ÜHENDİS MraMİml VİM MMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI AYLIK YAYIN ORGANI * 's 'jfe^'r'"!.'^"""* '--ir ' IİMMVİ ı* Tittı Aniıii dpemkl'hhmi^h HŞ^fw^pj PwipWw5^^W^w W^^pl^^^^w*
Panel Radyatör Dökme dilimli kazanıyla en az 20 yıl hiç sorun çıkarmaz. Bağımsız ısınma ve konfor sağlar. Mikrokompüter sistemi, İÇ 4Ü tö> sıcaklığını dış ortamdaki değişimlere göre ayarlar. Ön ısıtmalı brülör, yakıtı yüksek verimle yakarak yüksek tasarruf sağlar. Her bütçeye uygun 79 ayrı modeli vardır. Demirdöküm Panel Radyatörlerle yüksek uyumludur. Yüksek ısıl güce sahiptir, yakıttan tasarruf sağlar. Dünyanın en gelişmişjî teknolojisiyle boyandığından, korozyona, darbelere ve her türlü kimyasoll dayanıklıdır. Az yer kaplar, şık ve dekoratiftir. 13 bar basınç altında teste tatjftutulmaktadır. Montajı pratiktir. Zeminden beslemeli sistemlere de uygun zengin seçenekleri? ile 5 yıl garantilidir. vp Uzun ömürlüdür. Sağlamdır korozyona dayanıklıdır. * Gruplanması ve montajı kolaydır. Maksimum ısıl güçle optimum verim sağlar. Temizlenmesi kolaydır, canlı renklerle boyanmaya uygundur. Kat kaloriferi ve şofben olarak görev yapar. Bağımsız ısınma sağlar. Yer kaplamaz, duvara asılır. Pilotlu veya elktronik ateşlemeli, bacalı ve hermetik tipleri mevcuttur. Doğalgaz veya LPG ile çalışır. Her türlü gaz, su, elektrik ve basınç emniyeti vardır. Çok uzun ömürlüdür, sessiz çalışır, yüksek verimlidir. 1 yıl garantilidir. 1 Korozyona ve darbelere dayanıklıdır. Uzun ömürlüdür. Nakliyesi ve montajı kolaydır. Çok yüksek verimlidir, çabuk ısınır ve ısıtır. Sağlıklı ve ekonomik ısınma için idealdir.
n kaliteli ısıtma sistemlerini biz yapıyoru önüllüyüz. Çünkü yüksek teknolojim» er almayan daha üstün sözlerle ifade Otomatik ateşlemelidir. 5 ayrı emniyet stemi vardır. Şık ve dekoratiftir. Doğalgaz veya LPG ile çalışır. Baca ;nsörü ile donatılmıştır. Uzun ömürlüdür. Monoblok poliüretan izolasyonludur. 50, 65, 80, 100 ve 120 İt. kapasitelerde Standart, Ledli ve Programlı tipleri vardır. Modern ve estetiktir. Emaye iç kazana sahiptir. 4 ayrı emniyet sistemiyle tam güvenlik sağlar. % 100 emniyetlidir. Isıyı homojen olarak dağıtır. 8 ya da 12 dilimlidir. Basic, Normal, Fanlı ve Fanlı-Timerlı modelleri vardır. 2000 W ısıl güçtedir. Otomatik termostatlıdır. Yaşanılan ortamı kontrollü olarak ısıtır. Gereksiz yakıt tüketimini önler, 3sarruf sağlar. Otomatik ateşleme sistemiyle bir düğmeye basarak, mavi ılevli, tam emniyetli ısınma konforu sağlar. Bacalı ve Hermetik modelleri levcuttur. Sağlam ve uzun ömürlüdür. Ayarlı termostattı, basınç ayarlıdır. İçi ruğlalı, döküm gövdelidir. Isıyı uzun süre nuhafaza eder. Önden ve üstten doldurmalıdır. 1 Yüksek verimlidir. Uzun süre sönmeden yanar. 1 Çift cidarlı modellerin yüzeyleri çift kat emayedir. OD Demirdöküm Aİ.ITE GÜVENCE BELGES T Ü K E T İ C İ D A N I Ş M A 24 S E R V I S I saat o 800 261 1950 0 800 261 1951 ÜCRETSİZDİR N S A N İ Ç İ N H E R Y E R D E Türk Demir Döküm Fabrikaları A.Ş. Pazarlama ve Satış Grubu: Çamlıca I; Merkezi, B2 Blok, Ünalan Mahallesi. Ayazma Caddesi, Kucuk Çamlıca 31 190 Üsküdai-lstanbul Tel, [0216] 317 64 14 Faks: [0216] 317 65 75 Ankara Blg. Md.: izmii Cad Koc Han 25/3 Yenişehir, Tel: (0312) 425 43 20-22 - Bursa Blg. Md.: Ahmet Hamdı Tanpınar Cad, 5/A, Tel: (02241 223 10 99 - izmir Blg. Md.: Vasıf Çınar Bulvarı, Arkados Apt. 19/B Alsancak, Tel (0232) 422 02 6 I - Samsun Btg. Md.: Ulugozi Man İstiklal Cad Cerit Apt. 32/A Tel: (0362) 435 10 52 İnternet: demirdokum.com.tr
Birleşik Oksijen Sanayi A.Ş. ARGOSHIEL Gaz siparişi verirken, beklentilerinizin yeterince karşılandığından emin misiniz?! Daha temiz bir kaynak elde edilebilir mi?! Daha sağlam bir kaynak yapılabilir mi?! Daha az sıçrama sağlanabilir mi?! Enerjiden tasarruf edilebilir mi?! Kaynak telinden tasarruf edilebilir mi?! Daha iyi nüfuziyet sağlanabilir mi?! İhtiyaç duyulduğunda uzman kadro ile soruhlfö çözümleniyor mu? IV / /, Mükemmel En İyi i Nüfuztyet Islatma i ; 11 Eğer çalıştığınız firma yukarıdaki sorulara evet diyemiyorsa^ evet diyei firma ile çalışmaya başlamanın zamanı değil mi? ' '' Yİ Birleşik Oksijen S*nay A.Ş. Merkez Tel: 0(212) 274 09 60 Gebze Tel: 0(262) 751 01 00 Büviikdeıe caddesi 145/1 Aygaz Han Zincirlikuyu - İSTANBUL 80300
ISITTIK SOĞUTTUK SOĞUTTUK SOĞUTTUK 1 ISITTIK SOĞUTTUK ISITTIK SOĞUTTUK ISITTIK 43 YILDIR AYNI işi YAPIYORUZ, HEYECANIMIZDAN HİÇBİR ŞEY KAYBETMEDİK. Alarko yaptığı işi çok seviyor. Sizlere 43 yıldır hizmet etmekten büyük mutluluk duyuyor. Ve her zaman daha iyiyi sunmak için çalışıyor, araştırıyor ve en yeni teknolojileri kullanıyor. 43 yıldır aynı heyecanla ısıtıyor, soğutuyor, ısıtıyor, soğutuyor, ısıtıyor, soğutuyor... ALARKO SAN. VE TİC. A.Ş. İSTANBUL: Necatibey Cad. No: 84 80030 Karaköy Tel: (0212) 251 84 00 PBX Faks: (0212) 293 77 01 ANKARA: Sedat Simavi Sok. No: 48 06550 Çankaya Tel: (0312) 440 79 10 PBX Faks: (0312) 440 79 30 İZMİR: Gazı Bulv. No. 3 / 6 35250 Tel: (0232) 483 25 60 PBX Faks: (0232) 441 55 13 ADANA: Zıyapaşa Bulv. Çelik Apt. No: 25 ' 5-6 01130 Tel (0322) 457 62 23 PBX Faks (0322) 453 05 84 ANTALYA: Metin Kasapoğlu Caddesi Kuçukkaya Sitesi A Blok No: 1/4 07050 Tel (0242) 322 00 29 Faks. (0242) 322 66 64 m ALARKO ^ ^ i KONFOR TEKNOLOJİSİ
GÜVEN KAPASİTE 13.8-21.4 m3/dak. BASINÇ 7.5 - W -. 13 bar GÜÇ 75-132KW. M A M armak ^akina *,". 13? ^6 63 İSTANBUL Karmak makina L İZMİR sı ANKARA sssrh ^ 5H^_ A Jw Jf' J. 1 /\.A. ^,^2555251 Tel. 0312 418 16 01 4177684 Fax. 0312 418 16 01 Tel. 0232 463 75 39 Fax. 0232 463 85 23. I " 1 s I 1 t
MÜHENDİsffMAKİNA MART 1997 Sayı: 446 İÇİNDEKİLER MARCH 1997 No : 446 CONTENTS TEKNİK YAZILAR 11 HİDROLİK VE YAĞLAMA YAĞLARININ ANALİZ VE KONTRO- LÜ İLE MAKİNA ARIZALARININ ÖNÜNE GEÇME VE YAĞ TASARRUFU YÖNTEMLERİ The Properties of Lubhcating and Hydraulic Oils and Importance of Oil Cleanliness İbrahim ÇAĞLAYAN 27 KROM KAPLAMA IŞLEMINDEKI BAZI PARAMETRELERİN KAPLAMA KALİTESİNE ETKİSİ Effect of Electrodeposition Parameters On the ûuality of Chmmium Plationg Temel SAVAŞKAN, Süleyman KARAGÖL, Tevfik KÜÇÜKÖMEROĞLU 36 ŞURGULÜ TJP HİDROLİK YÖN KONTROL VALFLERİNİN PİSTON YÜZEY DÜZGÜNSÜZLÜĞÜ VE HİDROLİK DENGE Piston Surface Non-Flatness in Spool Type Directional Control Valves and Hydraulic Balance Erdem KOÇ, Betül ÖZDEMİR 41 SIKIŞTIRILAMAYAN SIVI TEORİSİNE GÖRE HAVA KAZANLARININ BOYUTLANDIRILMASt Sizing of Air Chambers With Rigid Liquid Theory Fahri DAĞLI, Ayla AKAL 47 KALINLIK OLCUMU İÇİN KULLANILAN BİR RADYASYON ÖLÇÜM CİHAZININ OPTİMUM TASARIMI The Optimal Design of A Radiation Gauge for Thickness Measurement A. Filiz BAYTAŞ İLAN SAYFALARI DİZİNİ DEMİRDÖKÜM B.O.S. ALARKO SARMAK İZOCAM DOĞUŞ VANA VIBRATEK DOĞUŞ VANA MAKDOS MESTAŞ DICTATOR ENELMAK AFEKS (OTOMEK) - PETNİZ ANTEL FLENDER SİSTEM TEKNİK YILMAZ REDÜKTÖR- PAKSAN AFEKS (ANKOMAK) DEMİRDÖKÜM Ön iç Kapak S.T.F.A. Arka iç Kapak ARCTECH Arka Kapak Q.../] 20 21 32 54 55 gr, 56 58 59 60 61 62 63 64 AYIN DOSYALARI 8 YENİ ÜRÜNLER 9 BİLİM KÖŞESİ 10 ODA'DAN HABERLER 33 22 ÇALIŞMA GÜVENLİĞİ 34 GEÇMİŞE BAKIŞ KOMİSYONDAN HAB 52 KURS-SEMPOZYUM HAB 53 DEMOKRASİ KURULTAYİ Yayım Koşullan : Yazılar daktilo ile iki satır aralıkta iki kopya yazılmış olarak, 70-100 sözcükten oluşan Türkçe ve İngilizce özeti, y.ı zı başlığının Ingilizcesi yazarın kısa özgeçmişi, adresleri ve telefon numaralan ile birlikte Dergi Yönetim Yeri Adresi'ne gönderılnıe tidir. Yazılar 12 daktilo sayfasını (yaklaşık 3000 sözcük] geçmemelidir. (12 daktilo sayfasını aşan yazıların 2 bölüm halinde birbirini ı~k yen sayılarda yayımlanabileceği düşünülerek bölümlere ayrılmış olarak gönderilmesi gerekir. Yazılarda kullanılan fotoğraflar net ve temiz olmalı, şekiller aydınger veya beyaz kağıda çini mürekkebi ile çizilmelidir, Yazılarda SI birimleri kullanılmalı, yazıların sonuna yararlanılan kaynakça eklenmelidir. Özgün ve derleme yazılardaki görüşler yazarına, çevirilerden doğacak sorumluluk ise çevirene aittir. Yazılar başka bir sürekli yayın organında yayımlanmış olmamalı, herhangibir toplantıda tebliğ olarak sunulmuş veya sunulacak ise bu açık olarak belirtilmelidir. Dergide yayımlanan yazılara bir dergi sayfası için, özgün ve derleme yazılarda 400.000 -TL., çeviri yazılarda 250.000.-TL. net ödeme yapılır. Dergideki yazılardan kaynak gösterilmek koşuluyla alıntı yapılabilir. Yazıların Değerlendirilmesi: Dergiye gönderilecek yazılar öncelikle Yayın Kurulu tarafından ön elemeden geçirilmekte daha sonra kuru lun belirlediği uzmanlar tarafından değerlendirilmektedir. Uzmanların yaptığı değerlendirme sonuçları yazara da iletilecek, uzmanların önerdiği ve Yayın Kurulu'nun uygun gördüğü düzeltmelerin yapılması yazardan istenecektir. Bu düzeltmelerin yazar tarafından yapılması durumunda yazı yayımlanabileccktir.
MÜHENDIS^FMAKINA TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI AYLIK YAYIN ORGANI Mart / March 1997 Cilt / Vol : 38 Sayı / No : 446 Yönetim Yeri - Head Office Sümer Sokak 36/1-A Demırtepe - ANKARA Tel: (0-312) 231 31 59 Fax: (0-312)231 31 65 MMO Adına Sahibi Publisher Mehmet SOĞANCI Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Managing Editör Emin KORAMAZ Yayın Kurulu - Publishing Board Melih ŞAHİN Anıl KAREL Devrim Erinç ASLAN Utku TÜZÜNER Engin AYKOL Yayın Sekreteri Publishing Coordinator Nilgün KARAKÜÇÜK Teknik Sorumlu Tecnical Manager Mehmet AYDIN İlan Sorumlusu Advertising Representative Ayten YILDIZ Nuray ÖZER (istanbul) Komisyon İlişkileri Redactor Şehnaz KAPLAN Dizgi Type Setting Alı Rıza FALCIOĞLU (MMO) Baskı Printed by Ceylan Ltd. Şti. Tel (0-312) 311 39 64 TMMOB Makina Mühendisleri Yayın Organı olan Mühendis ve Makimi Dergisi TMMOB'ye bağlı Odaların üyelerine, mühendislik eğitimi yapan öğrenci, araştırma ve öğretim görevlilerine yıllık abone bedeli -özel sayılar dahil- karşılığında gönderilmektedir. Dergimize abone olabilmek ve daha detaylı bilgi alabilmek için yukarıda verilmiş olan adresimize başvurabilir ya da telefon ve faksla bilgi alabilirsiniz. Değerli Okuyucularımız,- Baharın yavaş yavaş yüzünü göstermeye başladığı şu günlerde yeni bir sayımızla karşınızdayız. Baharla gelen umutlar, ülkemizde gittikçe derinleşen toplumsal kriz nedeniyle gölgeleniyor bir parça. Bugün yaşam standartlarımızdaki gerilemenin ve siyasal, sosyal-kültürel yozlaşmanın altında yatan gerçekler, demokratikleşmenin önündeki engeller bütün açıklığı ile ortaya dökülmüş bulunmaktadır. Bugüne kadar sessiz ve duyarsız kalmayı yeğlemiş olan toplumda ciddi kıpırdanmalar, hareketlenmeler gözleniyor. Demokratik topluma dönüşme talep ve eylemleri giderek artıyor. Ülkede zorbalığın değil hukukun egemen olması, demokratik insan hak ve hukukuna dayalı bir düzenin kurulması için demokratik güç odaklarına daha fazla görev düşüyor. Bu çerçevede Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği tarafından Kasım 1997'de düzenlenecek "Demokrasi Kurultayı" anlam ve amaç olarak daha da önem kazanıyor. Bu sayımızda düzenlenen Kurultayın amacı ve yapılan çalışmalarla ilgili kısa bir tanıtım yazısı bulacaksınız. 1997 yılının ilk üç sayısını periyodik sayı olarak çıkardık. Nisan ayı ile birlikte özel sayılarımızı yayınlamaya başlayacağız. İlk özel sayımızın konusunu uzun yıllardır ülkemizin en büyük sorunlarından birini oluşturan, her yıl binlerce insanın ölümüne neden olan "Ulaşım ve Trafik" olarak belirledik. Konu; ülkemizin ulaşım politikaları, yeni çıkarılan Trafik yasası da irdelenerek kapsamlı olarak ele alınacak. Bu sayımızdaki diğer köşe yazıları ve makaleleri ilgiyle okuyacağınızı ve mesleki/kültürel birikim havuzunuzda bizim de bir damla katkımız olacağını umuyoruz. Saygılarımızla Mühendis ve Makina Yayın Kurulu
& * # # Yangın vaaaaaaaaar i D u r u n, h e m e n h e y e c a n l a n m a y ı n. G ö r d ü ğ ü n ü z y a n g ı n d e ğ i l, s a d e c e ı z o l a s y o n s u z b i r y a p ı. V e b u y a p ı n ı n T e r m o g r a f ı k K a m e r a i l e s a p t a n m ı ş g ö r ü n t ü s ü. Ş i m d i i z o c a m, e n e r j i n i n e t k i n k u l l a n ı l m a s ı a m a c ı y l a, T ü r k i y e ' d e i l k k e z ü c r e t s i z i z o l a s y o n t a r a m a s ı g e r ç e k l e ş t i r i y o r Isı kayıplarının saptanmasında kullanılan Termografik Kamera ile; Apartman dış yüzeyi Yapıların ve s a n a y i t e s i s l e r i n i n, A t e ş e d a y a n ı k l ı i z o l a s y o n l u s i s t e m l e r i n, B u h a r v e k ı z g ı n y a ğ g i b i a k ı ş k a n i ç e r e n b o r u h a t l a r ı n ı n sıcaklık h a r i t a s ı n ı ç ı k a r ı y o r. Siz de, enerjinin etkin kullanımı için İzocam'ı arayın, Izocam'ın sunduğu bu yeni hizmetten mutlaka yararlanın. SICAĞA - SOĞUĞA - SESE - YANGINA İZOCA/VC İZOCAM TİCARET VE SANAYİ A.Ş. DANIŞMA MERKEZLERİ İSTANBUL Tel (212) 275 72 22 (8 hol} Faks (212) 266 97 69 ANKARA Tel (31 2) 418 66 67 41 8 İÜ 32 Faks (312} 425 05 15- İZMİR Tel (232) 484 57 85-484 31 78 Faks (232} 489 00 52 ADANA Tel (322} 352 29 80 Faks (322) 352 02 54 BURSA Tel (224} 253 95 35 Fak, (224) 255 60 13»ELAZIĞ Tel (424) 218 66 00 Faks (424) 233 19 96 ANTALYA Tel (242) 241 19 50 Faks (242) 242 39 84 GAZİANTEP Tel (342) 233 97 00 Faks (342) 233 97 00
..i Jİ,. YENİ ÜRÜNLER Hazırlayan : Nilgün KARAKÜÇÜK MMO Genel Merkezi ELEKTRIKLI YOLCULUK Elektrikle çalışan bir Van Pekin'de yolcu taşıma işinde kullanılacak. Pekin Tsing Hua Üniversitesi Elektrik- Oto Laboratuvarı tarafından geliştirilen van 50 mph hıza erişebiliyor. Kurşunasit bataryaları tam şarj edildiğinde 70 mil yol alabiliyor. KÜÇÜK DÜRBÜN "Casus dürbünü" terimi Steiner'in mini dürbünü için söylenmiş olabilir. İleri optik teknolojisinin kullanımıyla tek gözlü dürbün 3 x 1 inç ve ağırlığı da 3 ons (85 gr). 9 x 22 (8 güçlü-22 mm objektif)'lik dürbün yaklaşık 1 km'lik mesafeyi 350 metreye indiriyor. Fiyatı : 149$ Pioneer Research, 216 Haddon Ave., VVestmont NJ 08108 TAMIRCI ROBOT Elektrik telleri fırtınalı havalarda koptuğunda Long Island Aydınlatma Şirketinin prototip robot kolu tehlikeli tellerin çözülmesinde çalışanlara yardımcı olabilir. Vvestburg Intellisys Otomasyon tarafından geliştirilen robot kol ülkede tek örnek. Özel olarak tasarlanmış bir kamyona sabitlenen kol, elektrik hatları yakınındaki ağaçların budanması, tellerin kesilmesi, takılması ve bakım için tellerin çıkarılması gibi işler için kullanılıyor ve 47 feet uzunluğa kadar uzuyor. PARMAK İZI İLE KIMLIK TESBITI Shanxi ilindeki bir bankada ticari işlemler daha güvenli gerçekleştiriliyor. Parmak izi tarayıcısı iki-üç saniyede müşterinin kimliğini doğru olarak belirliyor. Sistem, baskıyı elektronik olarak depolanmış resimle karşılaştırıyor. Pekin Tsing Hua Üniversitesi Otamasyon Bölümü tarafından geliştirilen tarayıcı '96 Nisan ayında kullanılmaya başlandı. Bu sistem aynı zamanda otel, araba ve diğer alanların güvenliği için de kullanılabilir. SPOR KAVRAMı General Motors'un Opel Calibra 4x4 modeli üzerinde geliştirilen "Bertone Slalom" dinamik, büyük spor arabada cam, plastik ve sac biraraya geliyor. Bagaj bölümü, arka koltukların kılavuz raylar üzerinde kaydırılmasıyla 40 inç'ten 63 inç'e genişliyor. Slalom 2 litrelik 16 valfli turbomotorlarla 204 beygir gücüne ulaşıyor. Carrozzeria Bertone S.p.A., Corso Canonico Allamano 40/46 10095 Grugliasco, Torino, Italy. Popüler Science Dergisi'nden çevrilmiştir. 8 Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 446
BİLİM ı KÖŞESİ Hazırlayan : Nilgün KARAKÜÇÜK MMO Genel Merkezi ZEKİ KANATLAR Silikondan yapılmış mini kanat grupları bir gün delta kanatlı uçakların uçuş kontrolünde kullanılabilecek. Her biri 1 mm 2> den küçük olan ince kanatçıklar aynı zamanda her çeşit uçağın rüzgarla sürüklenmesini azaltıyor. Bazı savaş uçaklarında ve sunulan süpersonik uçak tasarımlarında kullanılan delta kanatlar üst yüzeylerinde çapraz hava akımları nedeniyle uçuş süresince girdap oluşturur. Üst yüzeye yerleştirilen mikrokanatlar girdabın oluşturduğu vakumu kaldırmak için kullanılabilir. Mikrokanat örnekleri rüzgür tünellerinde delta modeller üzerinde test edildi bile. UC- LA'nın Mikro Sistem Merkezindeki araştırmaları yöneten Chin-Ming Ho "Devasa bir makinanın çok küçük bir makina tarafından kontrol edilebildiği ilk kez kanıtlandı" diyor. Bundan sonraki adım, savaş jetlerinin delta kanatlarının kritik bölgelerine birkaç bin tane bilgisayar kontrollü mikrokanat içeren parçalar yerleştirilmesi. Bununla ilgili deneyin iki yıl içinde yapılması planlanıyor. SU GEÇİRMEYEN MALZEME Japon bilimadamları, kar tutmayan porselen anten malzemesi ararken su geçirmeyen ve her alanda kullanılabilecek bir malzeme icat ettiler. Nippon Telefon ve Telgraf tarafından geliştirilen malzeme; suyu damla damla biriktiyor ve yuvarlıyor. Düşen bir damlacık su moleküllerinin moleküller arası çekim nedeniyle küresel bir şekil alır. Fakat düz bir yüzeyde damlacıklar yerçekimi ve su mülekülü ile yüzey molekülü arasındaki çekim nedeniyle düzleşirler. Yeni NTT malzemesi yerçekiminin düzleştirici etkilerini engelleyemiyor. Ancak su ve kumaş arasındaki moleküler çekim çok zayıf olduğundan su damlacıkları küresel şekillerini koruyor, böylece yüzeyden daha kolay yuvarlanabiliyor. NTT, sadece malzemenin florin bileşiminden oluştuğunu söylüyor. Malzeme beyaz ama renklendirici maddeler eklenebiliyor. NTT malzemesi, biraz pahalı olmasına rağmen sıradan boyalarla boyanabilen herşeyde kullanılabiliyor. Gemilerde kullanılması durumunda tabaka su sürtünmesini azaltarak hızı yükseltiyor, yakıt verimini artırıyor. ELEKTRONİK BURUN İ ngiltere'de geliştirilen bir alet insan duyumunun en keyfi olanını -koku almayı-becerebiliyor. Alet parfüm yapımcıları için kokuların karşılaştırılması, aerosol üreticileri için oda havası temizleyicilerinin verimini bulmak gibi işlerde kullanılabilir. AromaScan adlı alette, 32 adet yarıiletken polimer içeren sensör grubu bulunuyor. Test edilecek maddenin buharı, koku moleküllerinin sensörle etkileşim içine girdiği bölgeye çekiliyor. Bu, kokunun "parmak izini" oluşturan sinyaller üreterek polimerlerin elektrik dirençlerinde farkedilmesi çok zor olan değişimlere neden oluyor. Dünyada 30 tanesi şimdiden satılmış olan 50.000$ lık yapay burun üretimi sürüyor. Müşteriler arasında çekici kokular bulmaya çalışan yiyecek ve temizlik maddesi üreticileri ve kimyasal madde üreten kuruluşlar bulunuyor. Çevresel etkilerin ölçümü ise başka bir uygulama. Aroma Scan, çok düşük yoğunluktaki tehlikeli gazları saptayabiliyor. * "Popüler Science" Dergisinin Mart 1996 sayısından alınmıştır. Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 446 9
ODA'DAN HABERLER SENDİKALAR VE ODALAR PANELİ Hazırlayan : Nilgün KARAKÜÇÜK MMO Genel Merkezi Makina Mühendisleri Odası (MMO) Ankara Şubesi tarafından düzenlenen "Sendikalar ve Odalar" konulu panel 22 Mart 1997 günü Ankara'da MMO, DİSK ve KESK'ten panelist ve dinleyicilerin katılımıyla gerçekleştirildi. Adından da anlaşılacağı üzere Türkiye'de sendikal hareketlerin ve meslek odalarının tarihsel gelişimleriyle birlikte, birbirleriyle ilişkilerinin tartışıldığı panele MMO Başkanı Mehmet Soğancı, DİSK Eğitim Sekreteri Çetin Uygur, KESK Basın ve Halkla İlişkiler Sekreteri Hasan Hayır panelist olarak katılırken, paneli MMO Genel Sekreteri Emin Koramaz yönetti. Koramaz yaptığı açış konuşmasında sendikaları, çalışanların ekonomik ve demokratik haklarmı savunan kuruluşlar olarak tanımladı. Koramaz, "Meslekdaşlarımız da çalıştıkları kuruluşlarda proleter haline gelmekte, diğei emekçiler gibi sürgünlere, yıldırma ve yıpratma hareketlerine maraz kalabilmektedirler" diye konuştu. Panelde ilk söz alan konuşmacı Mehmet Soğancı, kamu yararına çalışmaların, demokratik çözüm yolları ve kararlar üretmeyi gerektirdiğini belirterek, Oda'nın temel görevleri arasında da, sendikalarda olduğu gibi, mesleki koşulları iyileştirmeye yönelik çalışmaların başta geldiğini söyledi. Meslekdaşlarm çıkarlarının dürüstlük ilkesine bağlı kalarak gözetildiğini savunurken, kamu yararına aykırı veya meslek çalışanlarının çıkarlarını zedeleyen ve Oda'nın bağımsızlığını önleyecek siyasi çıkar ilişkilerinin dışında kalınması gerektiğini ifade etti. DİSK Eğitim Sekreteri Çetin Uygur ise, 1972-73 yıllarında, Teoman Öztürk'ün TMMOB Başkanlığını üstlendiği dönemde TMMOB'un ilk kez demokratik kitle örgütü özelliğini kazandığını belirtti. Türkiye'de sendikal hareketlerin Odalar ile paralel tarihsel gelişimine kısaca değinen Uygur, "Yoğun bir özelleştirme ve taşeronlaştırmanın yaşandığı, teknolojinin hızla geliştiği dönemde, mühendisler, küçülen vasıflı işçi kitlesi içinde yer alırlarken, daha büyük işçi kitlelerinin yönlendiricisi konumuna gelmişlerdir" dedi. Panelin son konuşmacısı, KESK Basın ve Halkla İlişkiler Sekreteri Hasan Hayır, KESK'in 500 bin kişilik üye sayısı içinde mühendis ve mimarların %5 oranında kaldığına dikkat çekerek, bunun mühendis ve mimarların Oda'yı ve Oda etkinliklerini daha meşru görmelerinden kaynaklanabileceğini öne sürdü. Çalışan kesimler arasında sınıfsal bir yakınlaşma ile birlikte, kültürel, bilgisel farklılıklar bulunduğunu söyleyen Hayır, Odaların bu anlamda bilgisel ve deneyimsel üstünlüklerinden kendi örgütleri içinde yararlanmak istediklerini dile getirdi. ISI YALITIM VE ENERJİ TASARRUFU SEMPOZYUMU Makina Mühendisleri Odası İzmir Şubesi'nce düzenlenen Isı Yalıtımı ve Enerji Tasarrufu Sempozyumu, 28 Kasım 1996 Perşembe günü gerçekleştirildi. Yapı '96 Fuarı kapsamında gerçekleştirilen sempozyum, BTM, Dinamik Isı, DOW, Izfaş, İzocam, ODE ve Yapı Endüstri Merkezi tarafından desteklendi. Makina Mühendisleri Odası İzmir Şubesi, uzmanlık alanına giren konularda kapsamlı etkinlikler düzenlemeye devam ediyor. Şubenin Isı Yalıtımı ve Enerji Tasarrufu Komisyonu'nun öncülüğünde ve 8 firmanın desteği ile 28 Kasım'da düzenlediği Isı Yalıtımı ve Enerji Tasarrufu Sempozyumu mühendislerden ve teknik elemanlardan yoğun ilgi gördü. İki bildirinin sunulduğu ve panel bölümünde Ülkemizdeki Isı Yalıtımı Uygulamalarının tartışıldığı Sempozyuma TÜBiTAK'tan Doç. Dr. Şükran Dilmaç, Fırat Üniversitesi'nden Y. Doç. Dr. C. Emin Ekinci ve Y. Doç. Dr. Sabit Oymaer, E.I.E'den Erdal Çalıkoğlu, Yalıtım Dergisinden Ecvet Binyıldız, Izotoprak'tan Yalçın Kayaarası, DOW A.Ş.'den Durmuş Topçu, BTM'den Kemal Gel, Izocam'dan Kemal Bayraktar, Polistren Üreticileri Derneğinden Yavuz Öner ve ODE Mühendislikten Orhan Turan bildiri sunarak katıldılar. Sempozyum sonucunda,- ülkemizde ısı yalıtımının öneminin anlaşılamadığı, yasa ve yönetmeliklerin yetersiz olduğu, var olan yönetmeliklerin de uygulanmadığı veya uygulatılmadığı vurgulandı. Bu durumun aşılabilmesi için imar yasasında gerekli değişikliklerin yapılarak, proje ve uygulamalarda mesleki denetimin ilgili Odalar tarafından yapılmasının esas kabul edilmesi istendi. Sempozyumda sunulan bildiriler ve panel konuşmaları, yeni yılda kitap olarak yayınlanacak ve katılımcılara ücretsiz ulaştırılacak. 10 Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 446
MAKALE Teknik HİDROLİK VE YAĞLAMA YAĞLARININ ANALİZ VE KONTROLÜ İLE MAKİNA ARIZALARININ ÖNÜNE GEÇME VE YAĞ TASARRUFU YÖNTEMLERİ İbrahim ÇAĞLAYAN* Ö Z E T Yağlama ve hidrolik yağlan, makinalar için çok önemli olmakla beraber, işletmelerde yeterince önem verilmemekte ve genellikle yanlış uygulamalara maruz bırakılmaktadır. İnsan için kan ne ise, yağın da makina için aynı olduğu düşünülmeli; dolayısıyla makina mühendisleri bu anlayışla yağ konusuna yaklaşmalılardır. Teknik özelliklen kaybolmuş ve kirlenmiş yağlar makina arızalarının en önemli temel nedenlerinden biridir. Önleyici Bakım yöntemi yağ temizliğini esas alarak makina arızalarının tamamen önüne geçmeyi amaçlar. Bu makalede yağ, özellikleri ve İSO'nun konuya bakışı incelenmektedir. Ayrıca, yağ temizliğinin makinalar için önemi örneklerle anlatılmakta ve yağ temizliği ölçme teknolojisi detaylı bir şekilde anlatılmaktadır. GİRİŞ Bir işletmede hidrolik ve yağlama yağları ile uğraşanlar genellikle makina mühendisleridir. Ancak, yağlama gibi makinaların canı ve kam demek olan bir konunun, işletmelerde genellikle üzerinde en az düşünülen konu olduğu işin içindekilerinin malumudur. Yağ konusunun ne kadar ihmal edildiğinin en güzel kanıtı eğitimin temeli olan üniversite sıralarında mevcuttur. Bu satırların yazarının da mensup olduğu makina mühendisliği camiası, üniversite eğitimleri sırasında yağ konusunda Makina Elemanları dersi içinde ayırılan birkaç saat dışında, programlı bir eğitim görmüş değillerdir. Bu durumun üniversiteden doktor mezun edip, kanın ne olduğunu öğretmeme gibi çarpıcı bir eksiklik olduğunu kabul etmemek mümkün değildir. Yağ konusuna en fazla zaman, yağın satın alınması sırasında harcanmaktadır. Ondan sonra gelen depolama, kullanım ve kullanım dışı bırakma evreleri ise, işletmelerde "yağcı" olarak tanımlanan ve maalesef genellikle kendisinden işletmenin diğer bölümlerinde fazla verim alınamamış elemanlara havale edilmektedir. Oysa, yağ makina ömrünü en direkt olarak etkileyen unsurdur. O nedenle, yağın depolanmasından, kullanılmasına ve nihayet kullanım dışı bırakılmasına kadar tüm evreleri bilimsel esaslara oturtulursa, hem yağın çevrildiği makinanm ömrü uzatılmış, arızalan en aza indirilmiş ve nihayet kullanılan yağ miktarı azaltılmış olur. YAĞ NEDIR? Lubricatmg and hydraulıc oils, although being very crucial in machinery operation, are of ten underestimated and thus mishandled in day to day factory operatıons. in actuality, oıl should be considered akin to blood for man; therefore, it is essential for any mechanıcal engineer to fully understand oil and its imporlance. Out of specification and dirty oıl ıs one of ihe majör sources of machinery failine. Proactive maintenance focuses on oil deanlmess to prevent machinery faılures. This paper describes oil, ıts properties and how ISO standards perceıve oil cleanliness. Importance of oil cleanliness is explained with examples and technology for determining oıl cleanliness is decsribed in âetail. Türkçe'de yağ konusunda bilmen tek ve en ciddi kaynak olan Petrol Ofisi Madeniyağ Şube Müdürlüğünün hazırlatmış olduğu "Yakıtlar Yağlar" isimli kitap, yağı "Genel olarak, iki katı cismi hirbiriden ayırmak ve sürtünme gücünü minimuma indirerek kolay hareketini sağlamak için kullanılan madde" olarak tanımlamaktadır. Biz ise yağı daha genel bir çerçevede, Yağ, birbirine karşı çalışan iki yüzeyi birbirinden ayırarak, sürtünme nedeniyle yüzeylerde malzeme kaybı ve sistemin enerji kaybını azaltmayı amaçlayan veya bir sistem içinde kuvvetli iletimi ile mekanik mantık komutlarının yerine getirilmesine yarayan maddedir. şeklinde tanımlayabilirz. Yağlar,- a) yüzeyleri kayganlaştırarak, b) yüzeylere asılı kalarak, c) sürtünen yüzeyler arasında film teşkil ederek 1, yukarıda tanımlanmış olan yağlama ile ilgili görevlerini yerme getirirler. * VİBRATEK Hoşdere Cd. 164/1 Çankaya/AN KARA Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 446 11
MAKALE Yağlar, esas olarak şu amaçlara hizmet ederler: a) Sürtünme kontrolü, b) Aşınma (mekanik aşınma) kontrolü, c) Korozyon (kimyasal aşınma) kontrolü, d) Sıcaklık kontrolü, e) Kirlilik kontrolü, f) Güç iletimi. Yağlar yapı itibariyle bir baz yağ ve katkı maddelerinden oluşur. Baz yağ, sürtünme ve aşınma kontrolü için gerekli olan viskoziteyi, oksitlenme ve korozyon direnci ve ısı transferi sağlar. Baz yağ Türkiye'de sadece TÜPRAŞ Aliağa Rafinerisi'nde üretilmektedir. İmalatçıları arasındaki tek fark, kullandıkları katkı maddelerinden kaynaklanmaktadır. Katkı maddeleri ise, baz yağın istenilen özelliklerini kuvvetlendirir, istenmeyen özelliklerini ise azaltır. Ayrıca, katkı maddeleri baz yağda bulunmayan özellikleri yağa verir. Organik bazlı yağlar, Naftenik, Parafinik ve Aromatik olarak üç temel kimyasal tipe ayrılır. Sentetik yağlar ise organik yağlarla karşılaştırıldığında birçok yönden çok daha üstün ve aranılan özelliklere sahip olmalarına karşın çok daha pahalı olduklarından henüz sanayide yeterince uygulama alanı bulamamışlardır. YAĞLARLA İLGILI TANıMLAR VE TERMINOLOJI Teknik Sürtünme : Birbirine karşı çalışan iki yüzey arasında meydana gelen ve harekete ters yönde etki eden kuvvet. Film : Çalışan iki yüzeyi birbirinden ayıran ince yağ tabakası. Filmler ortalama olarak 10 um kalınlığındadır. MAKINALARDA YAĞ SEÇIMI VE YAĞLAMA Makinalarda kullanılacak yağın temel olarak karşılıklı çalışmakta olan iki yüzeyi birbirinden ayırabilmesi ve bu yüzeylerin birbirine uyguladığı yükü kaldırabilmesi gerekir. Yağın yük kaldırma özelliği olan viskozite bu nedenle önemlidir. Bu nedenle yağ seçimindeki en büyük iki parametre yağın kaldıracağı yük ve yüzeylerin birbirlerine karşı olan bağıl hızlarıdır. Yağ seçiminde yük ve hızın önemli bir faktör olduğu kadar, iki yüzey arasındaki açıklığın miktarı da önemlidir. Bunun dışında çalışma koşullarına bağlı olarak, yağın çalışma sıcaklığı gibi faktörler de göz önünde bulundurmak gerekebilir. Sanayide kullanılan makina ve elemanlarında tipik olarak bulunan çalışma boşlukları (klerens clearance,- ing) 0.1 mikron (um) ile 100 um arasında değişmektedir. Bununla ilgili olarak aşağıdaki Tablo l'e bakınız. ARTAN YÜK Hidrolik ve yağlama yağları ile yazı konusuna geçmeden, yararlı olacağı düşüncesi ile, yağ konusunda kullanılan tanım ve terminolojinin açıklanması uygun görülmüştür. Bu nedenle, belli bir sıra takip etmeden tanım başlıkları aşağıda sıralanmış ve açıklanmıştır. Ğ ' A--- :-z:-: DÜŞÜK VİSKOZİ- TELİ YAĞ U.KNFK G VISMİİ'I- R 1 ti I p VA<I s Viskozite : Bir akışkan maddenin akmaya karşı gösterdiği dirençtir. Dinamik viskozite (v) : Birbiri üzerinde kayan yağ tabakalarının kayma geriliminin, kayma hızına oranıdır. Birimi centipoise (cp) veya Saybolt Üniversal Viskozite (SSU)dur. Kinematik vikozite (v) : Dinamik viskozitenin yağın yoğunluğuna bölünmesi ile elde edilen bir tanımdır. Birimi centistoke (cst)'dur. Viskozite endeksi (VI): Yağın viskozitesinin sıcaklığa bağlı olarak değişimini gösteren bir sayıdır. VI ne kadar yüksekse, yağın viskozitesi ısıdan o kadar az etkilenir demektir. ARTAN HIZ Şekil 1. Yük ve hıza bağlı olarak yağlama seçimi. Tablo 1. Makina Elemanlarında Rastlanılan Ortalama Çalışma Boşlukları Makina Elemanı Çalışma Boşlukları (um) Bilyalı ve masuralı rulman 0.10-1.00 Kaymalı yatak 0.50-100.00 Dişliler 0.10-1.00 Dişli pompa diş-pompa yan plakası 0.50-5.00 Dişli pompa diş-pompa cidarı 0.50-5.00 Santrifüj pompa kanat-cidar Santrifüj pompa kanat-uç 5.00-13.00 0.50-1.00 Pistonlu pompa piston-gömlek 5.00-40.00 Pistonlu pompa valf plakası-silindir 0.50-5.00 Servovalfler giriş ve çıkış 130.00-450.00 sürgü-cidar 1.00-4.00 12 Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 446
MAKALE Teknik Yüzeyler arasında bağıl hız arttıkça yüzeye yapışma özelliği olan ince yağlar gerekecektir, zira kalın yağlar hızla beraber temasta bulundukları yüzeyden kolayca kopabilirler. Bugün sanayide yağ kullanılması gereken noktalarda genellikle makina üreticisinin tavsiyeleri takip edilir. Bu en tavsiye edilecek yöntemdir,- ancak, bu uygulamalarda da mühendislik şüphesini elden bırakmamak ve tavsiyesinin ne kadar sağlıklı olduğunu zaman zaman sorgulamak gerekebilir. MAKINA ARıZALARı VE ARıZA TEMEL NEDENLERI Makina arızaları, her sanayi işletmesinin hergün yüzyüze olduğu ve kaçmılamaz fakat giderilmesi için çaba verilmesi gereken bir olgu olduğu düşünülür. Birçok işletme bu nedenle, arızaların peşinde koşar ve daima arızaların bir adım gerisinde gider. Bu nedenle, bu işletmelerde, arıza tamiratı hiç bitmez! Bu yazının amacı, bakım türlerini tartışmak olmadığından detaya girmeden, makinalarda "sağlıklı" yağ kullanmanın hem makina arızalarının önüne geçeceği, hem de yağ masrafını azaltacağını söylemek mantıka aykırı gelmeyecektir. Önleyici Bakım (Protective Maintenance) olarak tanımlayacağımız ve 2000'li yılların kaçınılmaz bakım yöntemi olacak bu uygulamada, yağ makina arızalarını önlemede en önemli unsurlardan biri olarak görülmektedir. SKF rulman firmasının ve ABD'de yapılan bağımsız bilimsel araştırmalar mekanik arızaların %42'si ile %70 arasındaki gibi yüksek bir orandaki arızanın kaynağının aslında tamamen yağa bağlı sorunlar olduğunu ortaya koymuştur. Öyleyse, yağ ve yağlamayla ilgili sorunlar bir Temel Arıza Nedeni teşkil etmektedirler. Bu noktada, her makinanın üreticisinin genellikle makina etiketinde veya el kitabında yapmış olduğu yağ tavsiyesi ile ilgili 3 büyük varsayımın varlığını görmek gerekir. Makina üreticisi makinasmın veya tezgahının şu üç koşulun varlığını varsayarak yağ önerir ve makina dizayn ömrünü bunlara bağlı olarak hesaplar: Makina ömrü hesaplamada adı edilmeyen 3 varsayım 2 : 1. Makina normal sıcaklık derecelerinde çalışacak- I tır! 2. Makinada kullanılan yağ temiz olacaktır. 3. Makina kaplin ve diğer ayarları tam olacaktır. Görüleceği gibi, makina ömrü hesaplamada kabul edilen üç unsurdan biri, "yağın temiz olduğu"dur. Ancak, sahada çalışan her mühendis bilir ki, bu nadiren geçerlidir. Öyleyse, Arıza Temel nedeni olan aşağıdaki faktörler incelenmeye değerdir. Arıza Temel Nedenleri Yağ Kirliliği Yağ Katkı Maddesi Tükenmesi Viskozite Bozulması veya Yanlış Yağ Balans Bozukluğu ve/veya Kaplin Ayarsızlığı Yanlış Montaj Aşırı Isınma ve diğerleri Yukarıdaki nedenler giderildiği takdirde, makina arızalarının %90'ının önüne geçmek ve makina ömrünü uzatmak mümkün olabilecektir. Bu yazı, yağ konusunu işlemeyi amaçladığından öncelikle yağ kirliliği, yağ viskozitesinin bozulması ve yağ katkı maddesi tükenmesi üzerinde durulacaktır. ÖNLEYICI BAKıM VE UYGULANMASı Önleyici Bakım, bakım türlerinin arasında en son uygulanmaya başlanmış olanıdır. 1985 ve sonrasında uygulama bulan bu yöntemde amaç, Uyarıcı Bakım (Predictive Maintenance) ile karşılaştırıldığında barız bir farklılık göstermektedir. Uyarıcı Bakım'da amaç, arızaları ortaya çıktıkları andan itibaren takip ederek, gerektiği anda müdahale etme imkanı sağlamak ve böylelikle Gerekince Bakım yapılabilmesini sağlamaktır. Oysa, Önleyici Bakım 1 da amaç, arızaların ortaya çıkmasının önüne geçmektir. Böylelikle, bir yöntemde arızanın ortaya çıkacağı kabul edilip önlem alma yolu düşünülmezken, diğer yöntem tamamen arızanın önünü almaya yöneliktir. Ancak, elbette bir işletmede bakım yöntemlerini kesin çizgilerle ayırmak mümkün olamayacağından, ideal olarak bu iki yöntem birlikte uygulanma ihtiyacmdadır. (aslında, her işletme tüm bakım türleri yerine göre uygulanmak durumundadıt.) ÖNLEYICI BAKıM UYGULANMASıNDAN ÖRNEKLER Özellikle yağın kalitesini denetleyerek sürdürülmekte olan Önleyici Bakım uygulamalarından son on yılda çok etkileyici sonuçlar alınmıştır. Bunların bazıları aşağıda sunulmuştur. Duvha Kömür Madeni - Güney Afrika Kömür madeninde kullanılan 130, 80 tonluk taşıyıcı kamyonlar ve kazıyıcılar üzerinde yapılan çalışmalarda önce, hidrolik ve yağlama yağlarının kirlilik ölçümleri sürekli olarak yapıldı. Araç imalatçısının önerdiği 45 um filtreler yerine 10 um filtreler kullanıldı. Bu araçlarda elde edilen sonuçlar aşağıdadır. Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 446 13
MAKALE Teknik Maden Aracı Kullanımda olduğu zaman (%) Kullanım maliyet ($/saat) Kavvasaki Demir-Çelik Arıza ve Masraf Grafiği.. w..1988-. '. 1W..'1987..1988'..1989 130-ton taşıyıcı kamyonlar 71 70 73 130 107 98 80-ton taşıyıcı kamyonlar Kazıyıcı 11 73 78 83 85 86 50 52 68 42 50 41 General Motors Bu büyük motor üreticisinin yaptığı bir araştırmada, dizellerinde 40 um filtre yerine 30 um filtre kullandığında, silindirlerde aşınma %50 ; 15 fim filtre kullanıldığında ise %70 azaldığı görülmüştür. Nippon Steel Demir Çelik-Japonya Dünyanın en büyük demir çelik işletmelerinden biri olan bu işletmede yapılan 5 yıllık bir çalışmada, 170 adet hidrolik pompada kirlilik ölçümü ve takibi yapıldı. Bu çalışmalarla yağ kirliliği sadece %25 azaltıldı. Sonuç: pompaların ömrü 6 kat uzadı, Pompa yenileme %90 azaldı, yağ sarfiyatı 1/4'e düştü. 1985 1986 1987 Yıllar 1988 1989 Bu grafikte, Önleyici Bakım uygulamasına başlanılan yılda arıza sayısı ve yağ tüketiminin 100 birim olduğu varsayılarak, diğer yıllar buna göre değerlendirilmiştir. Manitovvoc CNC Tezgahları-ABD Uygulanan yağ kirliliğini azaltma programı sayesinde, 24 hidrolik pompanın birim ömrü 10.000 saatten 95.000 saate çıkarıldı. Yağ kullanımında yılda $27.000 tasarruf sağlandı. YAĞ KIRLILIĞI Önleyici Bakım uygulanma yüzdesi Yağ kirliliği Arıza Temel Nedenleri içinde en başta gelenlerdendir. Her ne kadar, Balans bozukluğu ve kaplin ayarı varlıklarının titreşim ve ses şeklinde kolayca farkedilebilmeleri nedeniyle en önemli unsur olarak görülseler bile, yapılan araştırmalar makina arızalarında en temel nedenin yağ problemleri olduğunu ve bu problemler içinde yağ kirliliğinin en önde geldiğini ortaya koymuştur. Yağda kirliliğe neden olan etkenler: 1982 1983 1984 1985 1986 Kavvasaki Steel Demir Çelik-Japonya Parçacıklar Nem Isı Hava YAĞ KIRLILIĞI NEDEN ÖNEMLIDIR? Komple filtre sistemi ve yağ kirlilik izlenmesi ile hidrolik yağ kullanımında %8O, hidrolik komponent arızasında %97 ve bakım giderlerinde büyük tasarruf sağlandı. Kawasaki Steel Demir Çelik İşletmesinde Önleyici Bakım Uygulanması sonuçları; Eğer, birbirlerine karşı çalışan iki yüzey arasında "film" tabakası oluşturan yağ bozulmasa "teorik olarak" bu iki yüzeyin hiç aşınma olmadan çalışması mümkün olabilecektir. Ancak, birçok teori gibi bu teori de gerçek hayattaki durumdan uzaktır; çünkü, karşılıklı çalışan yüzeylerde aşınma mutlaka görülmektedir. 14 Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 446
MAKALE Teknik Yüzeylerde aşınma olması yağ filminin "yırtılması" sonucu meydana gelmektedir. Aradaki ince yağ filmi yırtılınca, metal yüzeyler birbirlerini işlemekte ve aşınma ile birlikte makina arızaları ortaya çıkmaktadır. Olayın tribolojik yönü, bir başka makalede incelenecektir. Olayın yağla ilgili yönü ise bu yazının konusudur. Öyleyse, yağ filmi neden yırtılmaktadır? Yağ filmi yağın kalitesinin değişmiş olmasından kaynaklanır. Yağın kimyasal ve fiziksel özelliklerinde meydana gelen değişiklikler sonucu yağ, örneğin viskozite düşmesi sonucu yüzeylerin birbirlerine uyguladığı yükü kaldıramamakta ve yırtılmaktadır. Öyleyse, yağın özellikleri neden değişmektedir. Yağın fiziksel ve kimyasal özelliklerinin değişmesinin nedeni yağın kirlenmesidir. Bu kirlilik kaynaklan, daha önce listelenmiş olan, parçacık, ısı, nem gibi unsurlar olabilir. Yağın kirliliğinin, yağın viskozitesini düşürmesi ve yağlanmakta olan bir rulmanın ömrü üzerine etkileri SKF firmasının bir araştırmasında en çarpıcı şekliyle ortaya konmuştur. Bu rapordan aldığımız verileri normalize ederek sunduğumuz, Tablo 2. Bağıl rulman ömrünün, yağ viskozitesi ve kirliliğinden etkilenmesini en bariz şekliyle ortaya koyuyor. Tablo 2. Bağıl Rulman Ömrü ile Yağ Viskozitesi ve Kirliliğinin ilişkisi. Rulman Tıpı Bilyalı rulman Yağ çok temiz Yağ normal Yağ kirli Viskozite, olması gerekenin %50'si (Rulman birim ömür) 6 2.5 0.6 Viskozite, olması gereken (Rulman birim ömür] 80 50 2.5 en sol sütundaki "Yağ Mevcut Kirlilik Kodu (ISO) 1 ' (Bu kodun anlamı aşağıdaki paragraflarda anlatılacaktır.) Eğer, yağ filtre edilerek kirliliği azaltılırsa ve sütunlardan seçilecek herhangi bir koda indirgenirse, elemanın ömrünün kaç kat artacağı gösterilmiştir. Aşağıdaki örnekte, bir hidrolik sistemde yağın ISO kodu 17/14 iken 11/8 düşürülebilirse, bu hidrolik sistemin ömrünün 6 kat artacağı gösterilmektedir. Buna benzer tablolar rulman ve dizeller için de mevcuttur 3. Yapılan araştırmalar sonucu elde edilen bu tablolar da, yağ kirliliği ile eleman ömrünün ilişkisini gözler önüne sermektedir. Ancak, burada sorulması gereken önemli bir soru da, hangi makinada ne kadar kirliliğe müsade edilebilir? Bu nasıl bulunur? Sorusudur. Maalesef, bu sorunun yanıtı makina üretici firmaları tarafından henüz verilmemektedir. Bunun için (4) nolu referansa bakınız. YAĞ NASıL KIRLENIR? KIRLENME NASıL ÖNLENIR? Yağda viskozite, kirlenme sonucu, üç ana nedenle azalabilir: a) Hazneye, yanlışlıkla viskozitesi düşük yağ ilave edilmesi (Örneğin, viskozitesi 68 olması gereken yağ haznesine 32 ilavesi gibi) Nasıl önlenir? Her yağ varilinin üzerine renk kodu gösterecek renkli bant yapıştırılmalıdır. Makinalar üzerindeki haznelere de renk kodunu gösterecek, aynı şekilde bantlar yapıştırılmalıdır. b) Yağın, müsade edilenden yüksek bir sıcaklıkta çalışması ve "ısısal kirlenmesi" Masuralı rulman Yağ çok temiz Yağ normal Yağ kirli 0.6 0.3 0.2 5 1.8 0.4 Görüldüğü gibi, viskozitesi düşük yağ kullanmak, rulmanı "ölüme mahkum etmek" demektir. Genel kural olarak, şu prensibi kullanabiliriz. Kirli yağ kullanmak, viskozitesi %75 düşük yağ kullanmak demektir. Yağ viskozitesinin %50 azalması, rulman ömrünü 20'de Ve düşürmekte, diğer bir deyişle, rulman ömrünü %95 azalmaktadır. Makina elemanlarında, örneğin hidrolik sistemlerde yağ kirliliği ile sistem ve eleman ömrü arasında bir başka ilişki de sayfa 16'daki tabloda verilmiştir. Burada, (Yağın VTsine bağlı olarak, viskozite, hızlı bir şekilde kaybedilebilir.) Nasıl önlenir? Makinalarm ısısal sorunlarının kaynağı araştırılmalıdır. Ancak, ısı çalışmanın yapısında varsa, o zaman bu ısıya uygun yağ seçilmelidir. c) Yağa, düşük vıskozitelı yağ, yakıt veya su karışması (Yağ, sistemin içinden yakıt vs. karışmasıyla derişebileceği gibi yağın nem sevme (higroskopik) özelliği nedeniyle atmosferik nemi bünyesine alma yoluyla da derişebilir.) Nasıl önlenir? Yağa karışmaya neden olan kaynaklar araştırılmalıdır, yakıt sistemi, eşanjör gibi. Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 446 15
MAKALE Teknik MEVCUT 26/23 25/22 24/21 """23/20 22/19 21/18 20/17 ; 19/16 18/15 ; 17/14 j 16/13 "i 15/12 i 14/11 i 13/10 : 2 23/21 23/19 21/18 20/17 19/16 18/15 17/14 16/13 15/12 14/11 13/10 12/9 11/8 11/8 Hidrolik Sistem ve Elemaiı Ömür Uzama Faktörü 3 22/19 : : 21/18 i 20/17 T 19/16 ' '. 18/15 i ı 17/14! ı 16/13 15/12 14 : / u : 13/10 ; 1 12/9 i : ıı/8 : 4 21/18 20/17 19/16 18/15 17/14 16/13 15/12 14/11 13/10 12/9 11/8 5 20/17 19/16 19/15 ' 17/14 16/13 15/12 14/11 13/10 12/9 12/8 ) 6 20/17 i 19/15! 18/14 " 17/13 " ;; 16/12 \ J15/11 113/11 ; 13/9 i 12 / 8.; 1 1 7 19/16 18/15 17/14 16/13 15/12 14/11 13/10 12/9 11/8 Tablodaki diğer önemli unsur ise, yağda parçacık kirliliğidir. Görüldüğü gibi çevrilmekte olan yağ viskozitesi alması gereken seviyede olsa dahi, yağ kirli ise, normal rulman ömrü 1/20'ye düşmektedir. Diğer bir deyişle kirli yağ rulman ömrünü %95 azaltabilmektedir. Bu verilen rakamların laboratuvar şartlarında elde edilmiş olduğunu düşünüp, belli oranda iskonto dahi yapsak elde edilecek sonuçlar yine yağ kirliliğinin ve kirliliğin sonucu olan viskozite azalmasının ne vahim sonuçlara yol açtığını göstermektedir. Yağ üç yolla kirlenir: a) İmalat ve nakliye sırasında Daha önce de belirtildiği gibi, yağ Türkiye'de sadece bir rafineride imal edilmektedir. Yağın orada imal edilişi, tankerlere yüklenişi, tankerlerle yağ imalatçısına gidişi, baz yağa katkı katılması, tekrar varillenip kullanıcıya yollanması sırasında kirlilik karışması çok kolaydır. Örneğin, çok büyük ve ülke çapında satış yapan bir yağ imalatçısının imalathanesinin yanında bir kireç ocağı bulunduğunu, bu satırların yazarı dehşetle izlemiştir. Nasıl önlenir? Bu konuda imalatçıların dikkate çekilebilir ve belli temizlik kriterlerinde yağ sağlamaları istenebilir. 1 8 19/16 18/14 17/13 J 6 / 12 14/11 14/10 13/9 12/8 9 i 18/15 17/14 16/13 f 15/12 j 14/11 13/10 12/9 ] 11/8 : 10 18/15 17/14 16/13 15/11"" 14/10 13/10 12/8 11/8 transfer edilmektedir. Örneğin, bir boya imalatçısının yağ varilleri üretimde kullandıkları çok ince partiküllü boya temel maddesi titanyum oksit torbaları yanında depolanmaktaydı. Yapılan kirlilik ölçümünde hiç kullanılmamış yağlarının da müsade edilen kirlilik düzeylerinin binlerce kez üzerinde olduğu bulunmuştu. Nasıl önlenir? ; 1) Yağlar mutlaka yatay olarak rulmanlarla yataklandırılmış bir şase üzerinde saklanmalıdır. Yağlama personeli sık aralıklarla varili çevirerek yağın iyice karışmasını sağlamalıdırlar. Bu, yağın içindeki değişik özgül ağırlıktaki katkı maddelerinin dibe çöküp ilk birkaç kullanımda tüketilmesinin önüne geçecektir. 2) Yağ varillerine mutlaka "bone" takılmalıdır. Bone, buzdolabına yiyecek konulurken, tabakaların üzerine geçirilen kenarı lastikli naylondur. 3) Yeni gelen yağlar mutlaka filtre edilerek depolanmaya geçilmelidir. c) Kullanım sırasında Kullanımda yağ kirliliği, makinanın imalatından gelen pislikler, ki bunlar birkaç yağ değişimi ile atılabilirler veya yağ sorunları nedeniyle aşınma veya kötü filtrasyon sonucu yağa salınan kirlilikler sonucunda ortaya çıkmaktadır. Nasıl önlenir? 1) Makinanın filtresinin yeterli olup olmadığı tesbit edilmelidir. Birçok makina üreticisinin tavsiye ettiği filtre tipleri de çoğu kez makina ömrü için yeterli olmamaktadır. 2) Yağa kirlilik salan kaynaklar araştırılıp, önü alınmalıdır. b) Depolama ve doldurma sırasında Sanayimizde yaptığımız geniş çaplı bir incelemede yağların genellikle hatalı depolandığını gördük. Ağzı kapalı olarak saklanan varillerden, kullanım yerine nakli genellikle ağzı açık tenekelerle yapılmaktadır. Kirlilik mıknatısı olarak çalışan yağ tenekesine biriken toz, toprak ve ortam ve üretim pislikleri makinaya YAĞ KIRLILIĞININ ÖLÇÜSÜ NEDIR? Yağ kirliliği konusunda, henüz TSE Standartları arasında yayınlanmamış olmakla birlikte, ISO Standartları arasında yayınlanmış ISO 4406 standardı mevcuttur. Bu standartta, yağın içinde bulunan yağ partiküllerinin sayısının tanımlanması için bir kod gelişti- 16 Mühendis ve Makina - Cilt: 38 Sayı: 446
MAKALE mistir. Bu koda göre, bir "taksim=bölü" işaretiyle ayrılan iki rakam kullanılmaktadır: a/b gibi. Bu tanımda "a" yağ numunesinin 1 ml (milimetre)'sinde bulunan 5 (im veya daha büyük parçaların sayısını tanımlayan bir rakam, "b" ise yine yağ numune sinin bir ml 1 sinde bulunan 15 fim veya daha büyük partiküllerin sayısını tanımlayan bir rakamdır. Aşağıdaki tabloda, bu rakam tanımları gösterilmektedir. Teknik Bu her iki türde de aynı prensiple çalışıyor olmakla beraber, kullandıkları ışın demetinin türünde farklılık göstermektedirler. Bu yöntem 1960'larda geliştirilmiş bir yöntem olup, konuyla ilgili patentlerin çoğu zaman aşımına uğramıştır. Bu nedenle, piyasada mevcut cihazların çoğu bu sistemle çalışır. Filtre Blokaj Yöntemi a veya b 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 ISO 4406'ya göre Parçacık Kirlilik Kodları Parçacık adedi olarak Alt Sınır 80.000 40.000 20.000 10.000 5.000 2.500 1.300 640 320 160 80 40 20 10 5 2.5 Parçacık adedi olarak Üst Sınır 160.000 80.000 40.000 20.000 10.000 5.000 2.500 1.300 640 320 160 80 40 20 10 5 Bir yağın ISO kirlilik kodu, 20/16 olarak ifade edildiğinde, bundan anlaşılan: Bu yağın bir milimetresinde 5 um partiküllerden 5.000-10.000 arasında bir sayıda parçacık bulunduğu, 15 um parçacıklardan ise 320-640 arasında bir sayıda parçacık bulunduğu anlaşılır. ISO standartları bazen sadece 10 um'luk parçacıkların sayısı verilerek ifade edildiği gibi, bazen hem 2 um, hem 5 um ve hem 15 um parçacıkların sayısı a/b/c şeklinde verilmektedir. Bu son tarif edilen kodlama henüz sanayide kabul görmemiştir. En çok kullanılan tanım a/b şeklinde olan tanımdır. YAĞ KIRLILIĞI NASıL ÖLÇÜLÜR? Yağ kirliliği esas olarak iki yöntemle ölçülür. Optik Sayma Yöntemi Filtre blokaj yönteminde temel esas, yağ numunesinin geçirilmekte olduğu tanımlanmış ve kalibre edilmiş gözenekleri olan (5 um, 10 tim, 15 fim gibi çapta) filtrenin, basınca uygulanan yağın içindeki kirlilikler nedeniyle gözeneklerin kapanması ve gözenekler kapandıkça debisinin değişmesi ve bundan partikül sayısının bulunması esasına dayanır. Bu yöntem, 1985'lerde kullanılmaya başlanmış olup, yöntem henüz patent koruması altındadır. Bu yöntemde de kullanılan iki metod vardır. 2a. Sabit basınçlı filtre blokaj yöntemi 2b. Sabit hacimli filtre blokaj yöntemi Sabit hacimli filtre blokaj yöntemi, böyle bir sistemin imalatıyla ilgili zorluklar nedeniyle uygulanamamıştır. Sabit basınçlı filtre blokaj yöntemi, başarı ile uygulanmış ve halen kullanılmaktadır. Bu yöntemlerin dışında mütalaa ettiğimiz, yağın içindeki kirliliklerin yağın di-elektrik katsayısını değiştireceği varsayımından hareket ederek yağın içindeki partiküler kirliliğin miktarını bulacağını iddia eden sistemler de varsa da, bunlar bilimsel esaslara dayanıyor olmaktan uzak, sadece pazarlama amacı taşıyan aletlerdir. Kabul edileceği gibi, yağın içindeki di-elektrik katsayısı sadece yağdaki parçacıklarla değişmeyeceği, örneğin partiküler olmayan kimyasal kirlenmeyle de değişebileceği için bu tip cihazlar, kirlilik sayma cihazı olarak tanımlanamazlar OPTIK SAYMA VE FILTRE BLOKAJ YÖNTEMLERININ AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARı Optik sayma yönteminde temel esas, yağ numunesinin çok ince şeffaf bir alandan geçirilirken, üzerine düşürülen ışığın bir fotosel üzerinde bıraktığı gölgeden hem partiküllerin sayılması, hem de ebatlarının bulunması esasına dayanır. Optik sayıcılar da kendi aralarında iki ana gruba ayrılır. la. Lazer ışınlı optik sayıcılar lb. Beyaz ışınlı optik sayıcılar Optik Sayma Yöntemi'nin Avantajları 1) Optik sayma sisteminde parçacıklar reel olarak sayılırlar. Çünkü, bu yöntemle bulunan rakam optik gözün gördüğü parçacık sayısıdır. 2) Optik sayma yöntemi özellikle düşük viskoziteli sıvılarda, örneğin 30 cst (40 C)'den daha düşük viskoziteli sıvılarda çok etkilidir. Mühendis ve Makina - Cilt : 38 Sayı : 446 17
MAKALE Teknik 3) Bu yöntemle çalışıp, portatif olan cihazların data toplama aparatları nisbeten daha ucuzdur. Optik Sayma Yöntemi'nin Dezavantajları: 1) Bu yöntemle çalışan cihazların çoğu portatif değildir. Bu nedenle, genellikle numune şişesinden çalışılması gerekir. 2) Bu yöntemle çalışıp, portatif olan cihazlarda ölçüm yapan problardan, her ölçüm noktasına birer tane sabit olarak yerleştirmek gerekir. Böylece, ölçüm değerlendirme ve kayıt cihazı nisbeten ucuz olmakla birlikte, her ölçüm noktasına birer prob yerleştirmek gerekeceğinden, orta boy işletmede dahi, 10-20 makinadan daha fazla makinada dönmekte olan yağın ölçümü yapılmak istendiği takdirde, cihazm toplam maliyeti çok ciddi rakamlara ulaşabilmektedir. Bu nedenle, portatif optik sayma cihazları probların getireceği ek masraf nedeniyle pahalı olabilmektedirler. 3) Optik sayma yönteminde sayma işlemi tamamen fotoselin ne gördüğüne bağlıdır. Bu nedenle aşağıdaki şekillere bakılacak olursa, fotoselin çok kolaylıkla yanılabileceği ortaya çıkar. 3a. Optik Sayma Yöntemi'nde parçacık sayımında temel kabullenme 3b. Optik Sayma Yöntemi'nde parçacıkların birbirini gölgelemesi sonucu ortaya çıkan ebat doğru, parçacık sayısı yanlış YANLIŞ SAYIM. 3c. Optik Sayma Yöntemi'nde parçacıkların birbirini gölgelemesi sonucu ortaya çıkan hem ebat yanlış, hem parçacık sayısı yanlış YANLIŞ SAYIM. 3d. Optik Sayma Yöntemi'nde parçacıkların birbirini gölgelemesi sonucu ortaya çıkan hem ebat yanlış, hem parçacık sayısı yanlış YANLIŞ SAYIM. 4) Aşınma parçacıkları gibi parlak metal parçaları, ışığı yaydıklarından bu tip partiküller genellikle olduklarından daha büyük olarak görülürler. Böylelikle Optik Sayma Yöntemi'nde metal parçacıkları sayılırken ebatta hata yapılır. 5) Buna karşılık, yağda makina için aşınma açısından önem taşımayacak, topaklaşma parçacıkları gibi yumuşak parçacıklar sayılır. 6) Karbon, gibi koyu ve ışığı absorplama özelliği olan partiküllerin sayımında ise ışığın toplanması nedeniyle partikül olduğundan küçük olarak ölçülür ve dolayısıyla yanlış ebat ölçülmüş olur. 7) Bu yöntem, ışığın kırılma indisi el değişen ışık demeti ve düşen gölgeyi hesapladığından, yağ içinde bulunan hava kabarcıkları da parçacık olarak sayılır. Bu nedenle, bu tip cihazların laboratuvar tipinde olanlarında, ya vakum uygulanarak ya da titreşimle bir tablada titreştirilerek kabarcıkların çıkmasına çalışılır. Ancak, her iki yöntemle de yağda süspanse olmuş hava kabarcıklarını tamamen çıkarmak mümkün değildir. Hele, bu kabarcıkların, ölçüm alanına giren ve gözle görülemeyen 40 mm altındaki ebatlarda olması nedeniyle, uygulanan kabarcık yoketme yöntemiyle ne kadar başarılı olunduğu bilinemeyeceğinden ölçümün ne derece sağlıklı olduğu büyük ölçüde karanlıktadır. 18 Mühendis ve Makina - Cilt: 38 Sayı: 446