Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 9, Mart 2015, s. 48-56 Gulnara KANBEROVA 1 Serap BULAT 2 İSHAK PAŞA İLE ŞEKİ HAN SARAYI MİMARLIK DESEN ve FORMLARININ GEOMETRİK KURULUŞLARI Özet Sultanlar, Hanlar için toplum katında saray imgesi, ortaçağ kültürü için büyük önem taşır. Taşla ve tuğlayla inşa edilmiş olan bu yapılar, bir toplum düzeninin ifadesi olarak görülür. Bunların günümüze ilk ulaşmış olsalar dahi, 12. ve 13. yüzyıllara da pek çok kentte, birçok saray ve köşk yapılmış olduğunu yazılı kaynaklardan öğrenebilmekteyiz. Günümüzde Türkiye'nin Anadolu bölgesinde ve Azerbaycan ın çeşitli kentlerinde, Ortaçağa ait saray yapıları ulaşabilmiştir. Bunlardan, Anadolu'nun Doğubayazıt bölgesinde İshak Paşa sarayı ve Azerbaycan'ın Şeki şehrinde bulunan Şeki Han sarayıdır. Her iki sarayın duvarlarında aynı biçimli çeşitli süs kompozisyonları işlenmiştir. Bunlar geometrik, bitkisel ve kitabeler olmakla beraber, bir takım sembolik anlam taşıyan motiflerdir. Anahtar Kelimeler: İshak Paşa Sarayı, Şeki Han Sarayı, Geometrik, Birkisel, Motif. THE ISHAK PASHA WITH SHEKİ KHAN PALACE of ARCHITECTURE FIGUR and ESTABLISHMENT of GEOMETRIC FORM Summary Sultans, Khans for, who character, the community level palace in the middle third of the great importance for the culture of the middle ages. These structures were built with stone brick is seen as expression of a social order. 12 th and 13 th centuries to the present day, the first of the most don t reach palaces and pavilions were built in many cities are written sources. Anatolia region of Turkey in case of a medieval palace structures are in different cities of Azerbaijan. These are Anatolia region in Doğubayazıt Ishak Pasha's palace Khan Shaki of the Azerbaijani 1 Doç. Dr., Nahcıvan Devlet Universitesi Mimarlık Bölümü, gulnare_qenberova65@yahoo.com 2 Arş. Gör., Erzurum Atatürk Universitesi. G.S.F. Heykel Bölümü, Serapbulat69@gmail.com
49 İshak Paşa İle Şeki Han Sarayı Mimarlık Desen ve Formlarının Geometrik Kuruluşları city the Palace of Shaki Khans in Shaki. Composition different decorating walls of the palace of the same shape in both developed. These geometrical, herbal, writing a number of patterns along with motifs symbolic meaningful. Keywords is: Ishak Pasha palace, Shaki Khans Palace, Geometric, Herbal, Motif. Çevresiyle bütünleşmiş etkili bir görünüme sahip olan İshak Paşa Sarayı, mimari birimlerinin yanı sıra, yüksek plastik değerdeki taş süslemeleriyle kendine özgü yapı dekorasyonuna sahiptir. Orjinal tasarımların, yorumların kullanıldığı eklektik bir yapı dekorasyonuna sahip olan sarayın, süslemeleri arasında, geometrik, bitkisel desenlerle beraber selvi ve vazodan çıkarak yükselen ağaç motifleri, Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı na özgü bir tarzın gelişmesinde etken olmuştur. 3 Yine yaklaşık aynı zaman dilimi içerisinde inşa edilmiş olan, Azerbaycan'ın Şeki şehrinde bulunan, Şeki Han Sarayı ile İshak Paşa Sarayı'nda görülen süslemelere benzer süslemelerle karşılaşmaktayız. Ancak burada, İshak Paşa Sarayı'nda ki taş kabartma süslemelerin yerini, mozaik, vitray ve kalem işi süslemelerin aldığı görülür. 4 Her iki sarayın bezemelerinde kullanılan, malzemelerde farklılıklar olmasına rağmen, süslemelerin sembolik anlamları ve formları aynı tarzda ele alınarak kullanılmış olması, bu iki sarayın süslemelerinde, ayırt edici bir özellik olarak ortaya çıkmaktadır. Farklı bölgelerde yer alan bu iki sarayın bezemelerinde görülen yakınlık önemli derecede dikkat çekicidir. Her iki sarayın geometrik süslemelerinin genel yapısını belirleyen geometrik orantı sistemleri, yapılan araştırmalar sonucunda tesbit edilen geometrik süslemelerin yapısı, o dönem de, tüm İslam dünyası için ortak olan, üç orantı sistemi ile tamamen aynı üslupta ele alınmış olduğu gözlenmektedir 5 (Çizim 1). 1. Kare ve bu kaynakdan oluşan orantı sistemi (Çizim 1); Б Ъ е Ъ ф Ч Ъ А Ч д ъ А Çizim 1. 3 Bingöl Y. İshak Paşa Sarayı. Ankara, 1993, s. 191-229. 4 Salamzade E., Məmmədzadə K. Seki'nin Mimarlık Abideleri. Bakü, ELM, 1987, s. 31-47 5 Булатов М.С. Геометрическая гармонизация в архитектуре Средней Азии. IX-ХV вв. Москва: Издательство «Наука» Главная редакция восточной литературы, 1988, с.134.
Gulnara Kanberova - Serap Bulat 50 Foto-1. İshak Paşa Sarayı. 2 3 Foto 2. İshak Paşa Sarayı. Çizim 2. Herem İç Avlusundakı Kör Niş ve Pencerelerinin Etrafını Çevreleyen Bordür. Çizim 3. Selamlık Girişinde İkişer Köşe Sütüncesinin Oturduğu Kaide Çizim 4. Geometrik Süslemenin Grafiksel Analizi
51 İshak Paşa İle Şeki Han Sarayı Mimarlık Desen ve Formlarının Geometrik Kuruluşları Foto 3. Şeki Han Sarayı, Şeki, 1797. Foto 4. Şeki Han Sarayı nın pencere şebekesi Çizim 5. Geometrik Desenlerin Grafiksel Analizi 5 6 Foto 5. İshak Paşa Sarayı. Çizim 6. Divan Salonunun II. avluya bakan pencere etrafı süslemeleri Çizim 7. Selamlık kapısı üzerinde köşelerde yer alan medalyon 7
Gulnara Kanberova - Serap Bulat 52 Foto 6. Şeki-Han Sarayı, İç süslemesi Çizim 8. Geometrik Desenlerin Grafiksel Analizi 2. Doğru altıkenarlı ve bu kaynakdan oluşan sistem (Çizim 9);
53 İshak Paşa İle Şeki Han Sarayı Mimarlık Desen ve Formlarının Geometrik Kuruluşları Çizim 9. 10 11 Çizim 10. İshak Paşa Sarayı Cami sinin Güney Cephesinde Kör Pencere İçerisi. Çizim 11. Geometrik Süsleme Desenlerinin Grafikisel Analiz 3.Altın oran ve bu kaynakdan oluşan orantı sistemi (Çizim 3); Çizim 3. Foto-7. Şeki Han Sarayı nın Ön Çebhe Deseni
Gulnara Kanberova - Serap Bulat 54 Çizim 12. Geometrik Desenlerinin Grafiksel Analizi İncelenen bu mimarlık biçimlerinin yapısını ise, bir ve iki düzenli eğrilerden ibaret olan çevre ve çatı formlu yapılar belirlemektedir. Kökenine inilen bu formaların, geometrik süslemeleri grafiksel analizi, Çizim 4,5,8,11,12'de, mimarlık biçimlerinin grafiksel analizleri ise, Çizim 13, 15 de gösterilmiştir. 1 2 Çizim 13. İshak Paşa sarayı.1. Mahfile girişi sağlayan kapının üst kısmınde bulunan kitabelik 2. Kemer biçimlerinin kurulma analizi Foto- 8. Şeki Han Sarayı nın İç Duvarı Üzerinde Tonoz ve Desenleri
55 İshak Paşa İle Şeki Han Sarayı Mimarlık Desen ve Formlarının Geometrik Kuruluşları 1 2 Çizim 13. İshak Paşa Sarayı. 1. Mihrab Çıkıntısının Her iki Yan Pencere Alınlığındakı Kitabelik 2. Selamlık Bölümü Pencere Alınlıklarındaki Kemer ve Süsleme 1 2 Çizim 14. 1. Seki Han Sarayı ve 2. İshak Paşa Sarayı Kemer Biçimlerinin Kuruluş Analizi 1
Gulnara Kanberova - Serap Bulat 56 2 Çizim 15. 1. İshak Paşa Sarayı Caminin Doğu Cebhesindeki Dekoratif Kemer 2. Kemer Biçimlerinin Kuruluş Analizi Geometrik desenlerin grafiksel analizleri yapısı, 1. Kare ve bu kaynakdan oluşan orantı sistemi (Çizim 1, 8, Foto 1, 6), 2. Altıgen ve bu kaynakdan oluşan orantı sistemi (Çizim 9, 11), 3. 9. çizimlerde görülen mimari formun yapısı, altın oranın dağılımı ve bu kaynaktan oluşan orantı sistemine dahildir. Burada desen simetrisi, düzgün on kenarlı sistemin belirlediği paralel kenar yoluyla ortaya çıkmaktadır. Geometrik desenlerin temel figürünü, bu paralel kenar tepelerinde yerleştirerek, düzlemi gösterilen geometrik desenle kompoze edilmiştir. İncelenilen mimarlık biçimlerinin yapısını ise, 13. ve 14. çizimlerdeki benzer kemer formları, 15. çizimdeki çember ve kemer biçimlerini, kombinasyonlarından oluşan kuruluşlar belirlemektedir. 6 Yapılan araştırma sonucuna göre, kökenine inilerek çözümlenilen geometrik mimari biçimlerinin kuruluşları, harmononin genel prensibi ile belirlenmiş olduğu sonucuna ulaşılmaktadır. KAYNAKLAR ALIYEV K., Mimar Acemi Naxçıvani Yaradılıcığında Ahəngdarlıq. Bakü, 2007, s. 128 BİNGÖL Y. İshak Paşa Sarayı, Ankara, 1993, s. 267 БУЛАТОВ М.С. Геометрическая гармонизация в архитектуре Средней Азии. IX-ХV вв. Москва: Издательство «Наука» Главная редакция восточной литературы, 1988, 360 с. SALAMZADE E., MƏMMƏDZADƏ K., Seki'nin Mimarlık Abideleri, Bakü, ELM, 1987, s. 136 6 Kadir Aliyev, Mimar Acemi Naxçıvani yaradılıcığında ahəngdarlıq, Bakü, 2007, s. 94-97