KÜNYE İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ SUNUŞ BİNGÖL... BİNGÖL HAKKINDA... GENEL BİLGİLER YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ... BİNGÖL HAVALİMANI...

İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları Eserin tüm yayın hakları Bingöl İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ne aittir. Yayına Hazırlayan - Redaksiyon Yıldız ER Grafik Tasarım Sayfa Düzenleme Ahmet BAĞLAM İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ SUNUŞ BİNGÖL... BİNGÖL HAKKINDA... GENEL BİLGİLER YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ... BİNGÖL HAVALİMANI... BİNGÖL ÜN TARİHİ, KÜLTÜREL VE TURİSTİK DEĞERLERİ... YÖRESEL HALK KÜLTÜRÜ... BİNGÖL ÜNİVERSİTESİ... ULAŞIM VE SEYAHAT... 3 10 14 26 78 123 144 152 KÜNYE Fotoğraflar İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Arşivi Kenan Nihat ELÇİ Yücel ALBAYRAK Yıldız ER İzzet ESEN YİSTOD(Yaşam İçin Sivil Toplum Derneği) Katkıda Bulunanlar - Kaynaklar Kasım BARMAN Fahrettin ÖNALAN Ekrem AKBULUT Okan ALAY,Kültür Dünyamızda Bingöl Akif AKBANA Mahmut AKDEMİR Fırat Kalkınma Ajansı Bingöl Yatırım Destek Ofisi Bingöl Orman ve Su İşleri Şube Müdürlüğü Bingöl Üniversitesi 84. Şube Şefliği (Bingöl) - Karayolları Genel Müdürlüğü Bingöl İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü DHMİ Bingöl Havalimanı Bingöl Gençlik Hizmetleri ve Spor İl Müdürlüğü YİSTOD (Yaşam İçin Sivil Toplum Derneği) Bingöl Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüğü Bingöl Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü Kapak Fotoğrafı Düzenleme Yıldız ER Bingöl İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü tarafından hazırlanarak, Kültür ve Turizm Bakanlığı nın katkılarıyla basılmıştır. Basım Yeri ve Yılı Diltemizler Reklam Matbaa 2. Organize San. Böl. 9. Cd No: 7 Malatya Tel: 0422 336 9 336 www.drreklam.net Basım Yılı : 2015 İletişim Bilgileri Adres : Kültür Merkezi Binası, İl Jandarma Komutanlığı Karşısı Düzağaç Mevkii BİNGÖL Telefon : 0 426 213 18 26 213 60 00 Faks : 0426 213 50 00 E- posta :iktm12@kulturturizm.gov.tr

ÖNSÖZ SUNUŞ tarihin hemen hemen her döneminden medeniyetlerin miras bıraktığı izler görülebilir. Bingöl ün tarihi yollar üzerinde konumlanması nedeniyle çeşitli ören yerleri, höyük yerleşmeleri ve kale kalıntılarına rastlamak mümkündür. Ayrıca bölgede farklı dönemde yaşayan topluluklar kendi kültürlerini yansıtan köprü, çeşme, camii, mescit, kilise, hamam gibi tarihi eserler de inşa etmişlerdir. Toplumu oluşturan insanların yaşamlarında aidiyet kurdukları kentlere bakıldığında, o kentin tarihini ve kültürünü yansıtan yapılar, tarihi yapısı, mimari özellikleri, halkın giyimi kuşamı o kentin kültürel kimliğini bizlere sunar. Bu açıdan bakıldığında kentler üzerinden o kentin ortak yaşam kültürünün izlerini sürmek mümkündür. Doğu Anadolu Bölgesi nin en önemli illerinden olan Bingöl, Yukarı Fırat bölümünde yer alır. Doğusunda Muş, kuzeyinde Erzurum ve Erzincan, güneyinde Diyarbakır, batısında da Tunceli ve Elazığ illeriyle çevrilidir. Bingöl İli ve çevresi sahip olduğu beşeri değerler incelendiğinde Bingöl ve çevresi doğal, kültürel ve turistik değerler bakımından oldukça zengin bir potansiyele sahiptir. Bingöl ilinin sahip olduğu doğal turistik güzellikleri arasında Yüzen Adalar, Kös Kaplıcaları, Çır Şelalesi, Bingöl Dağlarından eşsiz güzellikte izlenebilen Güneşin Doğuşu en önemli doğal turistik değerlerden olmakla birlikte bölge göl turizmi, peribacaları, mağaralar, dağ turizmi, yaylacılık turizmi açısından önemli kentler arasındadır. İsmiyle özdeşleşen, Ab-ı Hayat kaynağı Bingöl, zengin tarihi kültürel dokusuyla huzuru barındıran ve güzel havasıyla ayrıcalıklı bir kent olan Bingöl ün tarihi, kültürel ve turistik değerlerinin tanıtılması amacıyla hazırlanan Bingöl İl Tanıtım Rehberi nin hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür ederim. Yavuz Selim KÖŞGER Bingöl Valisi Şehirler tıpkı insanlar gibi hafızalarıyla kayda giren her türlü birikimi bünyelerinde taşıyarak kimliklerini oluştururlar. Şehirler kimliklerini canlı tutarak, kültürlerini yaşatarak, ileriye taşıyarak ve birikimlerini paylaşarak, küresel kültürün oluşumuna katkı sağlarlar. Anadolu nun doğusunda yer alan Bingöl ilimiz doğuda Muş, kuzeyde Erzurum, kuzeybatıda Erzincan, batıda Elazığ ve Tunceli, güneyde Diyarbakır illeri ile çevrilidir. Merkez ilçe dışında Adaklı, Genç, Karlıova, Kiğı, Solhan, Yayladere ve Yedisu olmak üzere yedi ilçeye sahiptir. İlimiz; Erzurum, Ağrı, Doğubayazıt, Gürbulak sınır kapısından İran a; Muş üzerinden Bitlis, Baykan, Tatvan a; Genç ilçemiz üzerinden Diyarbakır a; Elazığ, Malatya, Kayseri üzerinden Ankara ve İstanbul a uzanan yolların kavşağında bulunması nedeniyle bu bölge içinde büyük önem taşır. Serin yaylaları, oksijen deposu yemyeşil dağları, doğal göllerinin yanında göletleri, mesire yerleri, soğuk suları, termal su kaynakları, İçmeler i, Bingöl Dağlarının Kale Tepesi nden eşsiz güzellikte izlenebilen Güneşin Doğuşu, Yüzen Adaları ile tabiata dönük turizmin cazibe merkezi olmaya aday bir şehirdir. Bingöl ve çevresinin sahip olduğu iki ekolojik sistemi yani meşe ormanları ve otlaklarını günümüze kadar getirebilmiş önemli bölgelerimizden biridir. İlin sahip olduğu coğrafi yapısı, iklim koşulları nedeniyle kış sporları ve kış turizmi ile dağ turizmi ve dağ sporları açısından oldukça müsait bir yapısı vardır. Bingöl tarihi değerler bakımından Anadolu nun zengin vilayetleri arasındadır. Urartu Bizans, Roma ve İslami dönem Eyyubi, Artuklu, Selçuklu ve Osmanlı Dönemine ait birçok eser bulunmaktadır. Dört tarafı dağ sıralarıyla çevrili ormanlık alan içinde bulunan ilimizin tarihine bakıldığında komşu illerin tarihiyle iç içe olduğu görülmektedir. İlimiz birçok medeniyetten kalan tarihi mirası ve doğal güzellikleriyle görülmeye değer bir kenttir. Bingöl ün tarihi mirasının, kültür kapasitesinin ve turizm değerlerinin tanıtılması amacıyla hazırlanan «Bingöl İl Tanıtım Rehberi» kitabının hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür ederim. Kasım BARMAN İl Kültür ve Turizm Müdürü 1

BİNGÖL İSMİNİN KAYNAĞI Doğu Anadolu Bölgesi nin Yukarı Fırat Bölümü nde yer alan Bingöl, adına ilişkin pek çok efsane ile tanınır. Tarih boyunca çeşitli medeniyetlerin egemenliğinde kalan il, daha önce ÇEVLIK ya da halk dilinde. ÇOLİG adıyla Palu ilçesine bağlı bir bucaktı. 1872 yılında ise ÇAPAKÇUR adıyla ilçe; 1936 yılında il haline getirilir. İl Merkezi Çapakçur adı altında 1945 e kadar bu isimle anıldı. 1945 yılında BİNGÖL adı verilir. Ve bu isimle anıla gelir. İlin eski adı olan ÇEVLİK Anadolu halk ağızlarında; dere kenarında bulunan bağlık-bahçelik yer anlamına gelir. Gerçekten de Bingöl ün eski yerleşim alanı olan Çevlik; Çapakçur Suyu nun kenarında bağlık bahçelik yeşil bir ovada kurulmuş olup, ismiyle tenasüp içindedir. ÇEVLİK kelimesi halk dilinde hala ÇOLİG olarak varlığını muhafaza etmektedir. Bugün birçok kişi Bingöl isminin yanında Çolig ismini kullanmaktadır. Özellikle kırsal kesimlerde il merkezi bu isimle anılır. İlimiz Anadolu nun düşman istilası görmeyen bölgelerinden birisidir. Bingöl ün tarihi daha çok komşu illerin tarihi incelenerek çıkarılmıştır. Erzurum, Erzincan, Diyarbakır, Bitlis, Ahlat, Van ve Tunceli şehirleri eski devirlerde bir beyliğe veya hükümdara başşehir olmuştur. Bingöl daha çok bu beyliklere bağlı otlak olarak tutulmuştur. Şimdiye kadar Bingöl ili sınırları içinde bir şehir kalıntısına rastlanmaması bunu doğrular. Tarihçi Heredot bir eserinde Anadolu yu birtakım bölgelere ayırarak bugünkü Muş, Diyarbakır ve Bingöl illerinin bulunduğu bölgeye KOMOJEN ismini vermiştir. Bingöl ili Osmanlı Devleti zamanında komşu illere bağlı olarak idare edilmiş, ancak Cumhuriyet devrinde bir il haline gelmiştir. Günümüzdeki Bingöl ün yerinde kurulmuş olan ve 1945 yılına kadar Çapakçur adıyla bilinen yerinin adına ise ilk defa Ortaçağ İslam kaynaklarında Cebelü Cur (Yakut, ii, 102) şeklinde rastlanmaktadır. Çapakçur adının tam olarak ne zamandan beri kullanıldığı bilinmemektedir. Ancak Evliya Çelebi, Seyahatname sinde Çapakçur un Büyük İskender tarafından kurulduğunu ve bu ismi de onun koyduğunu rivayetlere dayanarak belirtir. Seyahatnamede Büyük İskender in ağrılarına şifa bulmak ve başındaki iki boynuzdan kurtulmak için nice doktorlara başvurduğu halde bir türlü derdine çare bulamadığı için sonunda Ab-ı Hayat ı aramaya kalkıştığı anlatılır. Ab-ı Hayat bulmak için epeyce uğraşan İskender sonunda kaynağın kendisi olmasa da ondan beslenen bir pınardan içip ağrılarından ve boynuzlarından kurtulmuş, faydasını gördüğü suya Makdis Lisanı üzere Cennet Suyu anlamına gelen Çapakçur adını verir. Hekimlerinden Filkos u yanına çağırıp demiş ki; Bu kadar zamandan beri benimle uğraştınız ve ağrıma bir ilaç bulmaya kadir olmadınız. İlacını Cenab-ı Allah cennet nehirlerinden verdi. Burada benim için bir kale inşa edip, ismini Çapakçur verin. Bu emir üzerine Murat Nehri kenarında 315 günde Çapakçur Kalesi inşa edilmiştir... Bu tarihten itibaren 1945 yılına kadar Çapakçur, il merkezinin ismi olarak kullanılır. 1945 yılında Bingöl adı verildi. Bingöl adını, bu adla anılan dağdan aldı. Dağ ise adını, üzerindeki irili-ufaklı yüzlerce, belki de binlerce buzul gölden almıştır. Böylece başı pare pare dumanlı doruğu süt beyaz olan karlı dağın üzerindeki buzul göller bir kente ve bir İle isim olmakla onun bağrında ebedileşiverdiler. Bingöl adına ilişkin pek çok efsaneden en çok bilinenleri şu ikisidir. 1- Evliya Çelebi Seyahatnamesinde şöyle hikaye etmiştir. Bir avcı, bir kuş vurmuş, onu gölde temizlerken, kuş canlanmış ve göle dalıp kaybolmuş. Gölün Ab-ı Hayat kaynağı olduğu meydana çıkmıştır. Bu sır meydana çıkınca Allah ın emriyle bin parçaya bölünmüş ve hangisinin Ab-ı Hayat kaynağı olduğu bilinmez olmuş. 2- Bu bölgede savaşmakta olan iki ordudan birinde su sıkıntısı başlar. Bir kolu su bulmak için dağlara çıkar. Nitekim güzel bir su bulup içerler. Fakat bir dahaki sefere kolay bulunması için de suyun yanına bezden bir işaret koyarlar. Birliklerine dönen askerlerin yerine diğer bir kol su içmek için dağlara tırmanmaya başlar. Başlarındaki komutan bir tepeye çıkıp ta yüzlerce gölü aynı anda görünce, hayretini şöyle ifade eder. Burası bir göl değil, bin göl ve böylece o savaşın yapıldığı bölgedeki şehrin adı BİNGÖL olarak söylenilmeye başlar. İşte Bingöl adı bu ve benzeri ifadelerle bilinmektedir. 3

BİNGÖL İLİNİN TARİHİ Doğu Anadolu Bölgesi nde Yukarı Fırat bölümünde yer alan, oldukça zengin kültürel geçmişe sahip olan Bingöl ilimiz topraklarında pek çok uygarlığın izlerine rastlamak mümkündür. MÖ 4000-5000 yıllarına kadar inen zengin tarihsel geçmişiyle Bingöl ve çevresi; Urartular, Asurlar, Hititler, Persler, Romalılar, Selçuklular ve Osmanlılar gibi birçok devletin hâkimiyet alanı içerisinde yer almasından dolayı tarih kokan bir coğrafyaya sahiptir. 1. Hitit ve Hurri Devrinde Bingöl (M.Ö. 2000-M.Ö. 1200; M.Ö.900) Huriler M.Ö. 2000 yıllarında Güneydoğu Anadolu Bölgesine gelip Fırat kenarında Urfa, Mardin dolaylarında VASUKANI şehrini kurdular. Bu dönemde Bingöl ve civarı da hakimiyetleri altındadır. Hurriler, tarihe Mitaniler Devleti diye tarihe geçen bir kavimdir.doğu Anadolu da tam bir hakimiyet sağlayan Mitaniler, o dönemde özellikle Orta Anadolu da güçlü olan Hititler ile ilişkilerde bulundular. Hitit Kralı Telepinuş un ölümünden sonra Hititlerin Mitani himayesine girdiği sanılmaktadır. Hititler yeni krallık devrinde Torosları aşarak Mitani Devletini sıkıştırmaya başladılar Şuppililiuma Mitani Prensini kendisine damat ederek onları himayesine aldı. MÖ. 1360 yıllarında Harput ve civarı Hititlerin eline geçti. Hititler Harput, Bingöl, Muş ve çevresine İŞUVA adını verirler. Anadolu da güçlü bir yapı oluşturan Hititler M.Ö. 1200 lere kadar varlıklarını sürdürmüşlerdir. 2.Urartu ve Medler Devrinde Bingöl Van ve çevresinde kurulmuş olan Urartular Hititlerin MÖ. 1200 yıllarında yıkılmasıyla batıya doğru genişleyerek Bitlis, Muş ve Bingöl ü alarak Murat nehri vadisinde ilerlediler. Urartu Kralı Menuas zamanında da Bingöl yaylalarını koruyabilmek için Sebiterias, Bağın ve Mazgir Kaleleri yaptırılmıştır. M.Ö. 650 lerde önce Kafkasya dan gelen İskitlerce yıpratılan Urartular Med ler (Medya) tarafından M.Ö. 600 de yıkılmıştır. Urartuların yıkılmasıyla Medler, Doğu Anadolu da, Bingöl ve yöresinde iyice güçlendiler. Bu devirde Bingöl ün de dahil olduğu Murat vadisine Kalde denilmekteydi. Bazı kaynaklarda bu isim Halti olarak da geçer.medler zayıflayınca Persler onları yıkarak bu bölgelere egemen oldular. M.Ö. 550 de kurulan Pers devletinin batıya doğru akınlar yapması üzerine Bingöl, Elazığ, Tunceli dolayları Pers topraklarına katılmıştır.gavgamela Savaşı nda yenilen Persler ellerindeki toprakları kaybetmiştir. M.Ö. 200-189 yılları arasında Nemrut Dağı nın güneybatısında, bugünkü Samsat ilçesini (Sumaysat- Samosata ) başkent yapan Komojen Krallığı kurulmuştur.daha sonraları Komojenler Zariades komutasında doğuya ilerleyerek bütün Sophane denilen Bingöl, Elazığ,Tunceli ve çevresini ele geçirirler. 3. Romalılar Bizans Devrinde Bingöl Roma uygarlığı M.Ö. 3.yy da İtalya da birliği sağladıktan sonra M.Ö. 2.yy dan itibaren Akdeniz ve çevresinde hakimiyet kurdular. M.Ö. 1.yy da da batıda Atlas Okyanusu ndan doğuda Fırat ve Dicle boylarına kadar bütün bölgeler Roma İmparatorluğu nun sınırları içinde kaldı.bu dönemde ortamın müsait olmasından yararlanarak M.Ö. 75 yıllarında Yukarı Aras havzasında kurulan Ermenistan Krallığı M.Ö. 50 yıllarında varlığını göstermeye başlamıştır. Ermenistan Krallığı ve Romalıların arası açılınca Roma generali Ermeni Krallığı üzerine yürümüş ve galip gelmiştir ve böylece bütün Sophone bölgesini eline geçirmiştir. Roma generali Guregio, Ermenistan ın başşehri olan Artaxata ya girdi. Kuzeyden güneye inerek Bingöl ve Muş yaylalarını aşıp Diyarbakır a indi. Ermenistan Krallığı na son verildi. Romalılara bağlandıktan sonra Ermeniler pek varlık gösterememişler. Siyasi birlik oluşturmasalar da varlıklarını günümüze değin bölgede egemen olan devletlerin bünyesinde sürdürmeyi başarırlar. Roma İmparatorluğu M.S. 395 yılında ikiye ayrıldıktan sonra Doğu Anadolu ve Bingöl 10.yy a değin Doğu Roma(Bizans) sınırları içinde kalır. Bizans İmparatorluğu Jüstinyanus devrinde Bingöl ve yöresi Bizans idari yapılanmasında Dördüncü Armenia adı verilen eyalet içinde bulunuyordu. Bingöl ve yöresi İslamiyet in hızla yayılış gösterdiği yıllarda Hz. Ömer zamanına değin Bizans egemenliğinde kalmışsa da İslamiyet in bu bölgede de hızla yayıldığı bilinmektedir. 4 5 4. İslamlar Devrinde Bingöl Hz. Ebubekir döneminde İslamiyet Arabistan dışına Suriye ve İran sınırlarına dayanmıştır. Halife Hz. Ömer zamanında ise Filistin, İran, Irak da fethedilir. İslam kumandanlarından Halid İbn-i Velid komutasındaki İslamlar; Amed(Diyarbakır),Maden ve Palu kalelerini almışlar. Bingöl ün Azakpert Kalesini (Legop-Kiğı) de alarak Erzincan bölgesine kadar uzanırlar. Bingöl, Kiğı, Harput, Erzincan ve çevresi bu tarihten sonra İslam topraklarına katılmıştır. Bingöl merkez ilçe mevkiine Ortaçağ İslam kaynaklarında Cebelü-Cur (Yakut,11,10) şeklinde rastlanmaktadır. Bu isim yanında yöre için Çevlik, Çolig adlarının da kullanıldığı bilinmektedir. Selçuklularda Alparslan hükümdar olunca Anadolu ya düzenlenen bu akınlar daha da artmış ve nihayet 1071 de Malazgirt Zaferi kazanılmıştır. Önce Malazgirt daha sonra Muş, Bingöl, Silvan ve Diyarbakır ele geçirilmiştir. 1243 Kösedağ Savaşı sonrası Anadolu da istikrar bozulur; pek çok beylik ortaya çıkar. Bu beyliklerden biri olan 1400 lerde kurulan Akkoyunlular iyice güçlenince Bingöl ve dolayları da uzun bir süre onların egemenliğinde kalır. 1473 Otlukbeli Savaşı nda Osmanlılara yenildiklerinden Akkoyunlu toprakları Osmanlı hâkimiyetine geçmiştir. Safevi hükümdarı Şah İsmail batıya doğru saldırılara başlayınca Bingöl ve çevresini ele geçirirler. Böylece Yavuz Sultan Selim in Çaldıran Zaferi ne kadar Safevilerin egemenliğinde kalır. 1514 Çaldıran Savaşından sonra Doğu Anadolu da hâkimiyeti ele geçiren Osmanlılar Safevileri buradan uzaklaştırmış ve Şiilik tehlikesinden kurtulmuştur. Çapakçur beylerinden Süleyman Bey, Osmanlıların egemenliğini kabul ederek, Çapakçur(Bingöl) Osmanlılara geçmiştir. Cumhuriyet Devrinde Bingöl Cumhuriyetin ilanından sonra 1926 yılında Elazığ, 1929 yılında da Muş illerine bağlanan Bingöl ; 1936 yılında Vilayet olmuştur.1945 yılında da İl Merkezi olan Çapakçur un adı Bingöl olarak değiştirilmiştir.

BİNGÖLDEN GENEL GÖRÜNÜM

BİNGÖL MERKEZ ULU CAMİ Tarihi camilerin yanında adeta Bingölle özdeşleşen, Bingöl ün gururu olan Doğu Anadolu nun, hatta Türkiye nin sayılı camilerinden olan Ulu Camii; il merkezinde 1988 de temeli atılarak Bingöllülerin özverili ve samimi çalışmalarının birlik ve beraberliklerinin haklı ürünü olarak şehrin hakim bir yerine Edirne deki Selimiye ve İstanbul daki Süleymaniye gibi gök kubbeyle kucaklaşacak bir tarzda, estetikte inşa edilmiştir.1996 da ibadete açılmıştır. Minareden Genel Görünüm Bingöl (Merkez)-Dörtyol Parkı 8 9

BİNGÖL HAKKINDA GENEL BİLGİLER İLİN COĞRAFİ KONUMU 41 20 ve 39 56 doğu boylamları ile 39 31 ve 38 28 kuzey enlemleri arasında yer alan Bingöl ili, yüksek ve dağlık bir yapıya sahip olan Doğu Anadolu Bölgesi nin Yukarı Fırat Bölümü nde yer alır. 2014 yılı adrese dayalı nüfus kayıt sistemi (ADNKS) veri tabanına göre, ilimizin nüfusu 266.019 dur. İlin merkez dışında Adaklı, Genç, Kiğı, Karlıova, Solhan, Yayladere ve Yedisu olmak üzere 7 ilçesi, 325 köyü ve 749 mezrası vardır. İl merkezi denizden 1151 metre yükseklikte Çapakçur Ovası nın kuzeybatı köşesinde Murat suyuna Genç ilçesi civarında kavuşan Göynük suyunun bir koluna hakim düzlük üzerinde kurulmuştur. İKLİM Kuzeyden sokulan nemli-serin hava kütlelerine açık olması ve yükselti faktörü sebebiyle Bingöl ve çevresi yazları sıcak,kışları soğuk geçmektedir.meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğünün verilerine göre Bingöl de yıllık ortalama sıcaklık 12.1 derecedir. Yıllık yağış tutarı 873.7 mm. kadar olup, kar yağışlı gün sayısı 24.5 gün, donlu gün sayısı ise 94.1 gün kadardır. SICAKLIK Bingöl de karasal iklimin özelliğine bağlı olarak gece ile gündüz en sıcak ay ile en soğuk ay arasındaki farkı fazla olmaktadır. En sıcak ay Ağustos, en soğuk ay ise Ocaktır. İlin sıcaklık şartları üzerinde başta enlem durumu olmak üzere (38º kuzey enlemi), deniz seviyesinden ortalama yüksekliğin fazla olması etkenleri rol oynamaktadır. Uzun yılların sıcaklık 10 11 ortalamalarına göre en yüksek sıcaklık değeri 42º en düşük sıcaklık değeri 22 yıllık sıcaklık ortalaması da 12.1º dir. ORMANCILIK İklim ve arazi yapısı yönünden ormancılık için ideal bir yapıya sahip olan Bingöl, Doğu Anadolu Bölgesi nin orman alanı en zengin olan illerinden biridir. Ancak ormanların, uzun zamandan beri yakacak ihtiyacının giderilmesinde kullanılması ve hayvancılıkta yararlanılması, bozuk baltalık duruma gelmesi sonucunu doğurmuştur.

12 13

YERYÜZÜ ŞEKİLLERİ OVALAR Bingöl de dağlar orta kısımlarda birbirinde uzaklaşarak genişlemiş ve bu genişleyen yerde Bingöl ovası meydana gelmiştir. Bu ovayı birçok akarsu çeşitli yönlerde parçalanmıştır. Ovanın yüzölçümü 80 km² olup deniz seviyesinden yüksekliği 1150 metredir. Bingöl Ovası ndan; Genç, Karlıova ve Sancak Ovaları gibi küçük ovalar da mevcuttur. DAĞLAR Bingöl arazisi çok dağlıktır. Yükseklikleri 3000 metreyi aşan dağlar bulunur. Dağlar üzerindeki yaylalar ve düzlüklerin yükseklikleri 2000 metreden aşağı düşmez. Ova niteliğindeki yerler bile 1000 metrenin üzerinde bulunmaktadır. Bingöl ovasının dört tarafı dağlarla çevirilidir.dağların yüksek kısımlarını doruklar, buzul gölleri, etek kısımlarını ise moren kalıntıları kaplar. Dağlar genellikle seyrek ormanlık olup, güney bölümlerinin bazı kısımları çıplaktır. Meşe ormanları dağların 1200 metreden aşağı kısımlarında görülür. Volkanik sahaların en çok rastlandığı yer Göynük suyu ile Peri suyu arasındaki bölgedir. Volkanik olan bu bölge çukurluk ve yükseltileriyle dağların genel durumunu bozacak niteliktedir. Ayrıca buradaki dağların bünyesinde kısmen bazalt türünde akıcı, kısmen andezit tipinde kıvamlı lavlar büyük yer tutar. Üçüncü zaman sonlarındaki tektonik olaylar neticesinde kırılmalardan sonra yeryüzüne çıkan lavlar bir örtü gibi etrafa yayılmıştır. Bu arada bazı kırılmalar sonucunda bu örtünün bazı kütleleri çökmüş, bazıları ise yükselmiştir. Bingöl İline adını veren Bingöl Dağları bu zamanda oluşmuştur. BAŞLICA DAĞLAR YÜKSEKLİK Bingöl Dağı Genç Dağı Şeytan Dağı Şerafettin Dağı 14 3250 2940 2906 2544

AKARSULAR PERİ SUYU Peri Suyu: İl sınırları içindeki uzunluğu bakımından ilin en önemli akarsuyudur. Toplam 258 km. uzunluğa sahip Peri Suyu nun İl sınırları içindeki uzunluğu bakımından 112 km dir. Karagöl ve Bingöl Dağlarındaki kaynaklardan çıkan sular Karlıova İlçesinin kuzeybatısında Elmalı deresi ve Çerme de Kelhaç deresi ile birleşerek Peri Suyu nu meydana getirirler. Peri Suyu buradan itibaren güneydoğu yönünde akıp Kiğı sınırları içinde Çorik Dağından Fas deresini, daha güneyden Çobi Suyu ve Kelhaç deresini alarak il sınırlarından çıkar. Tunceli il sınırları içinde geçerek Munzur suyu ile birleşir. Elazığ da Yeşildere civarında Fırat a karışır. MURAT NEHRİ Murat Nehri: İlin en önemli akarsularından biridir. Aynı zamanda Fırat ın en büyük kollarından biridir. Nehir kaynağını Van Gölünün kuzeybatı ucundaki Aladağdan ve Bingöl Dağlarından aldıktan sonra Malazgirt, Muş, Bulanık ve Bingöl gibi yer yer yüksek ovaları ve dağları doğu-batı doğrultusunda aşarak Elazığ İli sınırlarına girer. Keban ilçesinin kuzeydoğusunda Karasu ile birleşerek Fırat Nehrini meydana getirir. Murat Nehrinin Bingöl İli içindeki toplam uzunluğu 96 km.dir. 16

Çır Şelalesi Karlıova Çatak Şelalelerinden Görünüm Bingöl il merkezi Ilıcalar beldesine bağlı Uzundere köyü bölgesinde Çırtaşı adı verilen 100 m. yükseklikteki kayalığın ortasından geçen güzel görünümlü bir şelaledir. Su 50 m. yükseklikten alt tarafı kayalık olan dere yatağına düşerken güzel bir görünüm oluşturur. Ilıcalar bucağı merkezine 8 km. mesafede olan şelaleye iki ayrı yoldan gidilmektedir. Çırtaşı mevkiinde ayrıca kayalıklar ve mağaralar bulunmaktadır. Bu kayalıklarda birçok yırtıcı kuş yaşamaktadır. KARLIOVA ÇATAK ŞELALELERİ Bingöl İl merkezine olan uzaklığı yaklaşık 85-90 km, Karlıova ilçesine ise 20 km mesafede ve ilçenin güneydoğusunda bulunan Çatak Köyü sınırları içerisinde (köyün 300-400m aşağısında) adeta doğanın huzurla buluştuğu ortam olarak dikkat çeker. Kürük Şelalesi Bingöl iline uzaklığı tahmini 50km, Karlıova ilçesine olan uzaklığı ise 21-22km olan Derinçay köyü civarında bulunan şelale eşşiz güzelliktedir.

GÖLLER Bingöl İli sınırları içerisinde büyüklük açısından önemli sayılabilecek herhangi bir göl yoktur. Fakat çok sayıda buzullar tarafından açılmış sirk adı verilen küçük göl vardır. Bu göllerin en önemlileri şunlardır : Gölbahri, Kerkis Gölü, Zırlır Gölü, Sar Gölü, Kuş Gölü, Harem Gölü, Er Gölü, Kıllı Göl, Manastır Gölü, Belli Göl, Karlı Göl, Çili Göl, Sarıçiçek(Tarbasan) ve Metan Gölüdür. Cafran Bölgesi Göl Mezrası Bingöl ilimizin merkez ilçesine bağlı Dallıtepe(Cafran) köyü, Merkeze yaklaşık 40 km mesafededir. Cafran bölgesi ve mezraları insanlarıyla, doğasıyla ahenk içindedir. Tarbasan (Sarıçiçek) Gölü Göynük Çayı Göynük Çayı: Murat Nehri nin bir kolu olan Göynük suyunun başlangıç ve bitiş noktaları İl sınırları içinde kalmaktadır. Bingöl Dağlarının batı yamaçlarındaki Karkapazarı Köyünden doğup Çoriş Dağlarından bazı dereleri alarak Ekinyolu Köyü yakınındaki Mendo Suyu ile birleşir. Bundan sonra Genç İlçesi yakınındaki Murat Nehri ne karışır.

GAYT ÇAYI Bingöl-Elazığ karayolunun 500 m. alt tarafında boğazdan akan ve Bingöl ün mesire yerlerinden biri olan Gayt Çayı, Murat Nehrinin bir kolunu oluşturmaktadır.

Bingöl ili genel olarak dağlık bir yapıya sahiptir. Yayla ve Platolar % 15 oranındadır. İlimizde belli başlı yaylalar ; Bingöl Yaylası, Şerafettin Yaylaları, Genç te Çötele (Çotla) Yaylası, Karlıova da Hırhal ve Çavreş Yaylası, Kiğı da Kiğı Yaylası ve Dağın Düzü Yaylaları, Adaklı da Karer Yaylası dır. Hayvancılık için de çok elverişli olan bu yaylalar, Beritan aşireti (Bertyan) ve çevre köyler için vazgeçilmez özelliklere sahiptir. Yine bu yaylalarda yapılan arıcılıktan elde edilen bal yurdun her tarafından aranır duruma gelmiştir. SOLHAN-MUŞ ARASI

İlimizin Karayolları Haritası 3.Havayolu Bingöl Havalimanı Bingöl Şehir Merkezine yaklaşık 20 km mesafede, merkezi ilçe güneyi Çeltik suyu mevkiinde 1059 m rakımında arazi üzerinde yer almaktadır. Havalimanı toplam 1.744.500 m2 arazi üzerine kurulmuştur. Havalimanımız yıllık 500.000 kapasiteli 4000 m2 lik terminal ile 2300X45 m2 ebatlarına piste sahiptir. Havalimanımıza haftanın 7 günü İstanbul dan, 3 günü ise Ankara dan karşılıklı sefer düzenlenmektedir. BİNGÖL DE ULAŞIM Doğu Anadolu Bölgesi nin Yukarı Fırat Bölümünde yer alan Bingöl ilimiz önemli bir güzergah üzerinde yer almakta olup ilin ulaşımının çok büyük bir bölümü karayolu üzerinden yapılmaktadır. Demiryolu ulaşımı ise Elazığ- Tatvan üzerinde bulunan Genç ilçesi üzerinden yapılmaktadır.havayolu ulaşımı 2013 yılında hizmete giren Bingöl Şehir Merkezine yaklaşık 20 km mesafede, merkezi ilçe güneyi Çeltiksuyu mevkiinde 1059 m rakımında arazi üzerinde yer alan Bingöl Havalimanı ile sağlanmaktadır. 1. Karayolu Bingöl, 8. Bölge Müdürlüğü ne (Elazığ a) bağlı olarak 84. Şube Şefliği hizmet alanı içinde bulunmaktadır. İl doğu- batı yönünde uzanan ana karayollarından biri olan İran transit yolu üzerindedir.bu karayolu batıdan Malatya ve Elazığ dan gelerek Bingöl e ulaşır. Doğu dan Muş ve Van Gölü nün güney kıyılarını izleyerek İran a ulaşır.il, bu önemli yolla bağlantısını sağlamaktadır.bunun dışında Bingöl ü kuzey ve güney komşularına bağlayan Erzurum- Bingöl- Diyarbakır hattı da Bingöl için son derece önemli yollardan biridir. Yol; Erzurum, Karlıova, merkez ilçe ve Genç üzerinden Diyarbakır a bağlanmaktadır. Bingöl ulaşım olarak önemli bir devlet yolu üzerinde bulunduğu için doğu-batı ve kuzey- güney hatları karayolu bakımından yurtla bağlantısını kolaylıkla sağlamaktadır.başta Genç olmak üzere Solhan ve Karlıova ilçeleri yol güzergahı üzerinde olduğu için merkez ilçe ve komşu illerle irtibatını rahatlıkla kurabilmektedir.ancak bu yollar üzerinde bulunmayan ve kuzey ilçeleri olarak adlandırılan Kiğı, Adaklı, Yayladere ve Yedisu ilçeleri ise diğer ilçeler kadar şanslı değildir. Kuzey ilçelerini merkez ilçeye bağlayan en önemli yol Sancak ve Adaklı üzerinden sağlanmaktadır. 2. Demiryolu Bingöl e en yakın demiryolu istasyonu Genç ilçesinde bulunmaktadır. Merkez ilçeye 22km. uzaklıkta bulunan bu istasyon ilin ulaşımına özellikle kış aylarında büyük katkıda bulunmaktadır. Genç ten geçen bu demiryolu Elazığ- Palu dan sonra Genç e ulaşır, buradan Muş Tatvan ve İran a kadar uzanır. 26 27

Eski Genç Köprüsü Bingöl - Diyarbakır yolunda ve Genç ilçesi girişinde bulunan, Murat Nehri geçişini sağlayan 1951 yapımı köprü; 169 m uzunluğunda, 7 m genişliğinde, üç açıklıklı, çelik kafes kirişlidir. Genç Köprüsü, 1986 yılında yapılan yeni köprü nedeniyle kullanım dışı kalmıştır. Murat Sularında Genç e Uzanan İki Köprü

ADAKLI

ADAKLI İLÇESİNİN TARİHÇESİ Adaklı Cami İlçedeki ilk insan topluluklarının yerleşim tarihleri bilinmemekle birlikte, tarihi eserlerin varlığı ve durumları yerleşimin Kiğı İlçesiyle beraber başladığı kanaati uyandırmakta bu da yaklaşık M.Ö. 3000 yıllarına uzanmaktadır. İlçe 1839 da Kiğı İlçesiyle Erzurum a bağlı bir köy iken 1926 da Erzincan a, 1936 yılında Bingöl iline bağlanmış ve Nahiye statüsüne kavuşmuştur. 04.07.1987 tarihinde 3392 sayılı yasayla ilçe statüsüne kavuşmuş bu tarihten itibaren Bingöl İlinin beşinci ilçesi yapılarak 1988 yılı başında ilk Kaymakam ataması yapılıp, idari teşkilatlanması başlamıştır. Adaklı İlçesi ; Elazığ İli Karakoçan ilçesi, Kiğı, Yedisu, Karlıova ve Bingöl merkez İlçeyle çevrilidir. Adaklı; güney bölümünde Bingöl İli, kuzeyinde Yedisu İlçesi, batısında Kiğı İlçesi, doğusunda Karlıova İlçesi bulunmaktadır. Bingöl İl merkezine 74 km. mesafede olup, yolun zemini stabilizedir. Bu nedenle ulaşım olumsuz yönde etkilenmektedir. Elazığ İl merkezine ise 198 Km. mesafede olup yol asfalttır. İklimin kışın çok sert ve uzun sürmesi İlçenin ekonomik ve sosyal yaşantısını belirleyen en önemli faktörlerden biridir. Ekonomik değer oluşturabilecek büyüklükte akarsu olmamakla birlikte çok sayıda küçük su kaynaklarına sahip olmasından dolayı zaman zaman toprak kayması, sel ve çığ afeti olmaktadır. 1995 yılında Hasbağlar Köyünde meydana gelen toprak kaymasında birçok ev yıkılmış, köy arazisi önemli ölçüde tahribata uğramıştır. Adaklı İlçesinin Coğrafi Konumu: Coğrafi yönden Doğu Anadolu Bölgesi Yukarı Fırat Bölümünde, Bingöl İlinin kuzeybatı bölümünde yer almaktadır. Rakım 1500 metredir. Yüz ölçümü 841 kilometrekare olup, büyük bölümü meşe ormanları ile kaplı engebeli ve dağlık arazi yapısına sahiptir, İklim yapısı olarak karasal iklim kuşağında kışları çok sert ve uzun, yazları ise sıcak ve kurak geçmektedir. Ekonomik Durum: İlçe ekonomisi genellikle tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Üretim pazarlanabilecek düzeyde olmayıp, tüketime de yetmemektedir. Buğday ve arpa gibi tahılların yanında fasulye, patates, ceviz ve elma üretilmektedir. Hayvancılık genellikle ilkel yöntemlerle yapıldığı için, sayıca fazla görünen hayvanların ekonomik hayata katkıları çok azdır. Arazi yapısı itibariyle yöre özellikle küçükbaş hayvancılığa elverişlidir. Adaklı da Kaymakamlığın girişimleriyle tarımsal alanda seracılık başlamış, sebze ve meyve bahçe sayısında büyük artış görülmüştür. İlçe merkezi ve köylerde ceviz üretimi, kavak yetiştiriciliği ve arıcılık yapılmaktadır. 32 33

DEŞT YAYLASI -ADAKLI

Toprağın Sürülmesi

GENÇ

Genç Kırsalı

GENÇ İLÇESİNİN TARİHÇESİ İlçenin eski adı kelime anlamı olarak çeşme ağacı anlamına gelen Dara Hini dir. Ancak bu ad bir efsaneye göre, şimdiki Genç ilçesi yakınında günümüzde Kral Kızı Kalesi olarak bilinen ve Pers hükümdarı Dara tarafından yaptırılmış olup, o günler Dara Hini olarak adlandırılan kaleden gelmektedir. Cumhuriyet Döneminde bu ad Genç olarak değiştirilmiştir. Genç ilçesi il olmadan önce komşu sancak ve eyaletlere bağlı kalmış eski bir ilçe merkezidir. Osmanlı Devletinde 1878 yılında yapılan idari teşkilatlanma sonucunda kurulan Bitlis vilayetine bağlanan Genç ilçesi 1924-1927 yılları arasında Genç vilayeti haline getirilmiştir. 1927 yılında ilçe haline getirilerek Elazığ a bağlanmıştır. 1936 yılında Bingöl vilayeti kurulunca Genç ilçesi bu vilayete bağlanmıştır. İl merkezine uzaklığı 20 km dir. Osmanlılar Döneminde Genç İlçesi: İlçenin adı her ne kadar Genç ise de çok eski bir tarihe sahiptir. 1071 Malazgirt Zaferiyle Selçuklu Türklerinin ve 1514 yılında da Yavuz Sultan Selim in Çaldıran Zaferi sonucu Osmanlı hakimiyetine geçerek Diyarbakır eyaletine bağlanmış ve yine 1848 de yine Diyarbakır a bağlı bir kaza olmuştur. 1868 de de eyaletler vilayete dönüştürüldüğünde bucak olarak Lice kazasına bağlanmıştır. Daha sonra 1878 de Bitlis vilayet olunca ilçe de Bitlis e bağlı sancak olmuştur. Cumhuriyet Döneminde Genç İlçesi: 1924 de yenilenen idari teşkilat ile bütün sancaklar il haline getirilirken Genç te Çapakçur (iki ayrı ilçe) Elazığ iline bağlanmıştır. 1936 yılında Bingöl ün il olmasıyla Genç ilçe olarak Bingöl e bağlanmıştır. İlçenin Coğrafi Durumu: Genç ilçesinin yüzölçümü 1646 km² dir. Kuzeyde Bingöl ili merkez ilçe ve Murat Nehri, güneyde Diyarbakır ili, doğuda Solhan ilçesi, batıda Elazığ ili ile çevrilidir. İlçe merkezi Murat Nehri kıyısında düz bir alana kurulmuş olup 1125 m rakıma sahiptir. İlçenin güneyi sıradağ halinde bulunan Genç Dağlarıyla kaplıdır. En yüksek dağı Çötele (Çotla) 2940 m. yüksekliğindedir. Başlıca nehri Murat nehri olup ilçeyi boydan boya aşarak geçer. Meşelikler ve otsu bitkiler bakımından oldukça zengindir. 42 43

KARLIOVA

KARLIOVA İLÇESİNİN TARİHÇESİ Karlıova İlçesi Hitit ve Hurri egemenliğinden sonra MÖ 40 da Bizanslıların eline geçer. Hz. Ömer zamanında İslam devletleri topraklarına katılmıştır. 1071 den sonra Selçuklu hakimiyetine girdikten sonra Mengüçoğulları, İlhanlılar, Celayirler, Akkoyunlar ile Safevilerin hakimiyetine girip çıkarlar. 1514 de Çaldıran Zaferi ile Osmanlıların sınırlarına dahil olur. Cumhuriyetin ilanından sonra 1936 yılına kadar Muş İline bağlı bir yerleşim yeri iken, 1936 yılında İl olan Bingöl e ilçe olarak bağlanmıştır. Karlıova İlçesi daha önceleri Muş iline bağlı ve Bingöl adını taşıyan bir ilçe merkezi iken, 1936 yılında il haline getirilen Çapakçur a (Bingöl) bağlanmıştır. 1938 yılında yürürlüğe giren kanun ile ismi Karlıova olarak değiştirilmiştir. KARLIOVA İLÇESİNİN COĞRAFİ YAPISI Karlıova ilçesi, Bingöl ilinin kuzeydoğusunda, Bingöl ve Şeytan Dağlarının arasındaki ovada kurulmuştur. Güneyinde Şerafettin ve Karaboğa Dağları, kuzeyinde Erzurum- Çat, kuzeydoğusunda Erzurum- Tekman, güneyinde Bingöl-Solhan, güneydoğusunda Muş-Varto, batısında Bingöl-Kığı ilçeleri ile güneybatısında Bingöl il merkezi ile çevrilmiştir. Karlıova ilçesi 41 derece 02 dakika doğu boylamı ile 39 derece 21 dakika kuzey enleminin kesiştiği noktada yer alır. Karlıova 1392 km yüzölçümüne sahip olup Bingöl ilinin % 16,6 sını kapsar. İlçenin deniz seviyesinden yüksekliği 1940 metredir. Dağlar ve engebeli araziler büyük bir alan kaplamaktadır. Düzlük alanlar ancak %7,5 civarındadır. Dağları : İlçe topraklarının %83 ü dağlarla kaplıdır. Bu dağların yüksekliği şöyledir: Bingöl Dağı: 3250 m Şerafettin Dağı:2544 m Şeytan Dağı: 2906 m Çavreşi Dağı: 2793 m Bu dağların dışında Kartal ve Hırhal gibi dağlar da bulunmaktadır. Ovaları: Şerafettin Dağı ile Çavreşi Dağı nın birbirinden uzaklaşarak genişlediği alanda Karlıova Ovası meydana gelmiştir. Göynük Suyu ve Peri Suyu bu ovayı çeşitli yönlerde bölmüştür. Ayrıca ilçe topraklarının büyük bir kısmı yayla ve platolarla kaplıdır. Bu yaylaların en önemlileri şunlardır: Çavreşi yaylası, Kandil yaylası, Hırhal yaylası, Tavla yaylası(bingöl Dağı), Mirgemir yaylası (Şerafettin Dağı) Akarsuları: Peri Suyu Bingöl dağlarından doğan en büyük su olup, Geçitli ve Kaynarpınar köylerini takip ederek Kiğı sınırından Fırat a dökülür. Göynük suyu, Bingöl Dağlarının batı yamacındaki Kargapazar köyünden doğar. Çavreşi Dağlarından Kaynak ve Derinçay derelerini de içine katarak Genç ilçesi yakınlarında Murat Nehrine karışır. Gölleri: İlçemizde birkaç göl bulunmaktadır. Bu göllerden en büyüğü ise Kargapazar Köyü yakınındaki Gölbahri Gölü dür. İklimi: Karlıova ilçesi karasal iklim tipinin egemen olduğu bir bölgede yer almaktadır. Denizden yüksekliğinin fazla olması nedeniyle hava sıcaklığı çok düşüktür. İlçede kış mevsimi uzun, oldukça soğuk ve karlı geçmektedir. En yüksek sıcaklık temmuz-ağustos aylarında, en düşük sıcaklık ise ocak ve şubat aylarında görülmektedir. İlçede en soğuk ay ortalaması 35 derece; en sıcak ay ortalaması da 25 derecedir. İlçede mevsimlere göre düzenli bir dağılım göstermeyen yağışlar, çoğunlukla kış ve ilkbahar aylarında görülür. Yaz ve sonbahar dönemlerinde ise iklim nispeten kuraktır. Esen rüzgarlar genellikle kuzey yönlü olduğundan iklimi daha da soğutmaktadır. 46 47

Halifan KARLIOVA Bingöl iline yaklaşık 50 km mesafede, Karlıova ilçesine ise yaklaşık 21-22km mesafede olan Halifan Köyü.

KARLIOVA - Hünyan Köyü Bingöl ilimizin Karlıova ilçesine bağlı Hünyan (Çukurtepe) Köyü, il merkezine yaklaşık 95-100km mesafede, Karlıova ilçesine 25 km uzaklıktadır. Köyün rakımı 1980 m.dir.

KARLIOVA-ÇAT ARASI

KİĞI

KİĞI İLÇESİNİN TARİHÇESİ 56 Kiğı Güneyağıl Köyü Kilisesi Mevcut bilgilere göre, İlçenin tarihi M.Ö. 3000 yıllarına kadar uzanmaktadır. Sırasıyla Hititler, Urartular ve Persler bölgede yerleşmişlerdir. Bölge daha sonra Makedonya, Roma, Sasani ve Bizanslıların egemenlikleri altına girmiştir. Halit Bin Velit tarafından ilk defa İslam topraklarına kazandırılan Kiğı 1071 tarihinden sonra Selçuklu Türklerinin eline geçmiştir. İlçenin adını Bizanslılar zamanında bölge komutanının Kiğan ismindeki kızından veya Kiğa ismindeki Komutandan aldığı söylenmektedir. Erzincan tarihinde Kiğı, dağlar memleketi anlamına geldiği ifade edilmektedir.hayat ansiklopedisinin altıncı cildinde ise Kiğı kelimesini Kayağa dan aramak icap ettiği ve Key in Prens manasına geldiği ve Kiğı nın da bir Türk prensi namına izafe edildiği belirtilmektedir. İlçe geçmişte Erzurum-Harput (Elazığ) kervan yolu üzerinde bulunduğundan oldukça gelişme göstermiş ve belgelere göre yüzlerce yıl Sancaklık statüsü içerisinde çeşitli yerlere bağlı olarak varlığını sürdürmüştür. İlçe 1071 tarihinden sonra Selçuklular, Akkoyunlular ve Safevi hakimiyeti altında kalmış, 1514 yılında Yavuz Sultan Selim tarafından Çaldıran zaferi sırasında Osmanlı topraklarına katılmış, değerli hizmetlerinden dolayı Bıyıklı Mehmet Paşa ya mükafat olarak verilmiştir. 57 1663 yılından itibaren Diyarbakır a bağlı bir sancak iken 1926 da ilçe statüsünde Erzincan a, Bingöl ün il olmasıyla da 1936 da Bingöl e bağlanarak günümüze kadar gelmiştir. I. Dünya Savaşı yıllarındaki Rus işgali 20 Kasım 1916 da Ordu-Halk birliğiyle sona erdirilmiş, halkın daha sonraları gösterdiği olumlu davranışları Büyük Önder Atatürk ün takdirlerine mazhar olmuştur. 20 Kasım günü İlçenin kurtuluş bayramı olarak her yıl kutlanmaktadır. KİĞI İLÇESİNİN COĞRAFİ YAPISI VE ÖZELLİKLERİ Coğrafi yönden ilginç bir konuma sahip olan İlçe Bingöl ilinin kuzey kesiminde yer almaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi nin ortalarında yer alan ilçenin rakımı 1430 metredir. Doğuda Adaklı, kuzeydoğuda Yedisu, kuzeyde Tunceli ilinin Pülümür ilçesi, batıda Yayladere, güneyde Elazığ ilinin Karakoçan İlçesi ile komşudur. Bölge tamamıyla engebeli, bir bölümü meşe ormanlarıyla kaplı bir arazi yapısına sahiptir. Karasal iklimin sürdüğü İlçenin tarıma elverişli arazisi azdır, en yüksek yeri Şeytan Dağları 2650 metredir. Kaynağını Erzurum dan alan Peri Suyu Fırat ın büyük kollarından biri olup, en önemli akarsuyudur. İlçenin İl merkezine uzaklığı Sancak üzerinden 76 km ve Karakoçan üzerinden İl merkezine olan uzaklığı ise 145 km dir.

Kiğı İlçesindeki Erken Cumhuriyet Dönemi Taş Mektep ve Osmanlı Dönemi Kerek Hamamı

SOLHAN

SOLHAN İLÇESİNİN TARİHÇESİ Solhan, ilçenin 2 km batısında yer kalan yöre, onun ölümünden sonra Bingöl İline bağlanmıştır. Coğrafya alan Mezgeft adı ile anılan yerde, Beglon Seleukosların yönetimine girmiştir. Daha Vilayetlerin yeniden teşkilatlanması İlçenin yüzölçümü 1114 km² dir. adında bir beyin yönetiminde kaldığı için sonra da Romalıların eline geçmiştir. sırasında Solhan, 1864 yılında Erzurum Bunun il yüzölçümüne oranı % 13,71 dir. bu ismi almıştır. Zamanla bu sözcük halk eyaletine bağlanmıştır. I. Dünya Savaşı İlçenin deniz seviyesinden yüksekliği 1395 dilinde değişime uğramış, Boglon olarak Malazgirt Savaşı ndan sonra, yıllarında kısa bir süre Rus işgaline metredir. İl merkezine uzaklığı 60 km dir. anılmaya başlanmış, 1932 yılında da Solhan Selçukluların egemenliğine geçmiş, uğramıştır. 1929 yılında nahiye olarak Muş Bir doğa harikası olan Yüzenada, bu ilçenin adını almıştır. Moğolların Anadolu ya saldırıları ile, 1243 iline ve 4 Ocak1936 tarihinde de Bingöl sınırları içindedir. yılında Kösedağ Savaşı nda Selçukluların iline bağlanmıştır. Doğu Anadolu Bölgesi nde, Solhan ve yöresinin tarihi ile ilgili yenilmesi sonucu Moğollar bölgeye hakim İlçenin en önemli akarsuyu Murat Bingöl ün bir ilçesi olan Solhan, doğusunda kesin bilgi olmamakla birlikte, bu yöredeki olmuşlardır. Bu dönemde, Diyarbakır ı Nehri dir. İlçe dışında ise Buğlan Çayı, Muş, batısında Bingöl, kuzeyinde Karlıova yerleşimin Hititlere kadar uzandığı kendilerine yurt edinen Akkoyunlular; Baz Deresi, Masala Deresi önemli ve Varto, güneyinde de Diyarbakır ve Genç bilinmektedir. M.Ö. 2000 yıllarında Fırat 1394 yılında Bingöl, Erzurum, Erzincan da akarsularıdır. İlçenin önemli yaylaları ilçesi ile çevrelenmiştir. İstanbul-İran transit Nehri kıyısında Vasukani şehrini kurup bütün da hakimiyet kurmuşlardır. 1473 yılında ise; Şerafettin, Ağması, Çevkani, yolu üzerinde olup, Bingöl İli ne 60 km. Anadolu ya yayılan Hurriler, M.Ö. 1360 ta Otlukbeli Savaşı nda Uzun Hasan ın Kuçekan, Kandil ve Kabak Yaylalarıdır. uzaklıktadır. Hititlerin Toros Dağları nı aşıp kendilerini yenilmesi ile Solhan ın da içinde bulunduğu sıkıştırması ve yeni krallık devrinde bölge, Osmanlı egemenliği ne geçmiştir. Şuppililuma Mitani prensini kendisine Bundan sonra yörede İran hakimiyeti damat edinip himayesi altına almasından görülse de Şah İsmail in 1514 Çaldıran ötürü; Harput, Bingöl ve Muş dolaylarında Savaşı nda Osmanlılara yenilmesiyle hakimiyetlerini kaybetmişlerdir. M.Ö. 1200 Yavuz Sultan Selim tarafından Doğu yıllarında Hitit Devleti nin yıkılması ile Van Anadolu da birlik tesisi görevini vezir Bıyıklı bölgesinde yerleşen Urartular batıya doğru Mehmet Paşa ile Kürt beyi İdris-i Bitlisi ne genişleyerek Bitlis, Muş ve Bingöl ü alıp vermiştir. Vilayet Nizamnamesi gereğince Murat Irmağı vadisine kadar ilerlediler. M.Ö. teşkilatlanmada Solhan ve Muş yöresi 1864 745 yıllarında Asurluların hakimiyetine yıllarında Erzurum eyaletine bağlanmıştır. geçen bölge, M.Ö. 612 yılında Med, Babil ve Urartuların saldırısıyla Medlerin I. Dünya Savaşı yıllarında kısa bir süre hakimiyetine geçmiştir. Daha sonra Rus işgali altında kalan Solhan, 1929 yılında İskender in Anadolu yu ele geçirmesi ile nahiye olarak Muş iline bağlanmış, 1936 İskender İmparatorluğu sınırları içerisinde tarihinde de ilçe konumuna getirilerek 62 63

SOLHAN- KALEKÖY CİVARI Bingöl iline 88 km, Solhan ilçesine 42 Km. uzaklıkta olan Kaleköy ün eski adı Ginc dir.

YAYLADERE

YAYLADERE -TARU VE SÜLBÜS DAĞLARI YAYLADERE İLÇESİNİN TARİHÇESİ Yayladere bölgesinde M.Ö. 2100 yıllarında Hurrilerin, M.Ö. 1360 yıllarında Hititlerin egemenliği görülmektedir. M.Ö. 900 yıllarında ise Urartular, M.Ö. 550 yıllarında Perslerin daha sonra İskender İmparatorluğunun himayesine giren ilçe toprakları M.Ö. 75 yıllarında Ermenistan Krallığının M.Ö. 50 yıllarında da Roma İmparatorluğunun himayesine girmiştir. 1071 yılında yapılan Malazgirt Savaşına kadar Bizans İmparatorluğu hakimiyetinde bulunan bu bölge bu önemli Türk zaferinden sonra Selçuklu Devletine dahil olmuştur. 1080-1201 yılları arasında Saltukoğullarının, 1473 tarihine kadar Uzun Hasan ın elinde bulunan ilçe toprakları bu tarihte yapılan Otlukbeli Savaşı ndan sonra ise tamamen Osmanlı İmparatorluğunun himayesine girmiştir.1514 yılına kadar İran Safevi Devletinin saldırılarına uğrayan bu bölge Çaldıran Savaşı ndan sonra Yavuz Sultan Selim tarafından tamamen Osmanlı topraklarına katılır. İlçede bu İmparatorluklar kalıntı olarak bıraktıkları tek şey yüksek bir kayalığın kale olarak kullanılması ve kale üzerindeki yerleşik hayata dair izler görülmektedir. Yayladere ilçesinin ilk adı Holhol dur. Cumhuriyetin ilk yıllarında Holhol Köyü olarak Sarıtosun bucağına bağlı bir köy olan Yayladere 1936 yılında bucak merkezinin Sarıtosun dan Holhol a olan eski adı 1959 yılında Yayladere olarak değiştirilmiştir. 04 Temmuz 1987 tarihinde 3392 sayılı yasasıyla Bingöl iline bağlı bir ilçe haline dönüşmüştür. Coğrafi Yapı Yayladere doğuda Kiğı ilçesi, kuzeybatıda Tunceli ye bağlı Pülümür ilçesi, güneybatıda Tunceli nin Nazimiye ilçesi ve güneyden ise Elazığ ın Karakoçan ilçesiyle sınırlı durumunda ve komşudur. İlçenin güneyinden geçen ve Keban Baraj gölüne dökülen Peri suyu Elazığ ili ile Bingöl ili topraklarını birbirinden ayırır. Bu akarsu üzerinde Özlüce Barajı inşa edilmiştir. Yaklaşık 1650 metre yükseklikte yer alan Yayladere, çevresindeki dağların güney eteklerinde kurulmuştur. Her yanı dağlarla çevrili bulunan ilçenin etrafındaki yükseltisi 2500 metreyi aşmaktadır. Bu bölgede jeolojik geçmişte güney Pontid Okyanusunun etkisi vardır. Bu okyanusun kuzeyden ve güneyden gelen kıtasal levhalarla kapanması sonucu yer kabuğunun bu zayıf kuşakları boyunca yer altındaki magmanın yükselmesi nedeniyle bu bölgelerde volkanik röliyef oluşmuş ve arazi bu röliyefe bağlı olarak bugünkü görünümünü almıştır. 68 69

YAYLADERE ÖZLÜCE BARAJI Özlüce Barajı, Elazığ, Bingöl sınırında bulunan, Peri Çayı üzerinde, enerji üretmek amacıyla 1992-2000 yılları arasında inşa edilmiş bir barajdır. Türkiye nin 77. Bingöl ün ise en büyük enerji santralidir. YAYLADERE-KIRKÖY ORMANLARI YAYLADERE Sülbüs Dağı (2884 m) Volkanik bir dağ olan Sülbüs Dağı, Yayladere ilçesinin kuzeybatısında yeralmaktadır. Dağın üstü düz olmakla beraber, uzaktan sivri görünür.

YEDİSU

YEDİSU İLÇESİNİN TARİHÇESİ Yedisu tarihi çok eskilere dayanır. Eski kayıtlarda (1839) Yedisu Çerme olarak geçmektedir. Çerme kelimesi Çermik ten gelmektedir. İlçe girişinde alttan kaynar bir havuz bulunmaktadır ve adını buradan aldığı düşünülmektedir. Kuruluşundan bu yana Çerme Köyü bucak merkezidir.1839 tarihinde kurulan Kiğı Kazasına bağlı 18 Köy ile Çerme Nahiyesi olarak kurulmuştur. 1314 tarihinde fahri müdürlerle idare edilen bucaklar kaldırılmış, Çerme Nahiyesi 52 köyü ile birlikte yeniden, Kiğı Kazasına ve Erzurum Vilayetine bağlanmıştır. Yedisu ilçesi 1839 tarihinden 1926 tarihine kadar Erzurum Vilayetine, 1926 yılında 877 sayılı Teşkilatı Mülkiye Kanunu ile Erzincan iline ve 1936 yılında 2885 sayılı Kanunla kurulan Bingöl İli ne bağlanmış ve Çerme Bucağı 22 köy olarak yeniden kurulmuştur. Çerme Bucağı nın 7 köyü 1964 yılında Erzurum ili Çat ilçesine bağlanmıştır. Yedisu ismini ise 1970 yılında YSE Müdürlüğünce Yedisu merkezinde yaptırılan ve 7 musluk ihtiva eden çeşmeden alarak bu tarihte isim değişikliği yapılmıştır. Yedisu; 20 Mayıs 1990 tarih ve 20523 Sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 3644 sayılı kanunla Kiğı İlçesinden ayrılarak Bingöl İli nin 7. İlçesi olmuştur. Yedisu İlçesi nin Coğrafi Konumu: Yedisu ilçe merkezi Peri Suyu vadisinin en geniş yerinde kurulmuş olup ilçeye bağlı köyler bu vadinin içinde yer almaktadır. Coğrafi yönden ilginç bir konuma sahip Bingöl ilinin kuzeyinde Erzurum, Erzincan, Tunceli il sınırlarının kesiştiği noktada yer almaktadır. Erzurum ili Çat ilçesi, Tunceli Pülümür ilçesi, Erzincan ili Tercan ilçesi, Karlıova, Adaklı, Kığı ilçeleri ile sınır durumundadır. Karasal iklimin hüküm sürdüğü tarıma elverişli arazisi az olan ilçemiz tamamıyla dağlık sarp bir arazi yapısına sahiptir. Doğuda Çavuşlu Dağı, güneyde Şeytan Dağı 2650 m.,batıda Bağıl Dağı, kuzeyde Koşan Dağı 3078 m. ile çevrilidir. Kaynağını Erzurum illinden alan Peri Suyu Fırat ın büyük kollarından biri olup bu dağlar arasında ilçeye doğudan batıya doğru baştan başa geçmektedir. Arazi meşe ormanları ile kaplıdır. 74 75

YEDİSU

BİNGÖL ÜN TARİHİ, KÜLTÜREL VE TURİSTİK DEĞERLERİ SOLHAN- TARİHİ CAMİ Solhan, Kaleköy(Ağçakale) içerisinde yer alan camii rivayete göre; Selçuklular döneminde yörede hüküm süren yerel beyliklerden Sıvidi beylerinden Mir Muhammed tarafından yaptırılmıştır. Düzgün kesme taşlarla ve yerel özellikte inşa edilmiş, daha sonra eklemeler yapılmıştır. Cami mimarisi orijinal olup, zaman zaman onarım görmüştür. Hemen bitişiğinde yer alan tek magazinli ve tonoz kemer girişli bir yapı kalıntısı ve buna bitişik olarak doğu yönünde devam eden yapı kalıntıları, bunların cami ile birlikte bir külliye olabileceğini düşündürmektedir. Yine bu yapı kalıntılarının hemen bitişiğinde İslami dönem mezarlığı yer almaktadır. 78

İSFAHAN BEY CAMİ Bingöl İli, Merkez, Saray Mahallesi(köyü) sınırları içinde bulunan İsfahan Bey Cami nin üzeri çatı ile örtülü kare planlı olup, dış cephesi yeni malzeme ile sıvanmıştır. Köşe taşlarının düzgün kesme taşlardan, beden duvarlarının ise yontulmuş moloz taşlardan örüldüğü görülmüştür. Yıkılma tehlikesi ile karşı karşıyadır.daha önce de depremlerden zarar gören caminin tavanı beton tabla dökülmek suretiyle yenilenmiş olmakla birlikte son depremde bu kısımlar da zarar görmüştür. Caminin orijinal olduğu düşünülen minaresinin kaidesi kare planlı,gövdesi yuvarlak planlı, kaideden gövdeye geçiş ise pahlıdır. Camii minaresi de camii gibi oldukça hasarlı olduğu, minare gövdesinin bir kısmının yıkılmış olduğu, minarenin ayakta kalan kısmında ise çatlakların olduğu gözlemlenmiştir. Şimdiye kadar birçok deprem geçirdiği ve onarıldığı için orijinal yapısını kaybeden yığma taş yapılı İsfahan Bey Camiinin Osmanlı mimarisinin izlerini taşıdığı, Çapakçur Beyi İsfahan Bey tarafından 1500 lü yıllarda inşa edildiği belirtiliyor. İsfahan Bey Camii Bingöl de şehir merkezinde bulunan tek tarihi eser ve ilk cami olma niteliğini taşıyor. 80 81

ADAKLI- BAĞLARPINARI TARİHİ ÇEŞME ADAKLI-BAĞLARPINARI TARiHi CAMi - iki GÖZLÜ TARiHi ÇEŞME Adaklı, Bağlarpınarı(Temran) Köyü içerisindedir. 1804 tarihli olup, dönemin Kiğı- Temran sancakbeyi olan Mirliva Mehmet Bey tarafından yaptırılmıştır. Orijinal minaresi camii avlusu girişinde, taş basamaklı ve ahşaptır. Daha sonraki dönemlerde son cemaat yerinin batı köşesinde ve camiden ayrı olarak kesme taş malzemeyle yeni bir minare yapılmıştır. Camii avlusundaki sanduka mezarlar ile hemen bitişikte bulunan eski mezarlıktaki mezar taşlarında görülen motifler, hayat ağacı, sürahi/vazo içerisinde çiçekler, güneş kursları ve geometrik bezemeler ağırlıklı olup, Akkoyunlu, Karakoyunlu mezar taşları özelliklerini yansıtmaktadır. Bingöl İli, Adaklı İlçesi, Bağlarpınarı (Temran) Köyünde köy içerisinde yer alan çeşme tek nişlidir. Düzgün kesme taştan yapılmıştır. Yuvarlağa yakın sivri kemerlidir. Saçak kısmı düz saçak profilli iken kod farklılığından bitişikte bulunan evin genişletilen bölümünün taban kısmı nedeni ile düz profilli saçak kısmın bir bölümü kaldırılarak beton kalıp dökülmüştür. Eğimli arazi boyunca çeşme alınlık duvarı uzatılmıştır. Yüksekliği 3.10 m uzunluğu 9.50 m dir. Kemerli niş içerisinde 0.28-0.38-0.18 m ölçülerinde maşraplık olarak küçük dikdörtgen bir niş bulunmaktadır. Bunun alt kısmında su akışını sağlayan kesme taş oluk dışa çıkıntılı olarak yapılmış olup, oluğun her iki yanında da sal taşlarla su alınmasını kolaylaştırabilmek için karşılıklı taş seki yerleştirilmiştir. Hayvanların girişini engellemek için ön kısma demir korkuluk yaptırılmıştır. Kitabe bulunmamaktadır. Kabaca bazı kısımlar çimento ile gelişigüzel onarılmıştır. 82 83

ADAKLI İLÇESİ BAĞLARPINARI KÖYÜNDE BULUNAN SAİT YAZICI EVİ Bingöl İli, Adaklı İlçesi, Bağlarpınarı Köyünün dış kenarında yer alan Bağlarpınarı camisinin kuzeyinde bulunmaktadır. İki katlı taş yapının alt katı ahır, üst katı konut olarak kullanılmaktadır. Ahırın iç bölümü duvarlara bitişik 4 yarım sütun ve orta bölümünde yer alan 4 sütunla üç nefli olarak düzenlenmiştir. Alt kat güney ve batı duvarların üst kısmında açılmış kemerli yapıya sahip 2 şerden toplam 4 mazgal pencere ile aydınlatılmaktadır. Dıştan tamamen düzgün kesme taş olan yapı içte kemer ve sütunları düzgün kesme taştan diğer kısımları ise yontu taştan yapılmıştır. Alt kat olarak han görüntüsü içerisinde olan taşınmaza değişik zamanlarda ilaveler yapılmak suretiyle genişletilmiştir. Doğu kısmına ise yeni malzeme ile ekleme yapıldığından yapının özgün yapısı da bozulmuştur. Yapım yılı kesin olarak bilinmemektedir. Birinci kat ile üst kat dıştan yatay silmeli bir profile ayrılmıştır. İçten alt kat tavanı özensiz ahşap hatıllarla kapatılmıştır. Yapı dıştan ise kırma çatı ile örülmüştür. ADAKLI İLÇESİ BAĞLARPINARI KÖYÜNDE BULUNAN TAŞ HAVUZ ADAKLI İLÇESİ BAĞLARPINARI TARİHİ MEZARLIK ALAN Bingöl İli, Adaklı İlçesi, Bağlarpınarı Köyünün dış kenarında yer alan Bağlarpınarı camisi, çeşme ve havuzun bulunduğu tarihi kompleksin batı kısmında bulunmaktadır. Bahçe duvarı yıkılmış duvar taşları gelişigüzel dizilmiştir. Mezarlık alanı içerisindeki birçok mezar dağılmıştır. 5-10 mezar ise sağlam durmaktadır. Cami haziresindeki mezar taşları ile aynı stilde yapılmış mezar taşlarında sürahi içerisinde çiçekler, hayat ağaçları iç içe geçmiş üçgen ve güneş kursları gibi geometrik bezemeler sıklıkla kullanılmıştır. Mezar taşları üzerinde çok düzgün hatta sahip yazılar da mevcuttur. Bingöl İli, Adaklı İlçesi, Bağlarpınarı köyünün dış kenarında yer alan tarihi kompleksin doğusunda bahçe içerisinde yer almaktadır. Güney ve batı kısımları yerden yaklaşık 1 m duvar örülmek sureti ile oluşturulan havuzun iç ve üst kenar kısımları düzgün kesme taştan yapılmıştır. Kuzey ve doğu kenarları ise toprağa gömülü vaziyettedir. Günümüzde demir bir olukla su sağlanmaktadır. 84 85