TÜRKİYE ELEKTRİK İLETİM A.Ş. GENEL MÜDÜRLÜĞÜ APK DAİRESİ BAŞKANLIĞI TÜRKİYE ELEKTRİK ENERJİSİ 10 YILLIK ÜRETİM KAPASİTE PROJEKSİYONU (2008 2017)

TÜRKİYE ELEKTRİK İLETİM A.Ş. GENEL MÜDÜRLÜĞÜ APK DAİRESİ BAŞKANLIĞI TÜRKİYE ELEKTRİK ENERJİSİ 10 YILLIK ÜRETİM KAPASİTE PROJEKSİYONU (2008 2017) TEMMUZ 2008

İÇİNDEKİLER I GİRİŞ... 2 II TALEP GELİŞİMİ... 4 II.1. 1998 2007 Yılları Türkiye Elektrik Sistemi Puant Güç ve Enerji Talebi... 4 II.2. 2007 Yılı Elektrik Enerjisi Tüketiminin Günlük İncelemeleri... 5 II.3. 2006 2007 Yılları Tertiplenmiş Yük Eğrileri... 9 II.4. Talep tahminleri... 9 III 2006 2007 YILLARI ÜRETİM PROGRAMLARI VE GERÇEKLEŞMELERİ... 15 III.1. 2006 Yılı... 15 III.2. 2007 Yılı... 16 IV TÜRKİYE MEVCUT ELEKTRİK SİSTEMİNİN ÜRETİM TÜKETİMİ İNCELEMESİ... 18 IV.1. Elektrik Üretim Tesislerinin Kuruluşlara Göre Gelişimi... 18 IV.1.1. Değerlendirme... 27 IV.2. Türkiye Elektrik Tüketiminin İncelenmesi... 28 IV.2.1. Giriş... 28 IV.2.2. Elektrik Enerjisi Tüketim Karakteristiği... 28 IV.2.3. Tertiplenmiş Yük-Zaman Eğrisi... 30 IV.2.4. Tüketimin Aylara Göre İncelenmesi... 31 IV.2.5. Değerlendirme ve Sonuç... 33 V İLETİM VE DAĞITIM SİSTEMİ... 35 V.1. İletim Sistemi... 35 V.2. Dağıtım Sistemi... 36 V.3. Sistem Kayıpları... 37 VI ÜRETİM KAPASİTE PROJEKSİYONUNUN HAZIRLANMASINDA KULLANILAN KABULLER... 38 VI.1. Talep... 38 VI.2. Mevcut Üretim Sistemi... 38 VI.3. İnşa Halinde, 2007 Yılı Sonu İtibariyle Lisans Almış ve Öngörülen Tarihlerde Devreye Girmesi Beklenen Üretim Tesisleri ve Yeni Kapasite İlavesi... 39 VII SONUÇLAR... 59 VII.1. Çözüm I A (Baz Talep Senaryo 1)... 59 VII.2. Çözüm I B (Baz Talep Senaryo 2)... 72 VII.3. Çözüm II A (Düşük Talep Senaryo 1)... 83 VII.4. Çözüm II B (Düşük Talep Senaryo 2)... 96 VIII SONUÇ VE ÖNERİLER... 107 IX EKLER... 110 1

I GİRİŞ 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ve Şebeke Yönetmeliği çerçevesinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı tarafından hazırlanan talep tahminleri esas alınarak piyasa katılımcılarına yol göstermek amacıyla; 10 yıllık Üretim Kapasite Projeksiyonunu hazırlamak ve Kurul onayına sunmak üzere Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi ne (TEİAŞ) verilmiş olan görev kapsamında bu rapor hazırlanmıştır. Talep tahminleri dağıtım şirketleri tarafından henüz tamamlanamadığından bu raporda da Şebeke Yönetmeliğinin geçici maddesine göre Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ndan (ETKB) alınan ve MAED modeli Mayıs 2008 çalışması sonuçlarından elde edilen Baz Talep ve Düşük Talep serileri kullanılmıştır. Üretim Kapasite Projeksiyonunun çalışma periyodu 10 yıllık olup 2008 2017 yıllarını kapsamaktadır. Mevcut, inşası devam eden ve Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu nca (EPDK) Ocak 2008 Dönemi İlerleme Raporlarına göre iki ayrı senaryo halinde (Senaryo 1 ve Senaryo 2) hazırlanan 2008 2013 yılları arasında işletmeye gireceği öngörülen projelerin bu periyoddaki üretim kapasiteleri ve güçleri dikkate alınarak iki talep serisine göre Arz-Talep Dengeleri, güç ve enerji olarak hesaplanmıştır. Mevcut termik ve hidrolik santralların 10 yıllık proje ve güvenilir üretim değerlerine ilişkin bilgiler Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ), Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt Anonim Şirketi (TETAŞ) ve Devlet Su İşleri (DSİ) Genel Müdürlüklerinden alınmıştır. Lisans almış santrallar için EPDK tarafından verilen, Aralık 2007 tarihi itibariyle lisans almış tesislerin Ocak 2008 Dönemi İlerleme Raporları dikkate alınarak güncelleştirilmiş bilgileri kullanılmıştır. Üretim kapasiteleri hesaplanırken hidrolik santralların normal hidrolojik koşullardaki üretimleri olan ortalama veya proje üretimleri ve kurak hidrolojik koşullardaki üretimleri olan güvenilir üretimleri ayrı ayrı göz önüne alınarak her iki talep serisi için ve bu dönem içinde işletmeye girmesi öngörülen projelere ait EPDK tarafından hazırlanan her iki senaryo için arz talep dengeleri ve enerji yedekleri hesaplanmış ve sonuçları Çözüm I A, Çözüm I B ve Çözüm II A, Çözüm II - B olarak raporda yer almıştır. Raporda 2007 yılı sonu itibariyle Türkiye Elektrik Sisteminde; mevcut olan üretim tesisleri, mevcut inşa halindeki kamu üretim tesisleri, mevcut inşası devam eden kamu projeleri Aralık 2007 tarihi itibariyle lisans almış ve öngörülen tarihlerde devreye girmesi beklenen ve Ocak 2008 Dönemi İlerleme Raporlarına göre iki ayrı senaryo halinde hazırlanmış özel sektör üretim tesisleri mevcut inşası devam eden kamu projeleri lisans almış ve öngörülen tarihlerde devreye girmesi beklenen özel sektör projeleri yeni kapasite ilavesi ile her iki talep serisinin nasıl karşılanacağı incelenmiştir. Hidrolik, Termik ve Yenilenebilir olarak belirlenen yeni ilave kapasite miktarları Kasım 2004 tarihinde yapılan ve Kuruluşumuz resmi internet sayfasında yayınlanan ve ETKB tarafından kuruluşumuza yaptırılan Üretim Planlama Çalışması sonuçlarından alınmıştır. 2008 2017 dönemini kapsayan kapasite projeksiyonu çalışması ile elektrik enerjisi talebinin mevcut, inşası devam eden, lisans almış ve öngörülen tarihlerde devreye girmesi beklenen ve yeni ilave kapasite ile güvenilir bir şekilde yani belli bir yedek ile nasıl karşılanacağı analizi yapılmakta olup söz konusu bu üretim tesislerinin yapabilecekleri üretim miktarları proje ve güvenilir üretim kapasitesi olarak dikkate alınmaktadır. 2

Bu çalışma ile her yıl üretim kompozisyonunu oluşturan üretim tesislerinin periyodik bakım, arıza, hidrolojik koşullar ve rehabilitasyon durumları göz önüne alınarak proje ve güvenilir üretim kapasite miktarları ile talebin güvenli bir yedek ile nasıl karşılanacağı hesaplanmaktadır. Üretim kapasite miktarları yakıtın kesintisiz sağlanacağı işletme koşulları dikkate alınarak hesaplanmaktadır. 2008 2017 kapasite projeksiyonu çalışmasındaki kabuller bu çalışmanın en önemli verileri olup çalışma sonuçlarından önce bu bölümün incelenmesi ve projeksiyondaki sonuçların buna göre değerlendirilmesi gerekmektedir. 3

II. TALEP GELİŞİMİ Bu bölümde son 10 yıllık (1998-2007) elektrik enerjisi tüketiminin gelişimi, aynı dönemdeki güç talebinin gelişimi, 2007 yılındaki tipik günlere ait yük eğrileri, gerçekleşen talebin tahminler ile karşılaştırılması ve gelecek 10 yıllık (2008-2017) dönem için ETKB tarafından verilen puant güç ve elektrik enerjisi talebinin tahmin edilen gelişimi verilmektedir. 2008-2017 dönemi talep tahminleri için 4628 sayılı Kanunda ve Şebeke Yönetmeliğinde Dağıtım Şirketleri tarafından yapılması istenen ve belli bir formatta hazırlanması tarif edilen talep çalışması, Dağıtım Şirketleri tarafından henüz hazırlanamadığından bu çalışmalar tamamlanana kadar daha önceden de yapıldığı gibi yine ETKB tarafından MAED Modeli kullanılarak 2008 yılı Mayıs ayında elde edilmiş olan talep serileri kullanılmıştır. II.1. 1998 2007 Yılları Türkiye Elektrik Sistemi Puant Güç ve Enerji Talebi Türkiye elektrik enerjisi brüt tüketimi (Türkiye brüt üretimi+dış alım dış satım) 2006 yılında %8.6 artış ile 174.6 Milyar kwh, 2007 yılında ise %8.8 artış ile 190 Milyar kwh olarak gerçekleşmiştir. Türkiye net tüketimi 2006 yılında 144.1 Milyar kwh, 2007 yılında ise 155.1 Milyar kwh olmuştur. Türkiye enterkonnekte sistemi yıllar itibariyle ani puant talebi ve enerji gelişimi Tablo 1 de verilmektedir. 2006 yılında puant talep 27594 MW, Minimum Yük 10545 MW olarak gerçekleşmiştir. 2007 yılında ise puant talep 29249 MW, Minimum Yük 11100 MW olarak gerçekleşmiştir. Tablo 1 : 1998 2007 Yılları Türkiye Elektrik Sistemi Puant Güç ve Enerji Talebi PUANT GÜÇ TALEBİ (MW) ENERJİ TALEBİ (GWh) ARTIŞ (%) ARTIŞ (%) 1998 17799 5,2 114023 8,1 1999 18938 6,4 118485 3,9 2000 19390 2,4 128276 8,3 2001 19612 1,1 126871-1,1 2002 21006 7,1 132553 4,5 2003 21729 3,4 141151 6,5 2004 23485 8,1 150018 6,3 2005 25174 7,2 160794 7,2 2006 27594 9,6 174637 8,6 2007 29249 6,0 190000 8,8 4

Grafik 1: 1998 2017 Yılları Türkiye Elektrik Sistemi Puant Güç ve Enerji Talebi 65000 400000 60000 55000 350000 50000 300000 45000 40000 250000 MW 35000 30000 200000 GWh 25000 150000 20000 15000 100000 10000 50000 5000 0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 0 TÜKETİM (GWh) SENARYO 1 ENERJİ TALEBİ SENARYO 2 ENERJİ TALEBİ PUANT YÜK (MW) SENARYO 1 PUANT TALEP SENARYO 2 PUANT TALEP II.2. 2007 Yılı Elektrik Enerjisi Tüketiminin Günlük İncelemeleri 2007 yılında elektrik enerjisi talebinin maksimum ve minimum olduğu günlerin yük eğrisi Grafik 2 ve Grafik 3 te, her ayın üçüncü Çarşamba gününe ait yük eğrileri Grafik 4 de verilmektedir. 2007 yılında en yüksek tüketimin olduğu günde puant talep 28667 MW tır. Grafik 2: 2007 yılı elektrik enerjisi tüketiminin maksimum olduğu günde (26 Temmuz 2007) santralların enerji kaynağı türlerine göre çalışma durumları: ENTERKONNEKTE SİSTEMDE ELEKTRİK ENERJİSİ TÜKETİMİNİN MAKSİMUM OLDUĞU GÜNDE SANTRALLARIN TİPLERİNE GÖRE ÇALIŞMA DURUMLARI 35000 34000 33000 32000 31000 DIŞ SATIM DIŞ ALIM 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 HİDROLİK 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 DOĞALGAZ 13000 12000 11000 10000 9000 8000 SIVI YAKIT TOPLAMI 7000 6000 İTHAL KÖMÜR 5000 TAŞKÖMÜRÜ 4000 3000 LİNYİT 2000 1000 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 MW 5

Grafik 3: 2007 yılı elektrik enerjisi tüketiminin minimum olduğu günde (13 Ekim 2007) santralların enerji kaynağı türlerine göre çalışma durumları: MW 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 ENTERKONNEKTE SİSTEMDE ELEKTRİK ENERJİSİ TÜKETİMİNİN MİNİMUM OLDUĞU GÜNDE SANTRALLARIN TİPLERİNE GÖRE ÇALIŞMA DURUMLARI SIVI YAKIT TOPLAMI DIŞ ALIM TAŞKÖMÜRÜ DOĞALGAZ İTHAL KÖMÜR LİNYİT DIŞ SATIM HİDROLİK 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 6

Grafik 4: 2007 yılında her ayın üçüncü Çarşamba günlerinin saatlik yük grafiği MW 17 OCAK 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 MW 21 ŞUBAT 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 ANİ PUANT : 26.041,2 MW TÜKETİM : 530.402 MWh ANİ PUANT : 24.960,7 MW TÜKETİM : 514.564 MWh MW 21 MART 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 ANİ PUANT : 23.892,2 MW TÜKETİM : 492.988 MWh MW 18 NİSAN 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 ANİ PUANT : 24.641,1 MW TÜKETİM : 514.800 MWh MW 16 MAYIS 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 ANİ PUANT : 23.787,2 MW TÜKETİM : 499.213 MWh MW 20 HAZİRAN 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 ANİ PUANT : 26.190,2 MW TÜKETİM : 544.163 MWh 7

MW 18 TEMMUZ 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 ANİ PUANT : 27.474,4 MW TÜKETİM : 573.285 MWh MW 15 AĞUSTOS 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 ANİ PUANT : 27.922,3 MW TÜKETİM : 582.990 MWh MW 19 EYLÜL 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 ANİ PUANT : 23.627,2 MW TÜKETİM : 516.068 MWh MW 17 EKİM 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 ANİ PUANT : 24.099,7 MW TÜKETİM : 500.427 MWh MW 21 KASIM 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 10000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 ANİ PUANT : 27.925,0 MW TÜKETİM : 558.523 MWh MW 19 ARALIK 2007 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 ANİ PUANT : 23.077,6 MW TÜKETİM : 494.166 MWh 2007 Yılında 20-33 / Ocak Kurban Bayramı, 12-14 / Ekim Ramazan Bayramıdır. 8

II.3. 2006 2007 Yılları Tertiplenmiş Yük Eğrileri Grafik 5: 2006 yılı tertiplenmiş yük eğrisi: MW 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1 SAAT Grafik 6: 2007 yılı tertiplenmiş yük eğrisi: 2007 YILI TERTİPLENMİŞ YÜK EĞRİSİ MW 31000 30000 29000 28000 27000 26000 25000 24000 23000 22000 21000 20000 19000 18000 17000 16000 15000 14000 13000 12000 11000 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1 SAAT II.4. Talep tahminleri 2008 2017 dönemini kapsayan Üretim Kapasite Projeksiyon çalışmasında 2008 yılı Mayıs ayında iki alternatifli olarak ETKB tarafından yürütülen talep tahmin çalışması sonuçları doğrultusunda hesaplanmış olan Baz Talep ve Düşük Talep serileri kullanılmıştır. ETKB tarafından hazırlanan elektrik enerjisi talep tahmini çalışmalarının gerçekleşme analizleri Tablo 2 ve Tablo 3 te verilmiştir 1. 1 Türkiye Uzun Dönem Elektrik Enerjisi Talep Çalışması Raporu (ETKB) 9

Tablo 2 : Elektrik Enerjisi Tüketimi Gerçekleşme ve Yapılan Talep Projeksiyonları Milyar kwh Projeksiyonlar Elektrik Politikalar 5.En.Kong. 6.En.Kong. Tüketimi 1985 1987 1988/1 1988/2 1990 1990/2 1993 1994 1996 2000 2002/1 2002/2 2004 1980 24.6 1981 26.3 1982 28.3 1983 29.6 1984 33.3 1985 36.4 35.9 1986 40.5 40.5 1987 44.9 45.2 1988 48.4 50.5 51.6 1989 52.6 56.4 57.9 57.9 55.5 52.6 52.6 1990 56.8 62.0 65.0 64.9 61.8 56.5 56.8 1991 60.5 68.0 71.7 71.9 68.2 68.2 68.2 1992 67.2 74.6 79.0 79.2 75.3 75.3 75.3 1993 73.4 81.8 87.2 87.3 83.1 83.1 83.1 71.7 1994 77.8 89.6 96.1 96.1 91.8 91.8 91.8 80.4 81.0 1995 85.5 98.3 105.9 105.9 101.2 101.2 93.0 88.4 87.2 1996 94.8 106.9 115.6 115.6 110.6 110.6 100.8 96.8 94.6 1997 105.5 116.3 126.8 126.8 120.6 120.6 109.3 106.0 102.5 105.3 1998 114.0 126.5 138.9 138.9 131.6 131.6 118.5 116.1 111.1 113.8 1999 118.5 137.5 152.3 152.3 143.5 143.5 128.4 127.2 120.3 123.7 118.5 2000 128.3 149.6 166.8 166.8 156.5 156.5 139.3 139.3 130.4 134.3 126.8 128.3 128.3 2001 126.9 177.0 177.0 165.3 168.0 150.8 150.7 140.9 146.2 138.8 127.3 126.9 2002 132.6 189.3 189.3 178.1 180.2 163.2 163.2 151.7 158.0 151.4 133.4 132.3 2003 141.2 202.5 202.5 191.9 193.4 176.7 176.7 163.4 170.8 165.2 151.5 142.5 2004 150.0 216.5 216.5 206.7 207.5 191.3 191.3 176.0 184.6 180.2 172.1 158.2 2005 160.8 231.5 231.5 222.7 222.7 207.1 207.1 189.6 199.6 196.6 195.5 175.7 160.5 2006 174.6 247.6 247.6 239.9 239.9 224.2 224.2 203.7 215.2 213.2 211.0 190.7 176.4 2007 190.0 264.8 264.8 258.5 258.5 242.7 242.7 218.8 231.8 231.1 227.8 207.1 190.7 10

Tablo 3 : Elektrik Enerjisi Talep Projeksiyonlarının Tüketimi Gerçekleşmesine Göre Sapma Oranları (%) Projeksiyonlar Politikalar 5.En.Kong. 6.En.Kong. 1985 1987 1988/1 1988/2 1990 1990/2 1993 1994 1996 2000 2002/1 2002/2 2004 1980 1981 1982 1983 1984 1985-1.4 1986 0.0 1987 0.7 1988 4.3 6.6 1989 7.2 10.1 10.1 5.5 0.0 0.0 1990 9.2 14.4 14.3 8.8-0.5 0.0 1991 12.4 18.5 18.8 12.7 12.7 12.7 1992 11.0 17.6 17.9 12.1 12.1 12.1 1993 11.4 18.8 18.9 13.2 13.2 13.2-2.3 1994 15.2 23.5 23.5 18.0 18.0 18.0 3.3 4.1 1995 15.0 23.9 23.9 18.4 18.4 8.8 3.4 2.0 1996 12.8 21.9 21.9 16.7 16.7 6.3 2.1-0.2 1997 10.2 20.2 20.2 14.3 14.3 3.6 0.5-2.8-0.2 1998 11.0 21.8 21.8 15.4 15.4 3.9 1.8-2.5-0.2 1999 16.0 28.5 28.5 21.1 21.1 8.4 7.3 1.5 4.4 0.0 2000 16.6 30.0 30.0 22.0 22.0 8.6 8.6 1.6 4.7-1.2 0.0 0.0 2001 39.5 39.5 30.3 32.4 18.8 18.8 11.0 15.2 9.4 0.3 0.0 2002 42.8 42.8 34.4 35.9 23.1 23.1 14.4 19.2 14.2 0.6-0.2 2003 43.5 43.5 36.0 37.0 25.2 25.2 15.8 21.0 17.0 7.3 1.0 2004 44.3 44.3 37.8 38.3 27.5 27.5 17.3 23.1 20.1 14.7 5.5 2005 44.0 44.0 38.5 38.5 28.8 28.8 17.9 24.1 22.3 21.6 9.3-0.2 2006 41.8 41.8 37.4 37.4 28.4 28.4 16.7 23.3 22.1 20.8 9.2 1.0 2007 39.4 39.4 36.1 36.1 27.7 24.7 15.2 22.0 21.6 19.9 9.0 0.4 11

Tahminlerin gerçekleşme oranları, kalkınma hızının gerçekleşme oranı ile yakın ilişkilidir. Bugüne kadar yapılan talep projeksiyonu çalışmalarında kullanılan GSYİH artış hızları, gerçekleşmeler ile mukayese edildiğinde gerçekleşme ile talep çalışmalarında kullanılan hedef artış hızlarında, kriz yılları hariç + %10 ve - %5 oranında sapmaların olduğu tespit edilmiştir. Modelde kullanılan verilerin gerçek değerlere daha yakın olması durumunda kısa ve orta dönemde elektrik enerjisi talep gerçekleşmeleri tahminlere daha yakın, uzun dönemde ise kullanılan verilere paralel olarak sapmalar daha da fazla olmaktadır. ETKB tarafından Mayıs 2008 de talep tahminleri Baz ve Düşük Senaryo olarak yapılmıştır. Bu talep projeksiyonlarından Baz Senaryo; DPT tarafından tarım, maden, imalat, enerji, inşaat, ulaştırma ve diğer hizmetler sektörlerinin her birisi için 2030 yılına kadar GSYİH ya sağladıkları katkı ve dolayısıyla bunların toplamından oluşan 1998 yılı fiyatları ile GSYİH miktarı verilerinin kullanılmasıyla hesaplanmış, Düşük Senaryo ise 2009 yılından itibaren GSYİH nın yıllık %4.5 oranında artacağı varsayımı ile yapılmıştır. DPT Müsteşarlığı tarafından 2008 yılında belirlenen ve Baz Senaryoda kullanılan beş yıllık periyodlar halindeki kalkınma hızı, gayri-safi yurt içi hasıla artış hızı ile %4.5 lik büyümeyi öngören Düşük Senaryo verileri aşağıda verilmektedir: Baz Senaryo Düşük Senaryo Dönemler Kalkınma Hızı (%) Kalkınma Hızı (%) 2000-2005 4.6 4.6 2005-2010 5.8 5.3 2010-2015 5.5 4.5 2015-2030 5.5 4.5 Kaynak: Türkiye Uzun Dönem Elektrik Enerjisi Talep Çalışması Raporu ETKB Bu kalkınma hızlarına göre GSYİH nin sektörlere göre gelişim yapısı Tablo 4 de verilmektedir. Tablo 4 : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla nın Sektörel Yapısı (% pay) 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Tarım 12.2 10.6 8.5 7.5 6.5 5.7 5.0 İnşaat 5.7 5.8 5.7 5.5 5.5 5.5 5.5 Maden 0.9 0.7 0.6 0.5 0.5 0.5 0.5 İmalat 23.5 23.5 23.5 24.0 24.1 24.2 24.3 Enerji 1.9 1.9 2.3 2.8 3.3 3.7 4.1 Hizmetler 55.7 57.5 58.9 59.6 60.1 60.4 60.6 TOPLAM 100.0 100.0 100.0 100.00 100.0 100.0 100.0 Kaynak: ETKB - EİGM Tablonun incelenmesinden de görüleceği üzere, tarım ve maden sektörlerinin milli gelire olan katkılarının giderek azalmasına karşılık, imalat sanayinin katkısının artması, inşaat sektörünün payının çok az düşmesi beklenmektedir. Uzun dönemde enerji ve imalat sektörlerinin payı artmakla birlikte, en fazla artışın hizmetler sektöründen gelmesi beklenmektedir. 12

Düşük Senaryoda ise GSYİH artışı hızlarının ve dolayısı ile toplam milli gelirin düşmesi ancak sektör paylarının aynı kalması öngörülmüştür. Talep tahmin serileri olan Baz Talep ve Düşük Talep ile yıllara göre artışları sırasıyla Tablo 5, Grafik 7 ve Tablo 6, Grafik 8 de verilmektedir. 2008 ve sonraki yıllarda da minimum yükün puant talebe oranının geçmiş yıllarda gerçekleştiği gibi %40 dolayında devam edeceği, diğer bir deyişle yük eğrisi karakteristiğinin çok fazla değişmeyeceği kabul edilmiştir. Bu oranın yükseltilmesinin sağlanması durumunda kısa dönemde arz güvenilirliğine katkı sağlayacağı dikkate alınması gereken bir husustur. Talep tahminleri Türkiye elektrik sistemi için geçerli olup, brüt taleptir. İletim ve dağıtım hatlarındaki kayıplar, santralların iç ihtiyaçları dahildir. Ayrıca dağıtım sistemine bağlı ve Yük Tevzi Merkezinden talimat almayan üretim tesislerinin de üretimleri bu çalışmaya dahil edilmiştir. Tablo 5 : Talep Tahmini (Baz Talep) PUANT TALEP ENERJİ TALEBİ YIL MW Artış (%) GWh Artış (%) 2008 32478 204000 2009 35053 7,9 219013 7,4 2010 37832 7,9 236182 7,8 2011 40716 7,6 253837 7,5 2012 43819 7,6 272812 7,5 2013 47159 7,6 293205 7,5 2014 50753 7,6 315123 7,5 2015 54622 7,6 338679 7,5 2016 58560 7,2 363695 7,4 2017 62782 7,2 390559 7,4 Grafik 7: Talep Tahmini (Baz Talep) 70000 450000 MW 60000 50000 40000 30000 20000 10000 400000 350000 300000 250000 200000 150000 100000 50000 GWh 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 0 PUANT TALEP ENERJİ TALEBİ 13

Tablo 6 : Talep Tahmini (Düşük Talep) PUANT TALEP ENERJİ TALEBİ YIL MW Artış (%) GWh Artış (%) 2008 32143 204000 2009 34571 7,6 216992 6,4 2010 37182 7,6 230705 6,3 2011 39673 6,7 246181 6,7 2012 42331 6,7 262696 6,7 2013 45167 6,7 280319 6,7 2014 48193 6,7 299124 6,7 2015 51421 6,7 319190 6,7 2016 54788 6,5 340379 6,6 2017 58376 6,5 362975 6,6 Grafik 8: Talep Tahmini (Düşük Talep) 60000,00 400000 50000,00 350000 300000 40000,00 250000 MW 30000,00 200000 GWh 20000,00 10000,00 150000 100000 50000 0,00 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 0 PUANT TALEP ENERJİ TALEBİ 14

III. 2006 2007 YILLARI ÜRETİM PROGRAMLARI VE GERÇEKLEŞMELERİ I.1. 2006 Yılı 2006 yılı için hazırlanan üretim programında Türkiye toplam elektrik üretiminin 173.1 milyar kwh seviyelerinde olacağı ve buna göre elektrik enerjisi tüketiminin de 171.4 milyar kwh olacağı tahmin edilmiş olup, 2006 yılı Türkiye elektrik enerjisi tüketimi bir önceki yıla göre yaklaşık %8.6 artış ile 174.6 milyar kwh olarak gerçekleşmiştir (Tablo 7). 2006 yılı sonu itibariyle Türkiye toplam kurulu gücü 40564.8 MW olup, bu gücün Kuruluşlara dağılımı Tablo 8 de verilmektedir. Tablo 7: 2006 Yılı Elektrik Üretim Programı ve Gerçekleşmesi (GWh) KURULUŞLAR 2006 Yılı Programı 2006 Yılı Revize Programı 2006 Yılı Gerçekleşme EÜAŞ 65949 67452 71082 EÜAŞ'A BAĞLI ORT. SANT. 13090 12630 13634 MOBİL SANTRALLAR 370 438 418 İŞLETME HAKKI DEV. SANT. 4196 4143 4061 YAP İŞLET DEVRET SANTRALLAR 14650 14834 14767 YAP İŞLET SANTRALLAR 41155 43859 42738 SERBEST ÜRETİM ŞİRKETLERİ 14533 13096 15163 OTOPRODÜKTÖRLER 19144 16531 14437 EÜAŞ DIŞINDAKİ ÜRETİM TOPLAMI 107138 105531 105218 TÜRKİYE ÜRETİM TOPLAMI 173087 172983 176300 DIŞ ALIM TOPLAMI 660 664 573 TÜRKİYE ÜRETİMİ + DIŞALIM 173747 173647 176873 DIŞ SATIM TOPLAMI 2370 2184 2236 TÜRKİYE TÜKETİMİ 171377 171463 174637 15

Tablo 8: 2006 Yılı Kurulu Güç Dağılımı EÜAŞ SANTRALLARI KURULU GÜÇ MW TERMİK 8.705,9 HİDROLİK 11.176,0 TOPLAM GÜÇ MW 19.881,9 EÜAŞ'A BAĞLI ORTAKLIK SANTRALLARI TERMİK 3.834,0 3.834,0 İŞLETME HAKKI DEVREDİLEN SANTRALLAR TERMİK 620,0 HİDROLİK 30,1 650,1 MOBİL SANTRALLAR TERMİK 724,9 724,9 YAP İŞLET SANTRALLARI TERMİK 6.101,8 6.101,8 YAP İŞLET DEVRET SANTRALLARI SERBEST ÜRETİM ŞİRKET SANTRALLARI OTOPRODÜKTÖR SANTRALLAR TÜRKİYE TOPLAM KURULU GÜÇ TERMİK 1.449,6 RÜZGAR 17,4 HİDROLİK 982,0 TERMİK 2839,0 RÜZGAR 40,4 HİDROLİK 326,8 TERMİK 3.152,9 RÜZGAR 1,2 HİDROLİK 562,8 TERMİK 27.443,1 RÜZGAR 59,0 HİDROLİK 13.062,7 2.449,0 3.206,2 3.716,9 40.564,8 I.2. 2007 Yılı 2007 yılında ise, 187.7 milyar kwh olarak tahmin edilen toplam elektrik enerjisi üretimi bir önceki yıla göre %8.6 artış ile 191.5 milyar kwh ve 185.2 milyar kwh olarak tahmin edilen elektrik enerjisi tüketimi de bir önceki yıla göre %8.8 artış ile 190.0 milyar kwh olarak gerçekleşmiştir (Tablo 9). 2007 yılı sonu itibariyle Türkiye toplam kurulu gücü 40835.7 MW olup, bu gücün Kuruluşlara dağılımı Tablo 10 da verilmektedir. 2007 yılında işletmeye giren ve devreden çıkan santralların listesi Ek-2 de verilmiştir. 16

Tablo 9: 2007 Yılı Elektrik Üretim Programı ve Gerçekleşmesi (GWh) KURULUŞLAR 2007 Yılı Programı 2007 Yılı Revize Programı 2007 Yılı Gerçekleşme EÜAŞ SANT. 70766 75700 73839 ADÜAŞ SANT. 216 EÜAŞ'A BAĞLI ORT. SANT. 15485 19098 18488 MOBİL SANTRALLAR 101 138 797 İŞLETME HAKKI DEV. SANT. 4141 4480 4268 YAP İŞLET DEVRET SANTRALLAR 14674 14455 14256 YAP İŞLET SANTRALLAR 46013 44946 44970 SERBEST ÜRETİM ŞİRKETLERİ 16124 17927 19399 OTOPRODÜKTÖRLER 20430 16324 15325 EÜAŞ DIŞINDAKİ ÜRETİM TOPLAMI 116968 117368 117719 TÜRKİYE ÜRETİM TOPLAMI 187733 193068 191558 DIŞ ALIM TOPLAMI 540 743 864 TÜRKİYE ÜRETİMİ + DIŞALIM 188273 193811 192422 DIŞ SATIM TOPLAMI 3093 2873 2422 TÜRKİYE TÜKETİMİ 185180 190938 190000 Tablo 10: 2007 Yılı Kurulu Güç Dağılımı KURULU GÜÇ MW TOPLAM GÜÇ MW EÜAŞ SANTRALLARI TERMİK 8.690,9 HİDROLİK 11.350,3 20.041,2 EÜAŞ'A BAĞLI ORTAKLIK SANTRALLARI TERMİK 3.834,0 3.834,0 ADÜAŞ SANTRALLARI TERMİK 30,0 HİDROLİK 111,3 141,3 İŞLETME HAKKI DEVREDİLEN TERMİK 620,0 SANTRALLAR HİDROLİK 30,1 650,1 MOBİL SANTRALLAR TERMİK 262,7 262,7 YAP İŞLET SANTRALLARI TERMİK 6.101,8 6.101,8 TERMİK 1.449,6 YAP İŞLET DEVRET SANTRALLARI RÜZGAR 17,4 2.449,0 HİDROLİK 982,0 TERMİK 3.130,3 SERBEST ÜRETİM ŞİRKET RÜZGAR 127,7 SANTRALLARI HİDROLİK 363,0 3.621,0 TERMİK 3.175,2 OTOPRODÜKTÖR SANTRALLAR RÜZGAR 1,2 3.734,6 HİDROLİK 558,2 TERMİK 27.294,5 TÜRKİYE TOPLAM KURULU GÜÇ RÜZGAR 146,3 40.835,7 HİDROLİK 13.394,9 17

IV. TÜRKİYE MEVCUT ELEKTRİK SİSTEMİNİN ÜRETİM TÜKETİMİ İNCELEMESİ I.1. Elektrik Üretim Tesislerinin Kuruluşlara Göre Gelişimi Türkiye elektrik enerjisi üretiminde kamu kurumlarının yanı sıra özel sektör kuruluşları da yer almıştır. Her ne kadar Türkiye de özelleştirme kavramı 1984 yılında 3096 sayılı yasanın yürürlüğe girmesi ile güncel hale geldiyse de bu tarihin daha öncesinde elektrik üretiminde ÇEAŞ ve KEPEZ gibi imtiyazlı özel şirketler yer almıştır. 1984 yılında 2007 yılı sonuna kadar kurulu güç ve elektrik üretim miktarlarının yıllara göre gelişimi aşağıda Tablo 11 ve Tablo 12 de gösterilmektedir. Tablo 11: Türkiye Kurulu Gücünün Kamu ve Özel Sektör Olarak Gelişimi KURULU GÜÇ (MW) KAMU SANTRALLARI ÖZEL SANTRALLARI TÜRKİYE TOPLAMI TERMİK HİDROLİK TOPLAM PAY (%) TERMİK HİDROLİK TOPLAM PAY (%) TERMİK HİDROLİK TOPLAM 1984 3545,4 3644,2 7189,6 85,0% 1041,4 230,6 1272,0 15,0% 4586,8 3874,8 8461,6 1985 4150,4 3644,2 7794,6 85,5% 1096,4 230,6 1327,0 14,5% 5246,8 3874,8 9121,6 1986 5144,3 3644,2 8788,5 86,9% 1093,4 233,3 1326,7 13,1% 6237,7 3877,5 10115,2 1987 6293,4 4720,1 11013,5 88,1% 1198,4 283,2 1481,6 11,9% 7491,8 5003,3 12495,1 1988 7048,9 5935,1 12984,0 89,4% 1253,4 283,2 1536,6 10,6% 8302,3 6218,3 14520,6 1989 7941,5 6298,1 14239,6 90,1% 1269,4 299,2 1568,6 9,9% 9210,9 6597,3 15808,2 1990 8264,2 6465,1 14729,3 90,3% 1289,1 299,2 1588,3 9,7% 9553,3 6764,3 16317,6 1991 8795,6 6521,5 15317,1 89,0% 1299,7 592,3 1892,0 11,0% 10095,3 7113,8 17209,1 1992 9020,6 7779,2 16799,8 89,8% 1316,8 599,5 1916,3 10,2% 10337,4 8378,7 18716,1 1993 9230,6 9049,0 18279,6 89,9% 1425,3 632,7 2058,0 10,1% 10655,9 9681,7 20337,6 1994 9440,6 9208,3 18648,9 89,4% 1554,6 656,3 2210,9 10,6% 10995,2 9864,6 20859,8 1995 9650,6 9207,6 18858,2 90,0% 1440,9 655,2 2096,1 10,0% 11091,5 9862,8 20954,3 1996 9665,6 9239,5 18905,1 89,0% 1649,0 695,3 2344,3 11,0% 11314,6 9934,8 21249,4 1997 9665,6 9403,9 19069,5 87,1% 2123,7 698,7 2822,4 12,9% 11789,3 10102,6 21891,9 1998 10064,6 9497,9 19562,5 83,8% 2974,2 817,3 3791,5 16,2% 13038,8 10315,2 23354,0 1999 11417,6 9701,7 21119,3 80,9% 4155,8 844,2 5000,0 19,1% 15573,4 10545,9 26119,3 2000 11274,6 9977,3 21251,9 77,9% 4795,4 1216,8 6012,2 22,1% 16070,0 11194,1 27264,1 2001 10954,6 10108,7 21063,3 74,3% 5686,0 1583,1 7269,1 25,7% 16640,6 11691,8 28332,4 2002 10949,6 10108,7 21058,3 66,1% 8636,4 2151,1 10787,5 33,9% 19586,0 12259,8 31845,8 2003 10803,1 10990,2 21793,3 61,2% 12186,3 1607,4 13793,7 38,8% 22989,4 12597,6 35587,0 2004 10794,9 10994,7 21789,6 59,2% 13364,8 1669,6 15034,4 40,8% 24159,7 12664,3 36824,0 2005 11474,9 11109,7 22584,6 58,1% 14442,4 1816,5 16258,9 41,9% 25917,3 12926,2 38843,5 2006 12539,9 11176,0 23715,9 58,6% 14825,2 1960,7 16785,9 41,4% 27380,1 13121,7 40564,8 2007 12554,9 11461,6 24016,5 58,6% 14888,2 2079,6 16812,2 41,4% 27294,5 13541,2 40835,7 18

Tablo 12: Türkiye Üretiminin Kamu ve Özel Sektör Olarak Gelişimi ÜRETİM (GWh) KAMU SANTRALLARI ÖZEL SANTRALLARI TÜRKİYE TOPLAMI TERMİK HİDROLİK TOPLAM PAY (%) TERMİK HİDROLİK TOPLAM PAY (%) TERMİK HİDROLİK TOPLAM 1984 14426 12260 26685,7 87,2% 2761,1 1166,7 3927,8 12,8% 17187,2 13426,3 30613,5 1985 19257 10992 30248,9 88,4% 2917,3 1052,7 3970,0 11,6% 22174,0 12044,9 34218,9 1986 24511 10959 35470,1 89,4% 3310,8 913,9 4224,7 10,6% 27822,2 11872,6 39694,8 1987 22122 17557 39679,3 89,5% 3612,9 1060,7 4673,6 10,5% 25735,1 18617,8 44352,9 1988 15563 27450 43013,6 89,5% 3535,8 1499,4 5035,2 10,5% 19099,2 28949,6 48048,8 1989 30408 17046 47454,1 91,2% 3695,7 893,4 4589,1 8,8% 34103,6 17939,6 52043,2 1990 30698 22156 52854,2 91,9% 3697,3 991,5 4688,8 8,1% 34395,4 23147,6 57543,0 1991 34068 21393 55460,7 92,1% 3495,2 1290,4 4785,6 7,9% 37563,0 22683,3 60246,3 1992 36936 24597 61533,3 91,4% 3837,9 1971,0 5808,9 8,6% 40774,2 26568,0 67342,2 1993 35372 31728 67099,8 90,9% 4484,9 2222,8 6707,7 9,1% 39856,6 33950,9 73807,5 1994 42998 28945 71942,5 91,9% 4737,8 1641,4 6379,2 8,1% 47735,8 30585,9 78321,7 1995 45090 33105 78194,9 90,7% 5616,9 2435,6 8052,5 9,3% 50706,5 35540,9 86247,4 1996 47975 37440 85414,7 90,0% 6411,9 3035,1 9447,0 10,0% 54386,5 40475,2 94861,7 1997 53578 37342 90919,1 88,0% 9902,2 2474,5 12376,7 12,0% 63479,7 39816,1 103295,8 1998 56473 39601 96074,8 86,5% 12314,5 2633,1 14947,6 13,5% 68787,9 42234,5 111022,4 1999 60575 31737 92312,5 79,3% 21166,7 2960,7 24127,4 20,7% 81741,9 34698,0 116439,9 2000 65462 27772 93234,0 74,6% 28547,4 3140,2 31687,6 25,4% 94009,7 30911,9 124921,6 2001 65954 20409 86362,4 70,4% 32698,8 3663,5 36362,3 29,6% 98652,4 24072,3 122724,7 2002 51028 26304 77332,1 59,8% 44639,5 7427,9 52067,4 40,2% 95667,7 33731,8 129399,5 2003 33070 30027 63096,9 44,9% 72119,8 5363,8 77483,6 55,1% 105189,6 35390,9 140580,5 2004 27349 40669 68017,2 45,1% 77208,2 5472,9 82681,1 54,9% 104556,9 46141,4 150698,3 2005 38416 35046 73461,9 45,4% 83920,6 4573,7 88494,3 54,6% 122336,7 39619,5 161956,2 2006 46037 38679 84716,1 48,1% 85892,4 5691,4 91583,8 51,9% 131929,1 44370,8 176299,8 2007 61347 30980 92327,0 48,2% 94005,0 5226,0 99230,7 51,8% 155352,0 36206,0 191558,0 1984 yılında kurulu güç toplamında %85 olan kamu payı 2007 yılında %58,6 seviyesine, 1984 yılında Türkiye toplam elektrik üretiminde %87,2 olan kamu payı 2007 yılında %48,3 seviyesine gerilerken buna paralel olarak da hem kurulu güç hem de toplam üretimde özel sektör payı artmıştır. 1995 yılından sonra sektörde kamu payı sürekli olarak azalırken özel sektör payı artmıştır. Grafik 9 ve Grafik 10 da kurulu güç ve toplam elektrik üretiminde kamu-özel sektör paylarının yıllara göre gelişimi görülebilmektedir. 19

Grafik 9: Kurulu Güç İçinde Kamu ve Özel Sektör paylarının Gelişimi 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 KAMU ÖZEL Grafik 10: Türkiye Toplam Elektrik Üretiminde Kamu ve Özel Sektör paylarının Gelişimi 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 KAMU ÖZEL Grafik 9 ve Grafik 10 incelendiğinde özel sektöre ait olan üretim tesislerinin toplam elektrik üretimi içindeki payının kurulu güç içindeki payına göre daha hızlı arttığı ve 2007 yılında daha yüksek seviyeye ulaştığı açıkça görülmektedir. Özellikle 1998 yılından 2003 yılına kadar toplam üretim içinde özel sektör payı oldukça hızlı bir şekilde artmıştır. Bu dönem YİD, İHD ve Yİ modeli kapsamında özel sektörün elektrik üretmeye başladığı dönemdir. Yİ modeli kapsamındaki kapasitenin tamamı ile YİD ve İHD kapsamındaki kapasitenin büyük bir çoğunluğu termik kapasite olduğu ve bu modeller kapsamında üretimlerine satın alma garantisi verildiği için toplam Türkiye elektrik üretimi içindeki özel sektör payı hızlı bir şekilde artmıştır. 2004 yılı ve sonrasında ise özel sektör payı toplam kurulu güç ve toplam üretim içinde değişiklik göstermemiştir. 20

Kamu ve özel sektör kurulu güç ve toplam elektrik üretiminin 1984 yılındaki değerine göre yıllık olarak 2007 yılına kadar büyüme oranları aşağıda Grafik 11 ve Grafik 12 de gösterilmiştir. Grafik 11: Kamu Santrallarının Toplam Kurulu Güç ve Toplam Elektrik Üretimi Değerlerinin 1984 Yılına Göre Gelişimi 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 KURULU GÜÇ ÜRETİM Grafik 12: Özel Sektör Santrallarının Toplam Kurulu Güç ve Toplam Elektrik Üretimi Değerlerinin 1984 Yılına Göre Gelişimi 31,0 26,0 21,0 16,0 11,0 6,0 1,0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 KURULU GÜÇ ÜRETİM 21

Kamu santrallarının kurulu güç ve üretim miktarları 1984 yılına göre 2007 yılında yaklaşık 3,5 kat büyümüştür. Buna karşılık özel sektör santrallarının toplam kurulu gücü aynı dönemde yaklaşık 13 kat, toplam üretim miktarı ise yaklaşık 25 kat büyümüştür. Yukarıda da belirtildiği üzere özellikle 1998 yılından sonra YİD, Yİ ve İHD modeli kapsamında özel sektörün elektrik üretiminde ağırlıklı olarak termik kapasite ile yer alması ve bu kapasitelerin üretimlerine satın alma garantisi verilmesi büyümedeki farklılığın birincil nedenidir. Bilindiği üzere elektrik enerjisi tüketileceği anda üretilmesi gerekir. Bu nedenle elektrik enerjisi üretimi için asıl belirleyici unsur talep miktarıdır. Kurulu gücün enerjiye dönüştürülebilir kısmının ancak talep kadar olan miktarı üretileceği için kapasitenin bir kısmı üretime hazır ama üretim yapmadan yedek olarak bekleyecektir. Talebi karşılamak üzere sistemdeki santrallar emre amadelik durumlarına göre çalıştırılmakta ve elektrik üretilmektedir. Emre amadelik durumu hidrolik santrallarda hidrolojik koşullara göre değişkenlik göstermekte, termik santrallarda ise çalıştırılma koşullarının hazır bulundurulmasına göre belirlenmektedir. Emre amade olma durumunu etkileyen unsurlardan önemli olanları arıza olasılıkları, bakım ihtiyaçları ve yakıt temini ve kalitesidir. Santralların çalışma durumunu etkileyen bütün unsurlar göz önüne alınarak emre amade olma durumu belirlenmektedir. Bir grup kapasite emre amade olsa bile talep durumuna göre ihtiyaç duyulmadığından çalıştırılmayan bir kısım kapasite bulunacaktır. Yıllık üretim miktarı ile toplam kurulu güç ilişkisi mevcut kapasitenin kullanımı hakkında bir fikir vermektedir. Kurulu kapasiteden yararlanma oranını değerlendirmenin değişik ölçütleri bulunmaktadır. Bu ölçütler bir anlamda kurulu kapasitenin kullanılmasında verimliliğin de bir göstergesidir. Bu ölçütlerden en önemli olanları tam kapasite eşdeğeri çalışma süresi ve kapasite faktörü dür. Tam kapasite çalışma eşdeğeri süresi : bir santralın yıllık ürettiği elektrik miktarının santral kurulu gücüne bölünmesi ile elde edilen değerdir. Diğer bir deyişle, santralın kurulu gücünün tamamı seviyesinde sürekli olarak çalışarak bir yılda ürettiği toplam elektrik miktarına ulaştığında çalıştığı saat sayısıdır. Kurulu gücün kullanılmasında verimlilik bu saat sayısının büyüklüğü ile doğru orantılıdır. Kapasite Faktörü : bir santralın bir yıl içinde gerçekleştirdiği elektrik üretim toplamının, santralın kurulu gücünün tamamı seviyesinde tüm yıl çalıştığı varsayılarak hesaplanan teorik değere oranı ile bulunan yüzde cinsinden oranıdır. Kurulu gücün kullanılmasında verimlilik bu oranın büyüklüğü ile doğru orantılıdır. Tam kapasite eşdeğeri çalışma süresi ve kapasite faktörü değerlendirilirken gerçekleşen üretim değerinin talep değerine bağlı olduğu dolayısıyla kullanılabilir kapasite olduğu halde talepten fazla üretim yapılamayacağı için kurulu gücün bir kısmının kullanılamadığı göz önünde bulundurulmalıdır. 22

Grafik 13: Kamu ve Özel Sektör Santralları İle Tüm Sistemin Tam Kapasite Eşdeğeri Çalışma Süreleri 7000 6000 5000 SAAT 4000 3000 2000 1000 0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 KAMU ÖZEL TÜM SİSTEM 1999 yılı öncesinde Türkiye toplam kurulu gücünün büyük bir kısmı kamuya ait olduğu ve bu yıla kadar özel sektöre ait kapasitenin neredeyse tamamı hidrolik olduğu için kamu bünyesindeki kurulu kapasitenin tam kapasite eşdeğeri çalışma süresi sistem toplam kurulu gücü ile hemen hemen aynı seviyededir. 1999 yılından itibaren özel sektörün toplam kurulu güç içindeki payı büyümüştür ve bu kapasitenin büyük bir kısmı termik kaynaklara bağlıdır. Yukarıda da belirtildiği gibi YİD ve İHD modeli kapsamındaki kapasitelerin üretimlerinin tamamına ve Yİ modeli kapsamındaki kapasitelerin üretimlerinin %85 ine satın alma garantisi verilmiş olmasından dolayı özel sektör santralları 1999 yılından bu yana daha fazla çalıştırılmışlardır. Dolayısıyla üretimlerine ve kurulu güce göre hesaplanan tam kapasite eşdeğeri çalışma süreleri kamu santrallarına göre daha fazla olmuştur. 2002 yılından sonra sisteme yeni ilave edilen toplam kapasite miktarı talep artışına göre daha az olduğu için özel sektör santrallarının çalışma süreleri artmaya devam ederken kamu santrallarının çalışma süreleri de artış göstermiştir. Kurulu gücün verimli kullanılmasının ölçütlerinden bir diğeri de santralların kapasite faktörüdür. Bir santral emre amade olsa bile talep durumuna göre bazı zamanlarda çalıştırılmayabilecektir. Talebin güvenilir bir şekilde karşılanması için sistemde bulunan santrallar belirlenen politikalar çerçevesindeki ilkelere göre sıralanarak çalıştırılmaktadır. Bu ilkeler en düşük maliyetle üretim yapan santraldan başlanarak pahalıya doğru sıra ile çalıştırılabileceği gibi özel bazı koşullara öncelik de verilebilir. Örneğin Türkiye elektrik sisteminde üretimlerine satın alma garantisi verilmiş olan santrallar maliyet göz önüne alınmadan öncelikli olarak çalıştırılmaktadır. 1984 yılından 2007 yılına kadar kamu ve özel sektör kapasitelerinin yıllık Kapasite Faktörleri incelendiğinde hidrolik kapasitede her iki gruptaki santralların kapasite faktörlerinin birbirine oldukça yakın oldukları görülmektedir. Benzer hidrolojik koşullara sahip oldukları için kapasite faktörleri arasında fark bulunmamaktadır. Grafik 14 de 1984 yılından 2007 yılına kadar kamu ve özel sektör hidrolik santrallarının yıllık kapasite faktörleri incelendiğinde aralarında belirgin farklılıklar olmadığı anlaşılmaktadır. 23

Grafik 14: Kamu ve Özel Sektör Hidrolik Santrallarının Yıllık Kapasite Faktörleri 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 KAMU ÖZEL Benzer şekilde kamu ve özel sektör termik santrallarının yıllık kapasite faktörleri incelendiğinde (Grafik 15) 1999 yılına kadar kamu santrallarının kapasite faktörleri yüksek iken 1999 yılından sonra özel sektör santrallarının kapasite faktörleri daha büyük olduğu ve artarak devam ettiği görülmektedir. Buna karşılık kamu termik santrallarının kapasite faktöründe 2001-2004 döneminde çok hızlı bir düşüş olduğu görülmektedir. Bu dönem başta Yİ modeli kapsamındaki santrallar olmak üzere oldukça büyük miktarda özel sektör termik santrallarının işletmeye girdiği dönemdir. 2004 yılından sonra ise yeni ilave kapasite artışı talep artışına göre daha düşük olduğundan kamu santrallarının çalıştırılma süreleri dolayısıyla kapasite faktörleri artmıştır. 1984-2007 arası dönemde kapasite faktörü değerleri ile beraber Türkiye elektrik sistemi yıllık Yük Faktörü değeri de aynı grafikte gösterilmektedir. Yük Faktörü değerleri bütün yıllarda %70 dolayında seyretmektedir. Grafik 15: Kamu ve Özel Sektör Termik Santrallarının Kapasite Faktörleri İle Sistem Yük Faktörü 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 KAMU ÖZEL YÜK FAKTÖRÜ 24

1988 yılının aşırı yağışlı olmasından dolayı hidrolik santrallardan ortalamanın çok üzerinde elektrik üretilmiştir. Bu yılda hem kamu hem de özel sektör hidrolik santrallarının kapasite faktörlerinin diğer yıllara göre belirgin bir şekilde yüksek olduğu görülmektedir. Aynı yılda termik santralların kapasite faktörlerine bakıldığında ise, kamu termik santrallarının kapasite faktörünün oldukça düşük gerçekleştiği görülecektir. Elektrik enerjisi üretim miktarı talebi karşılamak üzere anlık olarak gerçekleştirileceğinden var olan kurulu gücün sadece ihtiyaç duyulan kısmı kullanılacaktır. Talebi karşılamak üzere bir grup kapasite kullanılırken bir başka grup kapasite kullanılamayabilecektir. 1998 yılında ortalamanın çok üzerinde yağış olması sonucu hidrolik santrallardan elektrik üretimi çok fazla gerçekleşmişken termik santralların mevcut kapasitelerinin bir kısmı kullanılmamıştır. Söz konusu yılda özel sektöre ait olan kapasite imtiyazlı olduğu için üretimleri kısılamazken çoğunluğu kamuya ait termik santralların kapasitesinin bir kısmı kullanılmamıştır. Kamu ve özel sektöre ait santralların toplam (hidrolik-termik) yıllık kapasite faktörleri ve elektrik sisteminin yük faktörü Grafik 16 da gösterilmektedir. 1999 yılından itibaren özel sektöre ait santralların toplam kurulu gücünün kapasite faktörünün artmaya başladığı ve sonrasında da yüksek seviyede gerçekleştiği açıkça görülmektedir. Daha önce de vurgulandığı üzere bu yıldan sonra işletmeye giren özel sektör santrallarının termik olması bunun başlıca nedenidir. Grafik 16: Kamu ve Özel Sektör Santrallarının Yıllık Kapasite Faktörleri 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 KAMU ÖZEL YÜK FAKTÖRÜ 1999 yılından itibaren Türkiye elektrik sisteminde özel sektör santrallarının oldukça önemli paya sahip olduğunun bir diğer göstergesi de anlık en yüksek tüketim olan puant talebin karşılanmasında kullanılan kapasite içinde özel sektör santrallarının payının bu yıldan itibaren belirgin bir şekilde artması ve buna paralel olarak kamu santrallarının payının azalmasıdır. Puant talebi karşılamada kamu payı 1999 yılından 2006 yılına %80 seviyesinden %50 seviyelerine gerilerken özel sektör santrallarının payı aynı dönemde %20 dolayından %45 seviyelerine yükselmiş ve yıllara göre bu payların gelişimi Grafik 17 de gösterilmiştir. Grafik 17 de diğer adıyla gösterilen pay İthalat ile ihracat arasındaki fark ile izole olarak çalışan az miktardaki kapasiteden gelmektedir. 25

Grafik 17: Toplam Puant Talebin Karşılanmasında Kamu ve Özel Sektör Kapasitelerinin Gelişimi 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 KAMU ÖZEL DİĞER 2001 yılından itibaren büyük miktarda özel sektör termik kurulu gücün sisteme dahil olması ve bu kapasitelerin büyük miktarda satın alma garantisi kapsamında olması nedeniyle toplam üretim kapasitelerinin büyük miktarı kullanılmıştır. Özel sektör termik santrallarındaki bu yüksek kullanma oranına karşılık kamu termik santrallarının üretim kapasitelerindeki kullanma oranı hızlı bir şekilde düşmüştür. Grafik 17 den de görüleceği üzere, özellikle 2002-2005 döneminde sistem kapasite yedeğinin %35 seviyelerinde yüksek olması kamu termik santrallarının üretim kapasitelerinin kullanılma oranındaki düşüşü hızlandırmıştır. Daha sonraki yıllarda sisteme yeni eklenen kapasite miktarının talep artış miktarına göre daha az olmasından dolayı sistem yedeği azaldığı için kamu termik santrallarının üretim kapasitesinin kullanılma oranı yeniden artış eğilimine geçmiştir. Grafik 18 de gösterilen kurulu güç yedekleri hesaplanırken yıllık toplam kurulu güç ile aynı yılın puant talep değerleri kullanılmıştır. 1984 yılından bu yana bütün yıllarda puant talep artarken sisteme eklenen yeni kapasite miktarı aynı oranda olmamıştır. Bundan dolayı da kurulu güç yedeği yıllara göre değişkenlik göstermiştir. Grafikten de görüleceği üzere sisteme eklenen yeni kapasite miktarının fazla olduğu yıllarda kurulu güç yedeği yükselmiştir. 1999 yılından 2003 yılına kadar olan dönemde kurulu güç içinde özel sektör payı daha fazla olmak üzere sisteme büyük miktarda yeni kapasite eklenmiş ve buna bağlı olarak da yedek oranı yükselmiştir. Yukarıda da belirtildiği üzere 1999 yılından itibaren özel sektöre ait olan kurulu güç büyük oranda kullanılırken yedek kapasite için kamu santralları bekletilmiştir. 26

Grafik 18: Türkiye Elektrik Sisteminde Kurulu Güç Yedeğinin Yıllara Göre Gelişimi 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 I.1.1. Değerlendirme Özellikle 1990 lı yılların sonlarından itibaren özel sektöre ait kurulu gücün artmış olması, bu kurulu gücün büyük kısmının termik olması ve üretimlerine satın alma garantisi verilmiş olması kamu santrallarının talebe bağlı olarak ihtiyaç duyulmadığı zamanlarda kısıtlı çalıştırılmaları sonucunu ortaya çıkartmıştır. Bilindiği üzere elektrik enerjisi ihtiyaç duyulduğu anda üretilir. Doğal olarak üretim kapasitesi talepten yüksek olduğu zaman fazla olan kurulu kapasite kullanılamayacaktır. Bütün santralların eşit koşullarda olduğu durumda elektrik enerjisi üretimine maliyeti düşük olan santraldan başlanıp yüksek olana doğru sıra ile üretim yaptırılması en doğal yoldur. Ancak belirli bir kapasite imtiyazlı haklara veya üretim önceliğine sahipse maliyete bakılmadan öncelikle üretim yaptırılmaktadır. Santrallara üretim önceliği ya da imtiyazlı haklar verilirken toplam elektrik enerjisi talebi miktarı ile yıl içinde elektrik tüketim seviyelerini gösteren yük profili göz önünde bulundurulmalıdır. İleriye yönelik olarak yıllık puant talep ile minimum yük seviyesi göz önünde bulundurulmalı ve üretim önceliği verilen kapasitenin yıllık yük profilindeki yeri dikkatli olarak belirlenmelidir. En azından öncelik verilmiş toplam kurulu kapasite miktarının baz yük seviyesinden daha yüksek olmamasına dikkat edilmelidir. Türkiye elektrik sisteminde satın alma garantisi verilmiş bulunan YİD, İHD ve Yİ modeli kapsamındaki kapasitelerin neredeyse tam verimli olarak kullanıldığı, ancak buna karşılık talep miktarı ve tüketim karakteristiğine göre kamu santrallarına ait kapasitenin bir kısmının kullanılmadığı bu çalışmadan açıkça anlaşılabilmektedir. 27

I.2. I.2.1. Türkiye Elektrik Tüketiminin İncelenmesi Giriş Türkiye elektrik sistemi tümleşik bir yapıda olup, elektrik enerjisinin tüketim ihtiyacına göre üretim yapılmasının yönetilmesi Milli Yük Tevzii Merkezinden (MYTM) gerçekleştirilmektedir. Sistemin gerçek zamanda güvenilir bir şekilde işletilmesi amacıyla MYTM ile eşgüdümlü olarak bölgesel yük dağıtım merkezlerinden yük ve üretim yönetimi yapılmaktadır. Elektrik sisteminin tümünün esas olarak tek bir merkezden yönetilmesi sistemin işletilmesinin sağlıklı ve güvenilir olması yanı sıra üretim ve tüketim bilgilerine ulaşılmasına da olanak sağlamaktadır. Bu çalışma kapsamında kullanılan tüketim bilgileri MYTM kayıtlarından alınmış ve tüm ülke tüketimini temsil etmektedir. Çalışmada; Toplam elektrik enerjisi tüketiminin karakteristiği Tertiplenmiş Yük-Zaman Eğrisi Elektrik tüketimi karakteristiğinin aylara göre davranışı konuları incelenmiş ve bu inceleme için geçmiş yıllarda MYTM tarafından kayıt edilmiş bilgiler kullanılmıştır. I.2.2. Elektrik Enerjisi Tüketim Karakteristiği Belirli bir zaman dilimi içinde saatlik yük değerlerinin ölçüldükleri saat sırasına göre bir grafik üzerinde gösterilmesi bu zaman dilimi içinde elektrik enerjisinin tüketim karakteristiğini göstermektedir. Günlük, aylık veya yıllık olarak çizilen saatlik yük değerleri grafiği ilgili zaman dilimi için yük karakteristiğini göstermektedir. Elektrik enerjisinin tüketim seviyesi gün içinde saatlere göre farklılık gösterdiği gibi haftanın günleri ve yılın ayları arasında da günlük tüketim karakteristikleri farklılık göstermektedir. Yıl içinde ölçülen en yüksek saatlik yük değeri Puant Yük olarak adlandırılırken en düşük saatlik yük değeri Minimum Yük veya Baz Yük olarak adlandırılmaktadır. 2007 yılında saatlik puant değeri 29150 MW olarak 27 Aralık günü saat 18:00 da ölçülmüştür. Aynı gün içinde en düşük anlık tüketim değeri ise 19114 MW tır. Grafik 19 bu günün saatlik tüketim değerlerini göstermektedir. Son yıllarda yaz aylarında da anlık tüketim miktarı artmakta ve yıl puant değerinin ölçüldüğü kış aylarındaki en yüksek anlık tüketim seviyesine yaklaşmaktadır. 2007 yılında yaz puantı 25.07.2007 tarihinde saat 12:00 da 28708 MW olarak gerçekleşmiştir. Türkiye elektrik sisteminde elektrik tüketiminin yoğun olduğu saatler akşam saatleridir. Tüketimin yüksek olduğu saatler ile tüketimin düşük olduğu saatler arasında tüketim farkı oldukça büyüktür. Bu tüketim karakteristiğini şekillendiren unsurlar; Mevsimsel koşullar Sanayileşme yoğunluğu ve türü Elektrik kullanma alışkanlığı Evsel tüketimde cihaz çeşitleri ve kalitesi Olağan dışı günlük olaylar olarak sıralanabilir. 28

Grafik 19: Puant Yük Günündeki Saatlik Tüketim Eğrisi 30000 27.12.2007 25000 20000 MW 15000 10000 5000 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 saat Bir gün içinde elektrik kullanma seviyesi saatlere göre değiştiği gibi aynı şekilde hafta, ay, mevsim ve yıl içinde de değişiklik göstermektedir. 24.12.2007 ile 30.12.2007 günü arasındaki 2007 yılının son haftasının saatlik tüketim değerleri Grafik 20 de gösterilmektedir. Bu hafta içinde en yüksek anlık tüketim değeri aynı zamanda yılın saatlik puant değeri olan 29150 MW, en düşük saatlik tüketim değeri ise 16139 MW olarak ölçülmüştür. Görüldüğü üzere zaman dilimi genişledikçe, bu zaman dilimi içinde puant yük ile minimum yük arasındaki fark açılmaktadır. Grafik 20 incelendiğinde hafta içi günlerdeki saatlik tüketim değerleri ile hafta sonu tüketim değerleri arasındaki fark açıkça görülebilmektedir. Grafik 20: 2007 Yılı Son Haftasının Saatlik Tüketim Eğrisi 30000 25000 20000 MW 15000 10000 5000 0 24.12.2007 25.12.2007 26.12.2007 27.12.2007 28.12.2007 29.12.2007 30.12.2007 29

I.2.3. Tertiplenmiş Yük-Zaman Eğrisi Elektrik tüketiminin yıllık karakteristiğinin incelenebilmesi ve yıllara göre bu karakteristiğin değişiminin izlenebilmesi için yıl içindeki tüm saatlik tüketim değerlerini temsil eden Tertiplenmiş Yük Eğrisi önemli bir göstergedir. Tertiplenmiş Yük Eğrisi çizildiğinde eğrinin altında kalan alan, yıl içinde kullanılan elektrik enerjisinin puant yük seviyesinin tüm yıl boyunca oluşturacağı alana oranını göstermektedir. Bu oran Yük Faktörü olarak adlandırılmaktadır. Sistem Yük Faktörünün mümkün olduğunca yüksek olması elektriğin verimli olarak kullanıldığı anlamına gelmektedir. Elektrik enerjisi kullanımında verimliliğin artması ile Yük Faktörü büyüyecektir. Yük faktörünün büyüklüğü yanı sıra Baz Yük değerinin Puant yük değerine oranı da verimli kullanım açısından önemli bir göstergedir. Bu oranın yüksek olması, daha da önemlisi yıl geçtikçe artması elektrik enerjisinin kullanılmasındaki verimlilik artışı için oldukça önemlidir. Puant Yük değeri düşürülürken Baz Yük değerinin artırılması, Puant Yük dönemlerindeki tüketimin minimum tüketim dönemlerine kaydırılması ile Sistem Yük Faktörü yükselmiş ve elektrik enerjisi tüketiminde verimlilik artmış olacaktır. Aşağıda Grafik 21 de Sistem Yük Faktörünün ve Baz Yükün Puant Yüke Oranının yıllara göre gelişimi gösterilmiştir. Grafik 21: Türkiye Elektrik Sisteminde Yük Faktörü ve Baz Yükün Puant Yüke Oranının Yıllara Göre Değişimi 80% 70% 68% 69% 70% 71% 70% 71% 71% 73% 71% 75% 74% 72% 74% 73% 73% 72% 73% 60% 50% 49% 40% 30% 34% 34% 32% 36% 35% 35% 40% 38% 43% 44% 43% 38% 41% 39% 38% 20% 10% 0% 8% Yük Faktörü Baz Yükün Puant Yüke Oranı 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Grafik 21 den de açıkça görüleceği üzere Türkiye elektrik sisteminde Yük Faktörü 1991 yılından 2000 yılına kadar artış eğilimi göstererek %75 seviyesine ulaşmış iken 2001 yılından sonra azalma eğilimine geçip 2007 yılında %73 seviyesinde gerçekleşmiştir. 1999 yılında depremin etkisi ile elektrik tüketiminde olağan dışı düşme nedeniyle hem sistem yük faktörü hem de baz yükün puant yüke oranı önceki yıla göre büyük düşüş göstermiştir. Yıllara göre Yük Faktöründeki değişimin büyük olması beklenemez ise de her yıl daha iyiye gitmesi veya en azından bir önceki yılın seviyesini koruması elektrik enerjisinin verimli kullanılmasının bir göstergesi olması açısından önemlidir. 30