86 > Arap dünyasında son yıllarda yenilenebilir enerji kaynaklarına, özellikle de güneş enerjisine artan bir ilgi söz konusu. > Ali Oğuz DİRİÖZ Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Doktora öğrencisi dirioz@bilkent.edu.tr ORTADOĞU DA ve BASRA KÖRFEZİ NDE YENİ BİR UFUK: GÜNEŞ ENERJİSİ Solar Energy: A New Horizon in the Middle East and the Gulf Region Abstract The Middle East, home to one of the world s richest fossil energy reserves in petroleum and natural gas, has recently become very interested in solar energy. Unlike in the previous years, renewable energy projects solar energy in particular have received great support from Middle Eastern leaders and governments. It seems that regional states are already preparing for the post-oil era.
> 87 Arap dünyasında son yıllarda güneş enerjisine artan bir ilgi söz konusudur. Bu ilgiyi gelecekte doğrudan petrole alternatif olarak oluşacak bir dünyaya hazırlık ve bölgenin başka bir zengin kaynağı olan güneşin değerlendirilmesi olarak görmek çok da yanlış olmaz. Giriş Ortadoğu denince akla ilk gelen hammadde şüphesiz petroldür. Bu bilhassa petrol zengini ülkelerin oluşturduğu Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) 1 için geçerlidir. Ancak, son yıllarda Körfez ülkeleri başta olmak üzere, Arap dünyasında güneş enerjisi gibi yenilenebilir alternatif enerjiler üzerinde yürütülen çalışmaların devlet ve hükümet başkanı düzeyinde kabul görüp desteklendiği göze çarpmaktadır. Petrol ve doğalgaz kaynakları açısından zengin olan Ortadoğu bölgesi, küresel mali kriz ortamında da hem düzenli enerjiden dolayı gelir kaynağı olan hem de birikmiş sermayesi olan ülkelerin bulunduğu bir bölgedir: yatırım ve ticaret için çok büyük olanaklar sunabilir. Ancak bugün yaşanan nispeten düşük petrol fiyatlarının, ülke gelirlerinin azalmasına yol açabildiği görülmektedir. Bu durumda da şimdiden petrol kaynaklarının azaldığı dönemde mevcut refah seviyesinin sürdürülebilir olması için alternatif enerji yatırımları ve planları düşünülmektedir. Yeni Bir Ufuk: Güneş Enerjisi Güneş enerjisinden çok kısaca bahsetmek gerekirse, güneş enerjisi genelde iki ana türe ayrılmaktadır. Birincisi solar termal, diğeri ise fotovoltaik(photovoltaic). Solar termal, genelde en basit cinsten panel vasıtasıyla güneş ışınları ile suyu ısıtarak sıcak su, ya da suyun buharlaşmasıyla çıkan buharın türbinlerden geçmesi sayesinde elektrik elde etme sistemidir. Fotovoltaik ise güneş ışınlarının panellere yansıyarak tıpkı bir bitkinin yaprağının fotosentez yapması gibi doğrudan elektrik üretilmesidir. Son yıllarda da bilhassa yoğunlaştırılmış güneş enerjisi dikkat çekmektedir. Yoğunlaştırılmış güneş enerjisinde ise aynı fotovoltaik panellere yoğunlaştırılmış güneş ışınları yansıtılarak daha yüksek ısı elde edilmektedir ve bu sistemi başta Greenpeace olmak üzere pek çok çevreci grup desteklemektedir. 2 Ayrıca, fotovoltaik veya solar termal güneş enerji sistemleri de inşaat sektöründe binaya bütünleşmiş şekilde uygulandığında elektrik üretip elektrik tüketiminde tasarruf sağlayıp verimliliği arttırmaktadır. Her ne kadar petrol fiyatları yeniden 70 dolar seviyelerine 3 ulaşmışsa da, bu dalgalanma petrol üreticisi ülkelerin oluşturduğu kartel olan OPEC in bütün müdahalelerine rağmen engellenememiştir ve küresel ekonominin yavaşlamasından dolayı 2008 deki tarihi zirve fiyatı olan varili 147 dolardan bugün ki seviyelerine inmiştir. 4 OPEC in dahi piyasa fiyatlarını etkileyebilme konusunda ciddi kısıntıları olduğu görülmüştür. Petrole dayalı milli gelirdeki ani azalma da Ortadoğu nun petrole dayalı ekonomilerince endişe verici bir gelişme olarak görülmüştür. Ortadoğu ve KİK ülkelerinin alternatif enerji konusunda kendi aralarındaki işbirliğini arttırmalarında fayda vardır, çünkü hem kendi iç tüketimlerindeki enerji verimliliği hem de modern şebekeler ile ithalat yapabilmelerinde koordinasyon içinde hareket ederek piyasaya daha kolay ulaşılması mümkün olabilir. Ayrıca unutulmamalıdır ki bölgede Ürdün, Bahreyn ve Umman gibi önemli ülkeler OPEC e üye değildir. 5 Bölgenin genel anlamda serbest dolaşım, sosyal, ekonomik, kültürel, bilimsel, akademik konularında işbirliğini ve ticaret hacmini arttırmasıyla fosil enerji dışı alternatiflere de yönelmesi mümkün olur. Güneş enerjisi ile de bölgenin ekonomik potansiyelinin bölge halklarının refahına daha fazla katkı sağlayacak şekilde işbirliği içinde değerlendirilmesinin de önü açılabilir. Bölgedeki mevcut zengin enerji kaynakları da çok büyük önem taşımaktadır. Dünya enerji piyasasının önemli bölümü Körfez bölgesindeki Hürmüz Boğazı ndan geçmektedir. Ancak petrol
88 > Petrol zengini Ortadoğu ülkeleri, petrol sonrası döneme hazırlık yapmaya başladı. dışında doğalgaz açısından da yeni oluşabilecek işbirlikleri dengeleri değiştirebilir. Rusya, İran ve Katar ın doğal gaz kaynaklarını işbirliği halinde dünya piyasalarına satmaları gündeme gelmiştir. 6 OPEC e benzer bir doğalgaz karteli oluşması durumunda bu kartelin dünya doğalgaz rezervlerinin yüzde 60 civarındaki bölümünü kontrol edeceği tahmin edilmektedir. 7 Dolayısıyla, güneş enerjisi gibi alternatifleri araştırmak, Katar dan çok ciddi miktarda doğal gaz ithal eden BAE nin yanı sıra gibi diğer bölge ülkeleri için de önemlidir. Fosil enerji ihracatı dışındaki sanayi sektörünün gelişimi, hizmet sektörüne yönelik bankacılık, finans, turizm, sağlık hizmetleri gibi yeni alanların geliştirilmesine katkıda bulunacağından ve bölgesel anlamda daha dengeli bir ekonomik yapı oluşturacağından önemlidir. Körfez ülkelerinin acilen yeni sanayi ve sürdürülebilir yatırımlara yönelmeleri gerekmektedir. Şu anki refah düzeyini petrol veya doğalgaz rezervleri tükendiği zaman bile sürdürebilmek açısından da mevcut fonları insan kaynaklarına, araştırma geliştirme ve yeni teknolojilere ayırmakta yarar olduğu düşünülmektedir. Arap dünyasında son yıllarda güneş enerjisine olan ilginin genişlemesi de yeni teknolojilere yönelik ilginin arttığının göstergesidir.
> 89 Güneş enerjisi, kısa dönemde pahalı ve geri dönüşü uzun zaman alan yatırım gerektirdiğinden, bu yatırımları bilhassa Birleşik Arap Emirlikleri gibi birikmiş sermayesi olan Körfez ülkeleri daha rahat yapabilmektedirler. Güneş enerjisi ayrıca Türkiye tarafından da ciddi bir potansiyel olarak görülmektedir. Haziran 2008 de düzenlenen Milli Güvenlik Kurulu toplantısında da Türkiye nin güneş haritası ile güneş enerji potansiyeli değerlendirilmiştir. 8 Türkiye nin güneş enerjisinin MGK da değerlendirilmesi o dönem Türkiye nin yeni zenginliği ve asrın projesi olarak basına yansımıştır. Akabinde, önümüzdeki yıllarda Türkiye nin de güneş enerjisi konusunda yeni projelerin gündeme gelmesi çok da şaşırtıcı olmaz. Türkiye nin gerek kendi iç pazarında güneş enerjisini geliştirebilmesi gerek Ortadoğu da güneş enerjisine yönelik artan talebi karşılama konusunda iddialı olabilmesi için kendi teknolojisini ve yerli güneş paneli üretimini geliştirmesi gerekmektedir. Kendi teknolojilerini üretmemekle beraber, Türkiye ye nazaran Körfez ülkelerinde son yıllarda yüksek seyreden petrol fiyatlarından dolayı çok daha büyük oranda birikmiş sermaye bulunmaktadır ve bu durum da genelde kısa dönemde pahalı olarak görülen ve geri dönüşü uzun yıllar alan güneş enerjisi yatırımlarını kolaylaştırmaktadır. Projeler ve Beklentiler Bu bağlamda, Dubai de bölgenin en büyük güneş enerjisi santralini kuracağı Haziran 2009 da Birleşik Arap Emirlikleri Enerji Bakanlığı Elektrik İşleri Genel Müdürü Ali bin Abdullah Al Owais aracılığı ile duyurulmuştur. 9 Birleşik Arap Emirlikleri nde bilhassa Abu-Dabi ve Dubai de güneş enerjisine ilişkin projeler son yıllarda revaçtadır. Birleşik Arap Emirlikleri Dubai deki proje ile güneş ışınlarının güneş panellerine yansımasında fotovoltaik elektrik üretimi konusunda önemli bir avantaj elde etmenin peşindedir. Başkent Abu-Dabi yakınındaki Masdar City projesi ise dünyada ilk kez karbon salım seviyesi sıfır olan bir şehir kurulması hedeflenmektedir. Başta güneş ve rüzgâr enerjisi olmak üzere çevre dostu ve yenilenebilinir enerji kaynaklarının kullanılacağı bu büyük ölçekli proje, güneş enerjisi alanında dünyadaki en gözde projelerden biri olarak akla gelmektedir. 10 Yaklaşık 22 milyar dolar maliyeti olan Masdar City projesi, küresel ekonomik krizden etkilenmemiş gözükmektedir. 11 Yaklaşık 6,5 kilometre karelik bir alanı olan Masdar City nin 2015 e kadar tamamlanması planlanıyor. Masdar City nin inşaatında da muhtemelen çatıya entegre güneş panelleri de kullanılacaktır. Son yıllarda binaya entegre teknolojilerinin güneş enerjisinden ziyade inşaat malzemesi üreten firmalarca 12 da enerji verimliliğini ve elektrik tasarrufunu arttırmak için pazarlanmasıyla daha geniş kullanım alanları ortaya çıkmıştır. İleriki yıllarda inşaat projelerinde gerek Türkiye de gerek bölgede daha sık entegre güneş sistemleri görmek mümkün olabilir. Birleşik Arap Emirlikleri sadece ülke içindeki projelerle de yetinmeyip, kurulacak Uluslararası Yenilenebilir Enerji Ajansı olan IRENA nın (International Renewable Energy Agency) genel merkezine ev sahipliği yapabilmek adına yoğun diplomatik girişimlerini ikili düzeyde devam etmektedir. En son olarak 13 Haziran itibariyle Singapur ile Vietnam BAE nin girişimini destekleyeceği duyurulmuştur. 13 Birleşik Arap Emirlikleri nin böyle bir girişimine Türkiye nin de destek olabileceği tahmin edilmektedir. Dünya da yeni kurulacak olan yenilenebilir enerji ajansının genel merkezine ev sahipliği yapabilmek için üst düzey girişimlerde bulunulması, tabiri caizse bir diplomatik atağa kalkılmış olması, Birleşik Arap Emirlikleri nin meseleye verdiği önemin göstergesidir. Güneş enerjisinde ülkelerin bireysel çabalarına ilaveten, KİK gibi bölgesel bir kuruluşun bölgesel işbirliği çatısı altında daha kapsamlı ve daha verimli politikalar üretilebilir. Arap dünyasında
90 > güneşli gün sayısının bol olması ve güneş ışınlarının dikey alınması güneş enerjisinin daha az verimli olduğu Avrupa ya elektrik ihracında kullanılması 1990 larda bazı akademik yazılarda önerilmiştir. Avrupa nın hem çatılarda kurulacak güneş panelleri hem de fotovoltaik sistemlerle elektrik üretimiyle ancak elektriğinin yüzde 20 si ile yüzde 30 unu güneş enerjisi ile üretebilmesine karşın Arap dünyası ile işbirliği yapılması durumunda çok daha yüksek oranda güneş enerjisiyle elde edilmiş elektriğin kullanılıp daha çevreci olmanın mümkün olduğu vurgulanmaktadır. 14 Arap dünyası ile Avrupa arasında yenilenebilir enerji işbirliği olanakları son yıllarda yeniden gündeme gelmiştir. İşbirliğinin önceki yıllardaki ilk kurumsal adımlarından biri, Akdeniz çapında yenilenebilir enerji işbirliği kurmayı amaçlayan ve 2003 yılında başlatılan Trans Akdeniz Yenilenebilir Enerji İşbirliği (TREC) idi. 15 TREC; Roma Klubü, Hamburg İklim Koruma Vakfı ve Ürdün Ulusal Enerji Araştırmaları Merkezi tarafından kurulmuştur. Bu proje kapsamında hazırlanan temel planlara göre Akdeniz çanağında bir yenilenebilinir enerji ağı oluşturulup bölgenin yenilenebilinir enerji sistemleri geliştirilmesinde işbirliği yapılması gündemdedir. TREC; rüzgar, güneş, biyokütle, jeotermal, hidroelektrik ve benzeri yenilenebilir enerjilerin, her birinde avantajlı olan bölgelerde geliştirilip bir dağıtım ağı ile geniş bir bölgeye etkin, güvenli ve kesintisiz dağıtımının yapılmasını öngörmektedir. Bu kapsamda Ortadoğu ve Kuzey Afrika bölgelerinin yüksek güneş enerji potansiyelinden dolayı işbirliğine bu alanda destek olmaları düşünülmüştür. TREC in göreceli olarak önemli olmasının bir sebebi de Ortadoğu nun yüksek güneş enerjisi potansiyelinin bölge ülkelerinin dışında, uluslararası bir işbirliği girişiminin çatısı altında değerlendirilmiş olmasının dikkat çekmesidir. Türkiye açısından da, aynı doğalgazda Nabucco ile hedeflenildiği gibi, bu yenilenebilinir enerji projesi sayesinde, hedeflenen enerji koridoru konumu da önemli ölçüde sağlanmış olacaktır. TREC ve benzeri girişimlerin yanı sıra, Arap Ligi de Arap dünyasının güneş enerji haritasını üretme çalışmalarına girişmiştir. Arap Ligi eğitim, kültür ve bilim örgütü ALESCO (Arab League Educational, Cultural and Scientific Organization-ALESCO) tarafından öncülük edilen bir harita çalışmasına 1998 yılında başlanmış ve 2003 sonuna kadar hazırlanıp 2004 başında da yayımlanmıştır. 16 Bu araştırmaya göre en çok güneş alan nokta Mısır ın Aswan bölgesi, en az alan nokta Tunus kenti civarı olarak tespit edilmiştir. 16 ülkeyi ve 207 şehri kapsayan bu harita/ atlas, bundan sonraki güneş enerjisi yatırımlarına yön vermek amacıyla hazırlanmıştır. Dolayısıyla da Arap dünyasında bir süredir petrol sonrası sistemler konusunda bilinçli bir araştırma olduğunu söylemek yanlış olmaz. Körfez bölgesi dışındaki Arap ülkelerinin de güneş enerjisine büyük ilgileri bulunmaktadır. Ürdün de de Kral II. Abdullah ın himayesinde yenilenebilir enerji konusunda geniş katılımlı ve önemli bir uluslararası konferans düzenlenmiştir. Ürdün ve Avrupa Birliği, 1-2 Nisan 2009 tarihlerinde başkent Amman da Ürdün-Avrupa Yenilenebilir Enerji Konferansı ve Fuarını 17 düzenlemişlerdir. 18 Bu konferans ile başta güneş enerjisi olmak üzere, yenilenebilir enerjilere dikkat çekilmiş ve potansiyellerin geliştirilmesinin teşvik edilmesi istenmiştir. Ancak, unutulmamalıdır ki, Körfez ülkelerinin aksine Ürdün de önemli petrol, doğalgaz veya başka fosil enerji kaynakları bulunmamaktadır. Dolayısıyla, Ürdün ün güneş enerjisini geliştirme sebebi KİK ülkelerinin kendilerini petrol sonrasın hazırlamasından ziyade Avrupa ülkeleri ve Türkiye gibi şimdiden alternatifleri değerlendirme çabasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca, TREC te de öngörüldüğü şekilde çok uluslu olan bu ve benzeri konferans ve fuarlar ve Avrupa Birliği ile Ortadoğu ülkelerinin yenilenebilir enerji alanında işbirliği olanakları devlet başkanı seviyesinde desteklenmektedir. Yüksek petrol fiyatlarının olduğu bir dönemde de yenilenebilinir enerjilerin geliştirilmesine yönelik çabalara yeniden ivme kazandırılmaya çalışıldığı da görülmektedir. Sonuç Arap dünyasında son yıllarda güneş enerjisine artan bir ilgi söz konusudur. Bu ilgiyi gelecekte doğrudan petrole alternatif olarak oluşacak bir
> 91 dünyaya hazırlık ve bölgenin başka bir zengin kaynağı olan güneşin değerlendirilmesi olarak görmek çok da yanlış olmaz. Türkiye de de güneş enerjisine ilgi mevcuttur. Ancak güneş enerjisi, kısa dönemde pahalı ve geri dönüşü uzun zaman alan yatırım gerektirdiğinden, bu yatırımları bilhassa Birleşik Arap Emirlikleri gibi birikmiş sermayesi olan Körfez ülkeleri daha rahat yapabilmektedirler. Güneş enerjisi Avrupa da daha ziyade çevreci sebeplerden dolayı önemsenmektedir. Arap dünyasında da güneş enerjisine ilginin olmasında muhtemelen çevreci bir enerji sistemi olmasının rolü vardır. Ancak öyle görünüyor ki Avrupa nın aksine, Arap dünyasındaki ilginin başlıca sebebi petrol sonrası bir dünyaya hazırlıklı olma düşüncesidir. Bölge ülkeleri gerek bireysel anlamda yaptıkları çalışmalarla gerek planlanan çokuluslu projelerle petrol sonrası bir gelecek için yatırımlara şimdiden başlamışlardır ve hız vermektedirler. 1 KİK, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar, Bahreyn, Kuveyt ve Umman hükümdarlarınca, bölgesel işbirliğini arttırmak amacıyla 1981 yılında kurmuşlardır. 2 Concentrating Solar Power Global Outlook 2009. http://www.greenpeace.org/raw/content/international/press/reports/concentrating-solar-power-2009.pdf (Son Erişim: 25 Mayıs 2009) 3 Vivian Salama, Dubai Shares Climb to 7-Month High on Oil, Real-Estate Market, 10 Haziran 2009, http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=aptzvb0ff9jy (Son Erişim: 10 Haziran 2009) 4 Andrew Sparrow, Wild Fluctuations in Oil price could damage world economy, warns Brown.,The Guardian, 19 Aralık 2008 5 OPEC Resmi internet sitesi About Us, http://www.opec.org/aboutus/ (Son Erişim: 12 Mayıs 2009) 6 Terry Macalister, Russia, Iran, and Qatar announce cartel that will control 60% of World s gas supplies, The Guardian, 22 Ekim 2008, 7 Ibid. 8 Kürşat Özmen, Yeni Zenginlik Haritamız, 27 Haziran 2008, http://hurarsiv.hurriyet.com.tr/goster/ haber.aspx?id=9223370&tarih=2008-06-27 (Son Erişim: 23 Nisan 2009) 9 Dubai Plans to build region s biggest solar energy plant 02 Haziran 2009 http://uaeinteract.com/ docs/dubai_plans_to_build_regions_biggest_solar_energy_plant/36100.htm 10 (Son Erişim: 18 Haziran 2009) Masdar City, http://www.masdaruae.com/partnership/partnershipopportunities.aspx?fst=pd&pd=ag (Son Erişim: 11 Haziran 2009) 11 Abu Dhabi to keep investing in solar energy despite crisis, 19 Ocak 2009 http://www.google. com/hostednews/afp/article/aleqm5gdipla7e51ongs9xebuea1j-kytq (Son Erişim: 15 Haziran 2009) 12 Braas Enegtre Güneş Enerji Çatı Sistemleri, http://www.monier.com.tr/ueruenler-ve-coezuemler/ guenes-enerjili-cati-sistemi.html (Son Erişim: 23 Mayıs 2009) 13 Singapore and Vietnam Support UAE s Irena bid, 13 Haziran 2009 http://uaeinteract.com/docs/ Singa pore_and_vietnam_support_uaes_irena_bid_/35742.htm (Son Erişim: 18 Haziran 2009) 14 Wolf, C.D. Opportunities of Exporting Solar energy from the Arab world to Europe, Renewable Energy, Volume 14, Number 1, May 1998, pp. 447-452(6) 15 TREC ( Trans- Mediterranean Renewable Energy Co-operation), http://www.desertec.org/fileadmin/downloads/media/summary_tr.pdf (Son Erişim: 1 Ağustos 2008) 16 W. E. Alnaser, B. Eliagoubi, A. Al-Kalak, H. Trabelsi, M. Al-Maalej, H. M. El-Sayed and M. Alloush, First Solar Radiation Atlas for the Arab World, Renewable Energy, Volume 29, Issue 7, June 2004, pp 1085-1107 17 Euro-Jordanian Renewable Energy Conference and Expo 2009 (EJREC), 18 Alman-Ürdün Üniversitesi rektör yardımcısı,peter Uecker EJREC te konuştu (GJU Vice-President for International Affairs, Dr. Peter Uecker, was an invited speaker at the Euro-Jordanian Renewable Energy Conference and Expo 2009 (EJREC), which took place in Amman on April 1st and 2nd), 2 Nisan 2009, http://www.gju.edu.jo/news.aspx?id=134&group_key=news&lang=en, (Son Erişim: 18 Haziran 2009) DİPNOTLAR