ÜNİTE 4 DÜNYAMIZI SARAN ÖRTÜ TOPRAK ÜNİTENİN KONULARI Toprağın Oluşumu Fiziksel Parçalanma Kimyasal Ayrışma Biyolojik Ayrışma Toprağın Doğal Yapısı Katı Kısım Sıvı Kısım ve Gaz Kısım Toprağın Katmanları A Katmanı B Katmanı C Katmanı D Katmanı Özet ARAŞTIRMA KONULARI Üniteye başlamadan önce aşağıdaki soruları cevaplandırınız. 1. Karayolları yanlarında gördüğünüz toprak kesitlerini inceleyiniz. 2. Çiftçiler tarlalarını neden sürerler? Araştırınız. 3. Sonbaharda düşen yapraklara ne olur? Araştırınız. 4. Toprağın içinde canlılar nasıl yaşar? İnceleyiniz. 1
GİRİŞ Toprak, hepimizin bildiği gibi, yaşamımızın en önemli unsurudur. Bütün canlılar toprağa muhtaçtır. Topraksız yaşam düşünülemez. Daha önce toprağın ne olduğunu, içerisindeki maddeleri ve yaşamımız için neden önemli olduğunu öğrenmiştik. Şimdi toprağı biraz daha yakından tanıyacağız. Toprağın nasıl oluştuğunu, doğal yapısını ve toprağın katmanlarını öğreneceğiz. TOPRAĞIN OLUŞUMU Toprak, çok uzun yıllar süren bir zaman içerisinde oluşur. Toprak oluşumunu sağlayan üç temel süreç vardır. Bunlar; 1. Fiziksel Parçalanma, 2. Kimyasal Ayrışma, 3. Biyolojik Ayrışma olaylarıdır. Fiziksel Parçalanma Toprağın oluşabilmesi için ilk önce kayaların parçalanması gereklidir. Kayalar, yağış, sıcaklık, rüzgar gibi iklim koşullarının etkisiyle parçalanır. 2
Parçalanan kayalardan taş ve çakıl meydana gelir. Bunlar ya oldukları yerde, ya da taşınarak biriktikleri başka bir yerde parçalanmaya devam ederler. Kimyasal Ayrışma Fiziksel parçalanma ile ufalanıp dağılan materyal, bitki örtüsü, su ve havanın etkisiyle kimyasal ayrışmaya uğrar. Bir maddenin başka bir maddeye dönüşmesi olayına kimyasal ayrışma denir. İşte kayalar parçalanıp ufalandıktan sonra çeşitli değişmelere uğrarlar. Böylece farklı bir görünüm ve özellik kazanarak topraklaşmaya başlarlar. Bu oluşumla birlikte toprakta biyolojik aktivite de başlar. Küçük kaya parçalarına kayaç denir. Kayaçların içerisinde çeşitli mineraller vardır. Kimyasal ayrışma sonucunda mineraller çözülür. Bünyesindeki çeşitli elementler serbest kalır. Bitkiler ve bazı canlılar bu elementlerle beslenir. Biyolojik Ayrışma Yaşama süresini tamamlayan bitki, hayvan ve çeşitli mikroorganizmaların ölü dokuları ile onların atıkları sürekli olarak toprağa karışır. Bunların hepsi 3
birden toprağın organik maddesini oluşturur. Topraktaki canlı organizmalar, kendilerini besleyebilmek ve yaşamlarını sürdürebilmek için toprak organik maddesini kullanırlar. Böylece bu atık ve artıklar da ayrışmış olur. Bu arada açığa çıkan birçok ayrışma yan ürünlerinin etkisiyle toprak oluşumu hızlanır. Topraktaki organik maddelerin ileri düzeyde parçalanıp ayrışmasına humuslaşma denir. Toprak oluşumu humuslaşma ile hızlanmakla beraber, yine de çok yavaş gerçekleşen bir olaydır. Tarım yapmaya uygun 1 cm. kalınlığında bir toprak tabakası koşullara göre ancak 200 ile 1000 yıl arasında oluşabilmektedir. Bu süre iklim, anakaya, arazi yapısı ve bitki örtüsünün özelliklerine göre değişmektedir. Toprak, çok uzun sürede oluşabildiği ve yeniden meydana gelmesi çok güç olduğu için çok önemli ve değerlidir. Toprağın Doğal Yapısı Toprağın başlıca üç ana unsuru vardır. Bunlar; 1 Katı Kısım 2 Sıvı Kısım 3 Gaz Kısım İnorganik Madde %45 Hava %25 Su %25 Organi k Madde oluşmaktadır. Bu maddeler organik ve inorganik niteliktedir. %5 Bitkisel ve Katı Kısım: Toprağın katı kısmı çeşitli irilikte ve şekildeki maddelerden hayvansal kökenli varlıklara ve ürünlere organik madde denir. Örneğin şeker, pamuk, sebze-meyve çeşitleri, canlı varlıklar organik maddedir. Bitkisel ve hayvansal kökenli olmayan maddelere ise inorganik yani organik olmayan madde denir. İnorganik maddeler aynı zamanda mineral madde diye de adlandırılır. Su, kaya, demir gibi maddeler inorganik maddelerdir. 4
Toprağın yaklaşık yarısını (%50) katı kısım oluşturur. Katı kısım içerisindeki organik madde ve inorganik madde oranı topraktan toprağa değişir. İyi bir toprağın katı kısmında %5 oranında organik madde, %45 oranında inorganik madde bulunmaktadır. Organik maddeler, toprak içerisindeki canlıların atık ve artıklardır. Bizzat toprak canlılarının kendisi de organik madde sayılmaktadır. Toprağın katı kısmında kaya, taş, çakıl gibi kaba maddeler de bulunabilir. Bunlar çıplak gözle rahatlıkla görülebilirler. Ancak, asıl tarım toprağını meydana getiren ve toprakta önemli bir yer tutan, kum, silt ve kil gibi küçük taneciklerdir. Kum gözle görülebilir. Ancak, kil ve silt çok küçük olduğu için gözle görülemez. Sıvı ve Gaz Kısım: Toprağın geri kalan yaklaşık yarısı (%50) gözenek boşluklarından ibarettir. Gözenek boşluklarında hava ve su bulunur. Hava, toprağın gaz kısmını, su da sıvı kısmını oluşturur. Topraktaki su ve hava oranı sürekli değişir. Yukarıdaki varsayıma göre toprak içerisinde su oranı %20 iken, hava oranı %30 dur. Su oranı %15 ise, hava oranı %35 olur. Yani topraktaki hava ve su oranının toplamı %50 yi tamamlar. Toprakta ne kadar gözenek boşluğu varsa su ve havanın toplamı da o kadar olabilir. Çünkü su ve hava gözenek boşluklarını tamamen dolduran akışkanlardır. Toprağın sıvı kısmını oluşturan toprak suyu, yağışlar ve sulama ile toprağa ulaşır. Su toprak içerisindeki gözeneklerde hareket eder ve fazlası aktıktan sonra geriye kalan kısmı büyük ölçüde yine gözeneklerde tutulur. Bitkiler ve diğer toprak canlıları, ancak toprakta tutulan sudan yararlanırlar. Toprak suyu bitkilerin ve toprak içerisindeki diğer canlıların yaşaması için mutlaka gereklidir. Toprağın gaz kısmını oluşturan toprak havası, su tarafından doldurulmamış gözeneklerde bulunur. Toprak havası bizim soluduğumuz 5
atmosferik havadan farklı bir bileş ime sahiptir. Toprak havasında daha fazla karbondioksit, daha fazla nem fakat daha az oksijen bulunur. TOPRAĞIN KATMANLARI Bir tarla toprağı derinlemesine kazıldığı zaman toprağın profili ortaya çıkar. Toprak profili toprağın dikine kesitinin yandan görünüşü demektir. Toprak profilini şehirlerarası yolların çıplak yamaçlarında görebiliriz. Bir toprak profili genel olarak dört katmandan (horizon) oluşmaktadır. Bunlar A, B, C ve D katmanı olarak adlandırılır. A Katmanı Toprağın en üst kısmındaki A katmanı toprağın yoğun olarak işlendiği kısmıdır. Humusu çok olduğu için rengi koyudur (Kahverengiden siyaha kadar). Bu katmanın üst kısmı taze organik maddece çok zengindir. A katmanı içerisinde bolca bitki kökü ve çeşitli organizmalar bulunur. Toprağın en aktif olan kısmı A katmanıdır. 6
B Katmanı A katmanının altında yer almaktadır. B katmanı A katmanından daha açık renktedir. Çünkü içinde fazla humus yoktur. Fazla bitki kökü ve canlı bulunmaz. A horizonunun erozyonla kaybedilmesi nedeniyle ortaya çıkan bu tabakada tarım yapılırsa fazla ürün elde edilemez. Bu iki katman; fiziksel parçalanma, kimyasal ve biyolojik ayrışmalar sonucunda binlerce yılda ancak oluşmuş esas toprağı meydana getirirler. C Katmanı B katmanının altında yer almaktadır. C katmanı henüz ayrışmaya yeni başlamış olan ana materyaldir. Ana materyal toprağın oluştuğu ana maddedir. C katmanında hiç organik madde ya da mikroorganizma yoktur. Bitki kökü ve artıkları bulunmaz. Bu tabaka zamanla ayrışarak B katmanına dönüşür. D Katmanı Bazı topraklarda C katmanı altında D katmanı bulunabilmektedir. D Katmanı toprağın oluştuğu ana kayadır. Ana kaya tamamen katı ve henüz hiç ayrışmamıştır. Ana kaya zamanla parçalanıp, ayrışarak bazı değişikliklere uğrar ve önce C katmanını oluşturur. Ardından, süren değişikliklerle B katmanına ve en sonra da tarımsal toprak olan A katmanına dönüşür. Ancak bu değişiklikler çok uzun yıllarda gerçekleşmektedir. 7
ÖZET Toprak, kayaların fiziksel parçalanmayla birlikte ya da fiziksel parçalanmadan sonra kimyasal ve biyolojik ayrışmaya uğraması sonucunda bugünkü halini almıştır. Bu süreç çok uzun yıllar içinde gerçekleşmektedir. Toprak, genel olarak, katı, sıvı ve gaz kısımlardan ibaret bir karışımdır. Katı kısım inorganik ve az miktarda da organik maddeler içermektedir. Gaz kısım toprak havasını, sıvı kısım ise toprak suyunu ifade etmektedir. Erozyona uğramamış olgun bir toprak, genel olarak dört ana katmandan meydana gelmiştir. Bunlar tarımın yapıldığı A katmanı, tarımın yapılamadığı B katmanı, henüz tam ayrışmamış ana materyal olan C katmanı ve ana kaya olan D katmanıdır. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi toprağın içinde bulunan maddelerden değildir? a) Organik madde b) Ağaçlar c) Hava 2. Toprak oluşmasında aşağıdakilerden hangisi etkili değildir? a) Mevsim değişiklikleri b) Kum c) Bitki örtüsü 3. Toprak oluşumunun aşamaları şunlardır: I. Kayaların parçalanması II. Organik maddelerin ayrışması III. Parçaların kimyasal ayrışmaya uğraması 8
Yukarıda karışık olarak verilen bu aşamalar aşağıdakilerin hangisinde doğru sırasıyla verilmiştir? a) I,II,III b) II, I, III c) I, III, II 4. Uzun zaman süresince kayalardan toprağın oluşmasında en önemli etken hangisidir? a) İklim b) İnsanlar c) Hayvanlar 5. Toprak neden özenle kullanılmalı ve korunmalıdır? a) Canlılara yetemeyecek kadar az olduğu için b) Yeniden oluşumunun imkansız olduğu için c) Canlıların yaşam alanı olduğu için İçerisinde fazla mikroorganizma yoktur. Yeterince hava ve su bulunmaz. Genellikle açık renktedir. 6. Yukarıda tanımlanan toprak katmanı aşağıdakilerden hangisidir? a) D Katmanı b) B Katmanı c) C Katmanı 7. Aşağıdaki toprak katmanlarının hangisi organik madde yönünden daha zengindir? a) C Katmanı b) A ve B Katmanı 9
c) A Katmanı 8. İdeal bir toprağın gözenek boşluklarının %35 inde hava bulunursa, bu toprağın ne kadarında su bulunur? a) %35 inde b) %20 sinde c) %15 inde 9. Aşağıdakilerden hangisi toprağın katı kısmının bir öğesi değildir? a) Hava b) Kum c) Silt 10. Aşağıdaki katmanlardan hangisinde toprak canlıları en yoğun yaşamaktadır? a) A ve C Katmanında b) C ve B Katmanında c) A ve B Katmanında Aşağıdaki soruları yanıtlayınız. 1. Toprak oluşumu neden 200 ile 1000 yıl arasında değişmektedir? 2. Toprak oluşumunda canlıların etkisi nedir? 3. Toprağın içerisindeki maddeler topraktan toprağa değişir mi? Neden? 4. Toprak katmaları canlıların yaşamı açısından ne önem taşır? 5. Toprak havası, toprağın hangi kısmında bulunur? Toprak havası ile insanların soluduğu hava arasındaki fark nedir? Açıklayınız. 10