunması Sayısız yararları bulunan orman varlığını korumak ve geliştirmek için aşağıdaki önlemlerin alınması gerekir. Tahrip edilen orman alanlarının ağaçlandırılması, Orman yangınlarına karşı önlemlerin alınması, Sulak alanlarda çabuk büyüyen ağaçların (kavak, okaliptüs, dişbudak, söğüt vb) yetiştirilmesi, Yakacak odun için çabuk büyüyen ağaçların kullanılması gerekir. SANAYİ Hammadde veya yarı işlenmiş maddelerin kullanıma hazır hale getirilmesi için kurulan tesislere sanayi (endüstri) denir. Sanayinin kurulması için gerekli şartlar - Hammadde - Sermaye - Enerji - İşgücü - Teknik eleman - Ulaşım - Pazar - Yeryüzü şekillerinin elverişliliği
TÜRKİYE'DEKİ SANAYİ KOLLARI 1. Besin (Gıda) Sanayisi Hammaddesi tarım ve hayvansal ürünlere dayalı olan sanayidir. Sanayi kolları içerisinde ikinci sırayı alır. Besin sanayisi, tarım ürünlerinin yoğun olarak yetiştirildiği merkezlere yakın yerlerde kurulmuştur. Önemli besin sanayi kolları; - Şeker fabrikalar (Karadeniz kıyısı hariç her yerde), - Çay fabrikaları (Rize), - Un fabrikaları, makarna ve bisküvi fabrikaları (özellikle İç Anadolu), - Zeytinyağı fabrikaları (Ege ve Güney Marmara'da), - Ayçiçek yağı fabrikaları (Trakya'da), - Tütün fabrikaları (İstanbul, İzmir, Bitlis, Samsun, Tokat vb.), - içki fabrikaları (İstanbul, Tekirdağ), - Konserve ve salça fabrikaları (Marmara, Ege, Akdeniz bölgeleri), - Süt ürünleri fabrikaları (İzmir, Edirne, Kars, İstanbul). 2. Dokuma, Tekstil ve Deri Sanayisi Türkiye'de en gelişmiş sanayi koludur. En fazla işçi bu sektörde çalışır. Üretimin çoğu ihraç edilir. - Pamuklu dokuma; Adana, Antalya, İzmir, Aydın, Nazilli, Manisa, Kayseri, Malatya, İstanbul ve Bursa. Bursa'da ipekli dokuma, Gemlik'te suni ipek fabrikası vardır. - Yünlü dokuma; İstanbul, Hereke, Bursa, İzmir, Uşak. - Halıcılık; Isparta, Uşak, Gördes, Kayseri, Simav. - Deri ve kösele işleme; İstanbul, İzmir, Bolu ve Uşak. 3. Maden Sanayisi - Demir - çelik; Karabük, Ereğli, İskenderun, Kırıkkale, Sivas, İzmir. - Alüminyum; Seydişehir. - Bakır işleme fabrikaları; Samsun, Murgul. 4. Makine Sanayisi Bursa, İstanbul, İzmit, Adapazarı, Konya, Adana'da otomobil, kamyon ve otobüs fabrikaları. Eskişehir ve Adapazarı'nda lokomotif ve vagon fabrikaları bulunmaktadır. İstanbul, Tuzla, Pendik, Gölcük ve İzmir'de gemi tersaneleri bulunmaktadır. Kırıkkale ise savaş sanayinin merkezidir. 5. Kimya Sanayisi - Petrokimya; Batman( Batman ), İzmit (İpraş), Mersin (Ataş), İzmir (Aliağa), Kırıkkale (Orta Anadolu Rafinesi) de bulunmaktadır. - İlaç fabrikaları; İstanbul, İzmir, Ankara, Adapazarı. - Lastik fabrikaları; İzmit, Adapazarı, Kırşehir. - Gübre fabrikaları; Mersin, Bandırma, Elazığ, Kütahya, Tekirdağ ve İskenderun. 6. Orman Ürünleri Sanayisi En fazla Karadeniz Bölgesi'nde gelişme göstermiştir. Kâğıt ihtiyacımızın bir kısmını ithal etmekteyiz. - Kâğıt fabrikaları; İzmit, Balıkesir, Çaycuma (Zonguldak), Taşköprü (Kastamonu), Taşucu (İçel), Dalaman (Muğla), Aksu (Giresun), Çay (Afyon) da bulunur. - Mobilya sanayi; Adapazarı, Ankara, İnegöl, İstanbul, İzmir, Kayseri. 7. Çimento, Cam, Seramik Sanayisi Hammaddesi taşa, toprağa bağlıdır. - Çimento fabrikaları; Türkiye'nin her bölgesine dağılmıştır. İhraç ürünlerimizdendir. İstanbul, İzmit, Adana, İzmir, Denizli, Ordu, Elazığ. - Cam fabrikaları; İstanbul, Denizli, Mersin, Kırklareli, Sinop. - Seramik fabrikaları; Çanakkale, Bilecik, Kütahya, İstanbul, İzmir. TİCARET Ülkeler arasında veya ülke içinde kâr amacıyla yapılan alış-verişe ticaret denir. Ülke içinde yapılan ticarete iç ticaret, ülkeler arasında yapılan ticarete de dış ticaret denir. A. İÇ TİCARET Ülkemizde; hayvansal maddelerin her yerde üretilmemesi, nüfusun dengesiz dağılımı, bölgeler arasında yetiştirilen tarım ürünlerinin farklı olması ve sanayi kuruluşlarının dengesiz dağılımı gibi nedenlerden dolayı çok canlı bir iç ticaret İç ticaretin yapıldığı yerler pazar, hâl, dükkân, mağaza, panayır ve fuar gibi isimler alır. B. DIŞ TİCARET Dış ticaret ihracat (dış satım) ve ithalat (dış alım) dan oluşmaktadır. Dış ticareti, ürün miktarı, ürün kalitesi, ürün fiyatı, iç tüketim ve ulaşım şartlan gibi hususlar etkilemektedir. Türkiye 1980'li yıllara kadar tarım ve maden ürünleri ihraç edip, işlenmiş sanayi ürünlerini ithal etmekteydi. 1990'lı yıllarda sanayi ürünlerinin ihracattaki payı % 90'a çıkmıştır. Türkiye nin En Fazla İthalat (Dış Alım) Yaptığı Ülkeler: Almanya, Rusya,İtalya,Fransa, İsviçre,İngiltere Türkiye'nin En Fazla İhracat (Dış Satım) Yaptığı Ülkeler:Almanya,,İngiltere,,ABD, İtalya, Hollanda, Fransa, İspanya,Rusya. İTHAL ETTİĞİMİZ MALLAR: Petrol, doğalgaz, kömür, iş makineleri, elektronik ürünler, saat, otomobil ve yedek parça, gemi, uçak, ilaç ve sağlık ürünleri, optik ve ölçü aletleri, muz, kakao, kauçuk, kahve, pirinç, şeker, et, kalay, alüminyum, kağıt, içki, sigara, elektrikli makineler, v.s. İHRAÇ ETTİĞİMİZ MALLAR : Pamuk, tütün, fındık, turunçgiller, kayısı, kuru üzüm, kuru incir, ceviz, Antep fıstığı, halı, mobilya, otomobil, otobüs, çimento, beyaz eşya ürünleri, demir çelik ürünleri, cam ve cam ürünleri, krom, bor mineralleri, bakır, mermer, pamuklu dokuma ve konfeksiyon ürünleri, ayakkabı, deri v.s.
TURİZM Turizm: İnsanların gezip, görmek, eğlenmek, dinlenmek amacıyla yaptığı gezilere denir. -Turizm faaliyeti milli sınırlar içinde gerçekleşiyorsa "iç turizm" ülkeler arasında oluyorsa "dış turizm" adını alır. Turizmin sağladığı yararlar: Ülke içindeki birlik ve beraberlik duygusunu geliştirir. Uluslararası yakınlaşma ve samimiyet sağlar. Ülkeye döviz girdisi sağlar, ekonomiyi güçlendirir. Ticareti canlandırır. Ulaşım ve haberleşme olanakları artar. ÖNEMLİ TURİZM MEKÂNLARIMIZ: Tarih turizmi: İstanbul, Edirne, Bursa, Çanakkale, Efes, Milet, Meryem Ana Kilisesi, Aspendos, Çorum'da Alacahöyük, Trabzon'da Sümela Manastırı, Medeniyetleri Müzesi, Anıtkabir, Kayseri'de Kültepe, Adıyaman'da Nemrut Dağı heykelleri Kış Turizmi:: Bursa'da Uludağ, Antalya'da Saklıkent, Kayseri'de Erciyes, Bolu da Kartalkaya, Çankırı'da Ilgaz, Kars'ta Sarıkamış, Erzurum'da Palandöken Dağı Deniz Turizmi: Balıkesir-Erdek, İstanbul-Şile-Silivri Çeşme, Kuşadası, Bodrum, Didim, Marmaris, Datça Antalya, Alanya Doğa Turizmi: Balıkesir'de Manyas Kuş Cenneti, Denizli'de Pamukkale Travertenleri, Antalya'da Düden ve Manavgat Şelaleleri, İnsuyu ve Karain mağaraları, Cennet - Cehennem Obrukları, Nevşehir de Peri Bacaları, Aksaray'da Ihlara Vadisi, Bolu'da Abant ve Yedigöller, Trabzon'da Uzungöl VERGİM BANA DÖNÜYOR Vatandaşların, herhangi bir karşılık beklemeden kazançlarının bir bölümünü devlete vermelerine vergi denir. Devletin, kendi kaynakları ile ülke için gerekli olan yatırımların tamamını yerine getirmesi mümkün değildir. Bu nedenle devletin bu konuda vatandaşın desteğine ihtiyacı vardır. Vatandaşlardan alınan vergiler yine toplum yararı için devlet tarafından kullanılır. Bir kurumun hangi vergi dairesine vergi ödediğini gösteren ve iş yerinin duvarında asılı olan belgeye vergi levhası denir. Ülkemizde devlete ödenen birçok vergi çeşidi vardır. Bunlardan gelir vergisi, vatandaşların bir yıl içinde elde ettikleri gelirin belli bir oranda vergilendirilmesidir. Vergi sadece kişilerden değil, şirketler, kooperatifler, iş ortaklıkları gibi kurumlardan da alınır. Buna kurumlar vergisi denir. Ev gibi gayrimenkul sahiplerinin ödediği vergiye de emlak vergisi denir. Vergi mükelleflerinin bir vergi döneminde sağladığı kazancı bildiren belgeye vergi beyannamesi denir. Vergi mükelleflerini tespit eden vergiyi denetleyen ve toplayan resmî daireye vergi dairesi denir. HAYAT VEREN PROJE(GAP) Bir bölge idaresidir.1989 da Başbakanlığa bağlı olarak kuruldu. Amacı; bölge kapsamına giren illerde; konut, sanayi, madencilik, tarım, enerji, ulaşım gibi hizmetler ile bölgeyi hedef alan araştırmaların yaptırılmasıdır. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Türkiye'nin tarımla ilgili olarak hazırlanmış en büyük projesidir. Projenin yapımı hâlâ devam etmektedir. Bu proje Dicle ve Fırat nehirleri üzerinde yapımı planlanan barajlar, hidroelektrik santraller ve sulama tesislerini kapsamaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi bir tarım ve hayvancılık alanıdır. Toprakları verimli ve geniş düzlükler halindedir. Tarımda en önemli sorun sulamadır. Bu amaçla bölgede GAP (Güneydoğu Anadolu Projesi) adı ile bilinen çalışmalarla (baraj, kanal, tünel) tarım alanlarının sulanması ve buraların değerlendirilmesi düşünülmüştür. Buna paralel olarak çeşitli sektörlerin gelişmesi sağlanacaktır. MADENLER Maden: Yeraltından çıkarılan ve ekonomik değeri olan maddelere maden denir. Bir madenin işletilebilmesi için gerekli şartlar şunlardır: Büyük sermaye (para), Teknik olanaklar (bilgi, araç-gereç), Cevherdeki maden oranının yüksek olması (madenin kalitesi), madenin değeri, Madenin, zengin ve uzun süre işletilmeye elverişli olması (rezerv=madenin miktarı), Madenlerin yeryüzüne yakın olması, bölgenin ulaşıma müsait olması. Cumhuriyet dönemi ile birlikte madencilik alanında yapılan çalışmalar şunlardır: Bilimsel çalışmalara başlandı. Etibank, 1935 yılında yapılacak çalışmalar için gerekli olan sermaye için kuruldu. 1935 yılında yer altı maden kaynaklarımızı araştırmak için MTA kuruldu. Yatakların işletilebilmesi ve değerlendirilebilmesi için Maden Kanunu çıkarıldı. (1950) Madenlerimizin bir kısmı enerji kaynağı, bir kısmı ise çeşitli sanayilerin hammaddesi olarak değerlendirilir. ENERJİ KAYNAKLARI Enerji: İş yapabilme gücüne denir. Yenilenebilir enerji kaynakları ve yenilenemez enerji kaynakları olarak 2 ye ayrılır. Yenilenebilir Enerji Kaynakları: 1-Güneş: Güneşten gelen ışık ve ısı sayesinde elde edilen enerjidir. 2-Rüzgar: Rüzgarın gücünden elde edilen enerjidir. 3-Hidroelektrik: Barajlarda suyun yüksekten akıtılması ile elde edilen enerji kaynaklarıdır. 4-Jeotermal Enerji: Yer altından çıkan sıcak su kaynaklarıdır. Yenilenemeyen Enerji Kaynakları: Doğalgaz, Petrol, Taş Kömürü, Linyit
MADENLER Kullanıldığı Alan ve İşletmeler Çıkarılan Yerler DEMİR: Demir-çelik sanayisinin Divriği, Hekimhan, Hasan temel hammaddesidir. Çelebi (Sivas-Malatya Rezervde: 10 arası); Demir-çelik fabrikaları: Karabük, Kayseri, Adana, K.Maraş Ereğli ve İskenderun daki arası; demir-çelik fabrikalarıdır Develi, Edremit (Balıkesir); Simav (Kütahya); Poyas (İskenderun) BAKIR: Elektrik ve elektronik sanayisinde kullanılır. Bakır üretiminde Dünyada 1. Samsun da Karadeniz Bakır İşletmeleri KROM: Demir-çelik sanayisinin önemli hammaddesidir. Çeliğin sertleştirilmesinde ve paslanmaz çelik üretiminde, kaplamada (kromaj) ve savaş sanayiinde kullanılır. En önemli ihraç maddemizdir. (Üretimde Dünya 3.) BOR: Jet ve roket yakıtı, cam, elyaf, sabun, deterjan, tekstil boyaları, porselen, ilaç sanayi, fotoğrafçılıkta kullanılır. (Yarıdan fazlası ülkemizde ve bir kısmı ihraç edilir.) BOKSİT: Alüminyum ham maddesidir. Uçak, ve otomobil endüstrisi ile ev eşyası yapımında... KÜKÜRT: Haşerelere karşı KURŞUN-ÇİNKO: (Yahyalı, Ulukışla, Kütahya) CİVA: Eczacılık, elektrikli aletlerin yapımında kullanılır. MANGANEZ: Demirin çeliğe dönüştürülmesinde kullanılır. TUZ: Yemeklerde, kimya sanayiinde. OLTU TAŞI: Tespih, süs taşı LÜLE TAŞI: Pipo ve süs eşyası MERMER: Heykel, inşaat işleri, süsleme. ZIMPARA TAŞI: Cila Küre (Kastamonu); Murgul (Artvin); Ergani-Maden(Elazığ); İzmir (Dikili-Torba) Fethiye-Köyceğiz (Muğla), Guleman-Maden (Elazığ) Bursa, Eskişehir arası, Kayseri, Sivas, Adana, K.Maraş Denizli, Kütahya. Susurluk, Bigadiç, Sındırlı (Balıkesir) Seyitgazi (Eskişehir), Emet (Kütahya) M. Kemalpaşa (Bursa) Konya (Seydişehir) İskenderun, Muğla, Adana Keçiborlu (Isparta) Denizli (Sarayköy), Burdur. Elazığ (keban), Akdağmadeni Konya (Sarayönü), İzmir (Çeşme) Artvin (Borçka), Zonguldak (Ereğli) Tuzgölü, İzmir Çamaltı, Çankırı Erzurum (oltu) Eskişehir Manisa, Kütahya, Muğla, Aydın Çanakkale, Bursa, Gemlik, Erzurum İzmir, Aydın, Muğla. Kullanıldığı Alan ENERJİ KAYNAKLARI Taş Kömürü (Maden Kömürü): Demir-çelik ve kimyasanayisinin hammaddesidir.termik santrallerde kullanılır; ihtiyacı karşılamaz. Linyit: Oluşumu taşkömüründen daha sonradır. Kalorisi az, enerjisi düşük, külü çok. Isınmada kullanılır. Ülkemizin ihtiyacını karşılar. Termik santralleri: Maraş (Afşin- Elbistan) (ilk), Zonguldak (Çatalağzı), Manisa (soma), Kütahya (Seyitömer) (Tunçbilek), Muğla (Yatağan), İstanbul (Ambarlı), Sivas (Kangal), Petrol:Birçok alanda kullanılır. Ülkemiz zengin değildir, %85 i ithal edilmektedir. Rafineriler: Batman, Aliağa İzmir, İzmit (İpraş), Mersin (Ataş) Kırıkkale (Orta Anadolu, Tüpraş). Doğal gaz: Çabuk tutuşan, yanıcı özelliği olan, yüksek ısı veren, kirlilik yapmayan yakıt. Hidroelektrik santralleri:su gücünden enerji elde edilmesidir. Avrupa da Norveç ten sonra 2. sırada olmamıza rağmen elektriğin ancak %35 i bu yolla elde edilir. Yani potansiyelin %25 ini kullanmaktayız. GAP ile Fırat ve Dicle üzerinde 21 baraj, 17 hidroelektrik santrali kurulması öngörülmektedir. Bu proje ile elde edilecek enerji Türkiye deki mevcut hidroelektrik enerjisinden daha fazla olacaktır. Jeotermal Enerji: Yeraltından çıkan sıcak suyun buharı ile elde edilen enerjidir. Denizli (Sarayköy) de jeotermal santral bulunmaktadır. Güneş enerjisi: Su ısıtma, sera ısıtma ve bazı elektrikli aletlerin çalıştırılmasında kullanılır. Nükleer enerji:uranyum ve toryumdan elde edilen enerji olup Mersin Akkuyu da bir santral kurulmuştur. Üretilen Yerler Zonguldak (Kilimli, Kozlu, Ereğli) Kütahya (Tunçbilek, Değirmisaz) Manisa (Simav); K. Maraş (Elbistan) Amasya (Çeltik), Ankara (Beypazarı) Çorum (Dodurga) Raman, Garzan (Siirt), Diyarbakır, Şanlıurfa, Mardin, Adıyaman ve Adana. Kırklareli (Hamidabat), Mardin (Çamurlu), Cezayir(deniz yoluyla), Rusya dan (borularla) ithal edilir. Fırat üzerinde: Atatürk, Keban, Karakaya Kızılırmak: Hirfanlı, Kesikköprü, Altınkaya Yeşilırmak: Almus, Hasan Uğurlu, Suat Uğurlu Sakarya: Hasan Polatkan, Sarıyar, Gökçekaya Gediz: Demirköprü Menderes: Kemer, Adıgüzel Seyhan: Seyhan Ceyhan: Aslantaş, Menzelet Manavgat: Oymapınar Denizli (Sarayköy), İzmir (Balçova), Aydın (Germençik), Çanakkale (Tuzla), Afyon (Sandıklı), Nevşehir (Acıgöl), Ankara (Kızılcahamam) Akdeniz ve Ege Bölgelerinde yararlanılan enerji türüdür. Uranyum yatakları: Aydın, Çanakkale, Şebinkarahisar (Giresun), Manisa, Uşak SOSYAL BİLGİLER-6 4.ÜNİTE ( ÜLKEMİZİN KAYNAKLARI ) DERS NOTLARI ZEKİ DOĞAN-Sosyal Bilgiler Öğretmeni http://www.zekidogan.net