~_. ~ TÜRKiYE TARLA BiifıKiLERi ONGRESi 12-15 Eylül 2011 BURSA CiLT II TUBITAK
Ankara Ekolojik Koşullarında Uçucu Yağ Parametrelerinin Kültüre Alınan Satureja hortensis L. Türünün Verim ve Araştırılması Reyhan BAHTİYARCA BAGDAY, Neşet ARSLAN, ArifİPEK, Nurettin ÇİNKAYA 1291 Antalya Florasında Doğadan Toplanan Origanum vulgare'de Farklı Uygulamaların Kalite Özellikleri Üzerine Etkilerinin Belirlenmesi Saadet TUGRUL AY, Muharrem GÖLÜKÇÜ, Ramazan TOKER, Kenan TURGUT 1295 Antalya Florasında Doğadan Toplanan Satureja cuneifolia'da Farklı Uygulamaların Kalite Özellikleri Üzerine Etkilerinin Belirlenmesi Saadet TUGRUL AY, Muharrem GÖLÜKÇÜ, Ramazan TOKER, Kenan TURGUT l300 Arıtma çamuru ve Bakteri Aşılama Uygulamalarının Çemen (Trigonella foenumgraecum L.)'in Bazı Besin İçerikleri Üzerine Etkisi Rüveyde TUNÇTÜRK, Murat TUNÇTÜRK, HalukKULAZ l306 Arıtma çamuru ve Bakteri Aşılama Uygulamalarının Çemende (Trigonella foenumgraecum L.) Ot Verimi ve Bazı Özellikler Üzerine Etkisi Rüveyde TUNÇTÜRK, Murat TUNÇTÜRK, Haluk KULAZ l3 LO Aydın Ekolojik Koşullarında Farklı Ekim Zamanı ve Sıra Aralığının Çemen(Trigonella. foenum-graceum L.)'in Verim ve Bazı Kalite Özelliklerine Etkisi İmgeİ. TOKBAYÖZCAN, OlcayARABACI l314 Bakteri Aşılaması ve Arıtma çamuru Uygulamalarının Çemen(Trigonella foenumgraecum L.)'in Verim ve Verim Unsurları Üzerine Etkileri Ruveyde TUNÇTÜRK, Murat TUNÇTÜRK, HalukKULAZ l318 Bazı Bitkisel Drogların Uçucu Yağ Bileşenlerirıin Belirlenmesi Ebru BATI, Şevket Metin KARA, Mesut UYANIK l322 Bazı Çemen (Trigonella foenum-fraecumş Populasyonlarında Yağ ve Yağ Asitleri Bileşenlerinin Araştırılması Seviye YA VER, Cenk PAŞA, A. Canan SAGLAM, Fadul ÖNEMLİ l326 Bazı Tıbbi Bitki Tohumlarının Çimlenme Özelliklerinin Belirlenmesi Eray TULUKCU 1330 Bazı Tıbbi Bitkilerin Mineral İçeriklerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Çalışma Süleyman KIZIL, Uyan YüKSEL 1334 Bazı Tıbbi Bitkilerin Uçucu Yağ İçeriklerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Çalışma Süleyman KIZIL, Ersin KILINÇ 1338 XViii
Arıtma Çamuru ve Bakteri Aşılama Uygulamalarının Çemen (Trigonellafoenungraecum L.)' in Bazı Besin İçerikleri Üzerine Etkisi Rüveyde Tunçtürk, Murat Tunçtürk, Haluk Kulaz Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü 65080, VAN e-mail: ruveydetuncturk@yvu.edu.tr Özet: Bu çalışma, 2008 yılında Van ekolojik koşullarında bakteri aşılama (aşılı ve aşısız) ve arıtrna çamuru (O, 2, 4 ve 6 tlda) uygulamalarının çemen tohumunda makro ve mikro besin elementleri üzerine etkilerini belirlemek amacı ile yapılmıştır. Çalışma YüzüncüYıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi deneme tarlalarında Tesadüf Bloklarında Faktöriyel Deneme Deseni' ne göre üç tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Çalışmada hasat edilen bitkilerdenalınan örnek tanelerde bazı makro (P, K, Mg %) ve mikro ( Fe, Cu, Mn ve Zn ppm) besin elementi içerikleri belirlenmiştir. Çalışma sonucunda; Rhizobium bakteri aşılamasının tohumdaki Mg ve Mn içeriği dışındaki diğer besin elementleri (K, Fe, Cu, Zn ve P) üzerine etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. Özellikle, tohumun Zn içeriği üzerine aşılamanın etkisi olumsuz iken, diğer besin elementleri üzerine olan etkisinin olumlu bulunduğu belirlenmiştir. Denemede, tohumda en yüksek K (% 0.98), P (% 0.25), Fe (124.18 ppm), Cu (24.68 ppm), Mn (l5.51 ppm) ve Zn (36.42 ppm) içeriği 6 tjda arıtına çamuru uygulamalarından elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Antma çamuru, bakteri uygulaması, besin içeriği, çemen The Effects of Bacteria Inoculation and Sewage Sludge Applications on the Some Nutrient Contents of Fenugreek (Trigoneliafoenum-graecum L.). Abstract: This research was conducted at the experimental area of Faeulty of Agrieulture, University of Yuzuncu Yil in 2008 spring season to determine effeets of bacteria inoeulations (control and inoculated) and sewage sludge (O, 2,4 and 6 t da'') applications on same nutrient contents of fenugreek. Field trials were eondueted at Completely Randomized Black Design with three replications. in the study determined same macro and micro nutrient contents in fenugreek seed. in the results of investigate, determined that found statically significant to effect on. other nutrient elements (K, Fe, Cu, Zn and P) except for Mg and Mn finding in the seed of Rhizobium inoculated. Particularly, while negative effect of inoculation on Zn content of seed, effect on other nutrient elements is positive. in seed, highest K (0.98 %),P (0.25 %),Fe (124.18 ppm), Cu (24.68 ppm), Mn (15.51 ppm) and Zn (36.42 ppm) content obtained from 6 t da- I sludge sewage applications. Key Words: Bacteria inoculation, fenugreek, nutrient content, sludge sewage Giriş Çemenin anavatanı Anadolu olup küçük Asya ve İran' da yabani olarak yetişmektedir. Çemen (Trigonellafoenum-graecum L.) Legüminosae familyasına ait tek yıllık, otsu ve ıo-50 cm.boylanan bir bitkidir. Çemen tohumunda önemli miktarda protein (%27), sabit yağ (%8), mineral maddeler ve vitaminler bulunmaktadır. 100 g çemen tohumunda 35 mg alüminyum, 73 mg kalsiyum, 0.04 mg krom, 1.35 mg vitamin 1306
Bı, 0.32 mg vitamin B2, 60.0 mg vitamin C, 0.182 mg kobalt, 5.6 mg demir, 0.16 mg selen, 58.0 mg sodyum, 121 mg magnezyum, 0.21 mg mangan, 1.60 mg nikotinik asit, 288 mg fosfor, 102 mg potasyum, 0.42 mg kalay, 0.47 mg silisyum, 38.5 mg vitamin A, çok az miktarda çinko gibi besin elementleri içermektedir. Ayrıca %3.9 kül, %59.1 karbonhidrat, %13 şeker (glikoz, arabinoz, galaktoz), %15 nişasta, %6.4 yağ, %30.6 protein, %8.7 kaba lif, %48.0 diyet lif miktarının olduğu ve i gramında 0.68 kalori enerjiaçığa çıktığı saptanmıştır (Anonim, 2009). Organik gübreleme ile toprağın organik madde içeriği artmakta, fiziksel, kimyasal ve biyolojik yapısı iyileşmekte ve bitki besin elementlerinin elverişliliği ve alınımı artmaktadır. Dolayısıyla, bu araştırma arıtrna çamuru ve bakteri inokulasyonunun çemenin besin içeriği üzerindeki etkilerini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Materyal ve Yöntem Araştırmada tohumluk materyali olarak Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü' nden temin edilen tescilli Gürarslan çemen çeşidi kullanılmıştır. Denemenin yapıldığı 2008 yılı Van ili' nin ortalama yağışı 328.7 mm, sıcaklığı 9.82 -c, nispi nemi ise % 52.8 olarak gerçekleşmiştir (Anonim, 2008). Araştırma yılında deneme alanı toprağı kireçli, tuzsuz, hafif alkali reaksiyonlu, düşük organik madde içerikli, potasyum içeriği bakımından yeterli ve fosfor içeriği bakımından orta düzeyde bulunmuştur. Deneme 2008 yılında 1 Nisan tarihinde, Tesadüf Bloklarında Faktöriyel Deneme Deseni' ne göre Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi' ne ait deneme alanlarında 3 tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Denemede, bakteri aşılama (aşılı ve aşısız) ve 4 farklı arıtma çamuru dozu (O, 2, 4 ve 6 ton/da) olmak üzere iki faktör ele alınmıştır.. Denemede tohum aşılama işlemi, 100 kg tohuma 1 kg (R. meliloti) bakteri kültürü hesabıyla yapılmıştır. Tohumluk miktarı ise 3.5 kg/da olarak kullanılmıştır. Çalışmada parsel büyüklükleri 3m x 2m= 6m 2 olarak düzenlenmiştir. Denemede her parsel, 8 sıra bitkiden oluşmuştur. Sıra arası mesafe 25 cm olarak uygulanmıştır. Denemede bloklar arasında 2 m, parseller arasında i m mesafe bırakılmıştır. Hasatta ise parsel kenarlarından birer sıra, başlardan ise 0.5 m kenar tesiri olarak atıldıktan sonra, bütün ölçüm ve gözlemler geriye kalan alan (2x1.5=3m 2 ) üzerinden yapılmıştır. Araştırma sonucunda elde edilen veriler TesadüfBloklarında Faktöriyel Deneme Deseni' ne göre varyans analizine tabi tutularak ortalamalar arasındaki farklılıklar Duncan çoklu karşılaştırma yöntemine göre belirlenmiştir (Düzgürıeş ve ark., 1987). Araştırma Sonuçları ve Tartışma Araştırmada, bakteri aşılamanın tohumun Mg ve Mn içeriği üzerine olan etkisi istatistikselolarak önemsiz iken, diğer besin içerikleri üzerine olan etkisi ise önemli (P<0.01) bulunmuştur. Farklı dozlarda uygulanan arıtrna çamurıınun çemenin incelenen tüm besin içerikleri üzerine etkisi istatistikselolarak önemli bulunmuştur. Denemede bakteri uygulamaları sonucunda, çemenin Mg içeriği % 0.47 olarak belirlenmiştir. Arıtrna çamuru uygulamaları (O, 2, 4 ve 6 tlda) yönünden ise Mg içeriği sırasıyla % 0.46, % 0.47, % 0.48 ve % 0.47 olarak belirlenmiştir. Çalışmada, arıtma çamuru dozu uygulamaları arasında istatistikselolarak farklılığın bulunmadığı belirlenmiştir. Araştırma bulguları ile benzer olarak, Türkmen ve ark. (2008) biber 1307
bitkisinde arıtrna çamuru uygulamalarının kontrole göre tohumun Mg içeriğini arttırdığını bildirmişlerdir. Çizelge ı. Bakteri aşılama ve arıtrna çamuru uygulamalarının üzerine etkisi çemenin besin içeriği Uygulamalar Mg(%) K(%) P(%) CU (ppm) Mn (ppm) Zn (ppm) Fe (ppm) Bakteri aşılama Uyg. Aşılı 0.47 0.96 a 0.24 a 23.26 a 15.15 33.67 b 12633a Aşısız 0.47 0.92 b 0.22 b 22.25 b 14.88 34.30 a i i 1.13b Antma çamuru Uyg. Ot/da 0.46 b 0.90 b 0.20 c 2Ll2c 14.41 b 30.15 d 11430c 2 t/da 0.47a 0.93 b 0.23 b 21.65 c 14.99 a 34.14 c i 15.69c 4 t/da 0.48 a 0.95 ab 0.24 a 23.56 b 15.14 a 35.23 b 120.76b 6 t/da 0.47a 0.98 a 0.25 a 24.68 a 15.51 a 36.42 a 124.18a Varyans analizi B ns * ** ** ns * A ** ** ** ** ** BxA ns ns ns ns ns ns * P<0.05 seviyesinde önemli ** P<O.Oi seviyesinde önemli Bakteri uygulamalarına göre çemenin en yüksek K içeriği % 0.96 ile aşılamanın yapıldığı parsellerden tespit edilirken, en düşük K içeriği ise % 0.92 ile aşısız parsellerden elde edilmiştir. Araştırma bulguları Togay ve ark. (2008)' nın nohut bitkisinde yaptıkları bakteri uygulamasında elde ettikleri sonuçlarla uyumludur. Uygulanan arıtrna çamuru dozları bakımından çemenin en yüksek K içeriği % 0.98 ile6 t/da uygulamalarından elde edilirken, en düşük K içeriği ise % 0.90 ve % 0.93 olarak kontrol ve 2 t/da arıtrna çamuru uygulamalarından elde edilmiştir. Çizelge i' de görüldüğü gibi, kontrol ve 2 t/da arıtrna çamuru uygulamaları aynı Duncan grubunda yer almıştır. Bakteri uygulamalarına göre en yüksek P içeriği % 0.24 olarak aşılı parsellerden, en düşük P içeriği ise % 0.22 olarak aşısız parsellerden elde edilmiştir. Togay ve ark. (2008), aşılamanın nohut tohumunda P oranı üzerinde olumlu etkide bulunduğunu belirtmişlerdir. Antrna çamuru uygulamaları (O, 2, 4 ve 6 t/da) bakımından P içeriği sırasıyla; % 0.20, 0.23, 0.24 ve 0.25 olarak tespit edilmiştir. Çalışmada 4 t/da ile 6 tlda arıtrna çamuru uygulamaları arasında istatistikselolarak farklılık tespit edilmemiştir. Türkmen ve ark. (2008), biber bitkisinde yaptıkları çalışmada arıtrna çamurunun kontrole göre tohumun P oranı üzerinde olumlu etkide bulunduğunu bildirmişlerdir. Bakteri uygulamalarına göre en yüksek Cu içeriği 23.26 ppm olarak aşılı parsellerden, en düşük Cu içeriği ise 22.25 ppm olarak aşısız parsellerden elde edilmiştir.. Togay ve ark. (2Q08) nohut bitkisinde yaptığı bakteri uygulaması çalışmasında bu sonuçları destekler şekilde aşılamanın tohumun Cu içerini artırdığını bildirmişlerdir. Arıtrna çamuru uygulamaları (O, 2, 4 ve 6 t/da) bakımından Cu içeriği sırasıyla; 21.12,21.65,23.56 ve 24.68 ppm olarak tespit edilmiştir. Çalışmada kontrol ile 2 tlda arıtrna çamuru uygulamaları arasında istatistikselolarak farklılık tespit edilmemiştir. Arıtrna çamuru uygulamaları kontrole göre tohumun Cu içeriğini arttırmıştır. Çalışmada çemenin Mn içeriği 14.88-15.15 ppm arasında değişiklik gösterdiği belirlenmiştir. Araştırma bulgularımızdan farklı olarak, Togay ve ark. (2008), nohutta yaptıkları çalışmada aşısız parsellerden daha iyi sonuçlar aldıklarını belirtmişlerdir. Arıtrna çamuru uygulamaları (O, 2, 4 ve 6 t/da) yönünden Mn içeriği sırasıyla; 14.41, 14.99, 15.14 ve ı5.51 ppm olarak belirlenmiştir. Denemede, arıtrna çamurunun 2, 4 ve 6 l308
tlda dozları arasında istatistikselolarak farklılığın bulunmadığı belirlenmiştir. Türkmen ve ark. (2008)' nın biber tohumlarından elde ettiği sonuçlar ile araştırma bulgularımız benzerlik gösterirken, Özdemir (2005)' nohut bitkisinde elde ettikleri tespitlerinden farklıdır. Denemede bakteri uygulamalarına göre en yüksek Zn içeriği 33.67 ppm olarak aşılı parsellerden tespit edilirken, en düşük Zn içeriği ise 34.30 ppm olarak aşısız parsellerden elde edilmiştir. Çalışma sonuçları, Togay ve ark. (2008)' nın sonuçları ile uyumludur. Antrna çamuru uygulamaları bakımından en yüksek Zn içeriği 36.42 ppm olarak 6 t/da arıtrna çamuru uygulamalarından belirlenmiştir. En düşük Zn içeriği ise 30.15 ppm olarak kontrolden tespit edilmiştir. Türkmen ve ark. (2008), Özdemir (2005), yaptıkları çalışmalarda bulgularımıza benzer şekilde Zn içeriği üzerinde. arıtma çamurunun kontrole göre artış sağladığını tespit etmişlerdir. Bakteri uygulamalarına göre en yüksek Fe içeriği 126.33 ppm olarak aşılı parsellerden tespit edilirken, en düşük Fe içeriği ise 111.13 ppm olarak aşısız parsellerden elde edilmiştir. Arıtrna çamuru uygulamaları bakımından en yüksek Fe içeriği 124.18 ppm olarak 6 t/da arıtrna çamuru uygulamalarından belirlenmiştir. En düşük Fe içeriği ise 114.30 ppm ve 115.69 ppm olarak kontrol ve 2 t/da olarak arıtrna çamuru uygulamalarından tespit edilmiştir. Araştırma sonucunda çalışmada artan arıtrna çamuru dozlarının, tanede K, Fe, Cu, Zn ve P içeriği üzerinde artış sağladığı belirlenirken, Mg ve Mn içeriği bakımından, 2, 4 ve 6 t/da arıtrna çamuru uygulamaları arasında önemli bir artışın olmadığı ancak kontrole nazaran önemli bir artışın olduğu belirlenmiştir. Denemede bakteri aşılama ile çemenin K, Fe, Cu, Zn ve P içeriğinde artışın olduğu, Mg ve Mn içeriği üzerinde ise. aşılamanın önemli bir artışa neden olmadığı tespit edilmiştir. Kaynaklar Anonim, 2008. Çevre ve Orman Bakanlığı, Devlet Meteoroloji Van Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Kayıtları. Anonim, 2009. Çemen (Trigonellafoenum-graecum İşleri Genel Müdürlüğü, L.). http://www.agaclar.net. Düzgüneş, O., Kesici, T., Koyuncu, O., Gürbüz, F., 1987. Araştırma ve Deneme Metotları. Arıkara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 1021, 295-38L. Özdemir, S., 2005. Effects OfMunicipal Solid Waste (MSW) Compost On Nodulation, Plant Growth And Mineral Composition Of Chickpea İn Marginal Land. Vol: 14, No: 7, Reprintpp. 599-604 Togay, N., Togay, Y., Çimrin, K. M., Turan, M., 2008. Effects of rhizobium inoculation, sulfur and phosphorus applications on yield, yield components and nutrient uptakes in chickpea (Cicer arietinum L.) African Journal of Biotechnology Vol. 7 (6), pp. 776-782,18 March, 2008 Türkmen, Ö., Şensoy, S., Demir, S., Erdinç, C., 2008. Effects of two different AMF species on growth and nutrient content of pepper seedlings grown under moderate salt stres. African Journal of Biotechnology Vol. 7 (4), pp. 392-396. 1309