BİLGİSAYAR AĞLARI (NETWORK) İki yada daha çok bilgisayarın veri iletmek ve bilgisayar kaynaklarını ortak kullanmak amacı ile birbirine bağlanmasına bilgisayar ağı denir. Bilgisayar ağları ana bilgisayarın işlem gücünden ve depolama kapasitesinden başka yazıcı gibi çevre birimlerinin ortak kullanımını da sağlar. 1 Yerel ve Ulusal Ağlar: a) LAN (LOCAL AREA NETWORK): (Bölgesel çalışma ağı) Ana bilgisayarın adı SERVER dır. b) WAN (GENİŞ ÇALIŞMA AĞI): Birden fazla LAN ın birbirine bağlı olarak çalışmasını ifade eder. 2 İnternet: Dünya üzerindeki bilgisayar kuruluşlarının birbirine bağlanmasını sağlayan geniş ağa denir. İntranet: Bir organizasyon içerisinde bilgi paylaşımı için internet protokolünü kullanan bilgisayar ağıdır. Şirket içi özel ağ olarak tanımlanabilir. LAN veya WAN ağlarını kullanır. 1
İnternet 1969 ARPA (Advanced research project agency) projesi (ARPAnet) 1970 MIT, Harvard üniversitesi ve BBN, SDC şirketleri 1971 Stanford üniversitesi, NASA ve diğerleri 1980 li yılların başı sivil topluma yayılmaya başladı 1983 ARPAnet kullanıcıları TCP/IP (Transmission control protocol/internet protocol) protokolüne geçtiler 1990 ARPAnet kaldırıldı, yerini NSFnet aldı ve genel kullanıma açıldı Günümüzde internette iletişim protokolleri ve kuralların belirlenmesini IAB (International Activities Board) üstlenmiştir. İnternet nedir? İnternet (International Network Uluslararası ağ) Bir çok bilgisayar sisteminin birbirine bağlı olduğu dünya çapında yaygın ve sürekli büyüyen iletişim ağıdır. Nasıl çalışır? İnternete bağlı her ağ (network) kendisine bağlantı sağlayan bir servis sunucusuna veya kuruma bağlıdır. Bu birleşme yerlerinde birden fazla bağlantısı bulunan yönlendiriciler (Router) bulunur. İletişim 100 1000 bayt lık bilgi paketleri şeklinde gerçekleşir. Her paketin başında nereden gönderildiği (IP adresi) ve nereye gönderildiği yer alır. Bilgiler üzerinde adres bulunan küçük paketler halinde düğümden düğüme atlayarak geçer ve diğer bilgisayara ulaşır. İnternetin merkezi kontrolü yoktur. İnternete bağlı her bilgisayar (HOST) bağımsız olarak çalışır. Host un bağlandığı yerel servis sağlayıcı küresel internet ağına bağlanarak bu ağın bir parçası olur. İnternetin dağınık yapısı, herhangi bir noktadaki çökmenin geri kalan bütünün işleyişine engel olmayacak şekilde çalışmasını sağlar. 2
TCP/IP nedir? (Transmission Control Protocol/Internet Protocol) Internetin çalışmasını sağlayan, TCP/IP olarak adlandırılan veriyi kodlayıp elektronik ortamda iletilebilir formata sokan bu iletişim protokolüdür. TCP/IP iletilecek veriyi bilgisayarların tümünün anlayacağı bir düzende iletilmesini sağlar. Bu iki protokol bir arada çalışarak hatlar üzerinde veri kayıplarının en aza indirilerek verilerin güvenli bir şekilde iletilebileceğibirağ oluşturur. İletim nasıl olur? 1 e posta veya bir web sayfasını oluşturan veriler paket adı verilen parçalara bölünür 2 Paketler, gidecekleri yerin adresini, içerikleri ile ilgili özet bilgileri, kaçıncı paket oldukları ve kimden geldikleri gibi tanıtıcı bilgileri içeren bir zarfa konulur. 3 Zarflanmış paket eğer aynı ağ içindeki bir bilgisayara gönderilmemiş ise bir posta ofisi gibi yönlendirme yapan router cihazına ulaşır. 4 Router kendine gelen paketi inceler ve adres tablolarını kontrol ederek en uygun router e paketi gönderir. Yol üzerindeki her router paketleri kendilerine göre uygun router lere yönlendirir. Paketler sayısı 30 a varacak kadar posta sistemini geçerek alıcı adrese ulaşır. 5 Paketler alıcıya ulaştıklarında birleştirilmek üzere kontrol edilirler. Her paket aynı yoldan gelmemiş olabilir hatta arada bazıları kaybolmuş olabilir. 6 İletişim kontrol protokolü (TCP) devreye girer ve paketleri verinin aslını oluşturan e posta veya web sayfası haline getirir. Eksik paket varsa tespit eder ve gönderici tarafından tekrar gönderilmesi için gerekli işlemleri yapar İnternette çalışan bir çok protokol içinde en önemlisi TCP dir. Günlük internette kullanılan; Posta protokolü (SMTP Simple mail transfer protocol) www iletişim protokolü (HTTP Hypertext transfer protocol) Dosya transfer protokolü (FTP File transfer protocol) gibi standart protokoller TCP iletişimini temel alırlar Internet Adresi nedir? İnternete bağlı bir düğümü (NODE) ifade eder. İki kısımdan oluşur; Hostname.domainname (bilgisayaradı.bölgeadı veya (ad.adres) İnternet adresi iki farklı tarzda tanımlanabilir. 1 Sayısal adres(numeric address): IP adresi 2 Sayısal olmayan adres (Alfanumeric address): Harf ve sembollerden oluşan adrestir. FQDN (Fully Qualified Domain Name Tam tanımlı bölge adları) veya DNS (Domain Name System Alan adı sistemi) olarak adlandırılır. 3
IP adresi nedir? İnternette bilgisayarların birbirini bulmaları için bilgisayara verilen adreslere IP numarası denir. Internete bağlı her bilgisayarın sadece kendisine ait bir IP adresi bulunur. 32 bit nümerik değerden oluşan IP adresi değerleri 0 255 arasında değişen 4 hanede ifade edilir. http://195.142.132.195 = http://www.istanbul.edu.tr İnternete her bağlanıldığında, servis sağlayıcı, kullanıcıya bir IP adresi vererek kullanıcının internet ile veri alışveriş yapmasını mümkün kılar. 24 saat internete bağlı ortamlarda ise servis sağlayıcı kullanıcıya sabit bir IP adresi verir. IP adreslerinde kısıtlamalar nedeniyle kurumsal ortamlar internete çıkarken bir çok bilgisayar ortak bir IP adresinden internete çıkarmaktadır. En küçük IP adresi = 0.0.0.0 En büyük IP adresi = 255.255.255.255 IP adresleri 32 bit uzunluktadır. En fazla 4.294.967.296 bilgisayar IP numaraları kullanılarak adreslenebilir. İlk iki veya üç numara bir ağı temsil eder. Bu ağa binlerce bilgisayar bağlı olabilir. Domain name nedir? İnternette bulunan verilerinizin ve bilgilerinizin bulunduğu yeri tanımlayan ada domain (etki alanı) denir. Domain ismi bir kuruluşu internet üzerinde temsil eder örnek: www.istanbul.edu.tr Kendi domain isminiz tescil edildikten sonra sayfalarınız nerede yayınlanırsa yayınlansın internet kullanıcıları size ulaşabilecektir. E posta adresinizde kendi domain isminizi kullandığınızda hangi servis sağlayıcıdan bağlanırsanız bağlanın, internet kullanıcıları size e posta ile aksamadan ulaşabilecektir. örnek: olcay@istanbul.edu.tr DNS (Domain name system) nedir? İnternete bağlı bilgisayar sistemlerine DNS denilen hiyerarşik bir adlandırma sistemi ile ad verilir. DNS internete bağlı tüm birimlerin yerel olarak bir ağaç yapısı içinde gruplandırılmasını sağlar ve bu şekilde tüm adreslerin her yerde tanımlı olması gerekmez. Arkadaşınıza gönderdiğiniz bir e posta verilen adrese ulaşabilmek için uzun bir yol kat eder. Bu yoldaki duraklardan biri DNS adı verilen adres makinalarıdır ve bunların görevi verdiğiniz adresin IP numarasını bulmaktır. Dünya üzerine yayılmış binlerce DNS hizmet makinaları sayesinde istenilen adrese kısa bir sürede ulaşılabilmektedir. 4
Her internet adresi, ilk kısmı bulunduğu domainin ağ adresini son kısmı ise makinanın (host) numarasını verecek şekilde ikiye bölünür. Internet Network Information Center (NIC) şirket veya kuruluşun host sayısı ihtiyacına göre bu numaraları atar. http://www.istanbul.edu.tr http://: HyperText Transport Protocol : internet yani web adreslerini temsil eden protocol formatıdır. Bir çok internet tarayıcısı bu formatı kullanmadan adreslere erişimi sağlar www: world wide web (Dünyayı saran ağ): İnternet adreslerinin başlarında kullanılır istanbul: İnternet hostunun içinde bulunduğu alt ağın ismidir. Genelde adresin gerçek anlamını ifade eder. Firma kurum veya kuruluşun özdeşleştiği adı gösterir edu: kuruluş kodu olup adresin faaliyet kolunu gösterir tr: coğrafi kod olup adresin bulunduğu ülkeyi gösterir. İnternette geçerli olan kuruluş kodları.com (commercial): Ticari kurum ve kuruluşlar, şirketler.net (network) : Ağ kuruluşları, servis sağlayıcılar.org (organization) : Kar amacı olmayan kuruluşlar, organizasyonlar.edu (educational) : Eğitim ve araştırma kurum/ kuruluşlar.gov (government) : Devlete bağlı/ilgili kurumlar, kuruluşlar.mil (military) : Askeri amaçlı kuruluşlar.int (international) : Uluslararası organizasyonlar, kuruluşlar Ülkemizde internet adreslerinin sorumlusu ODTÜ Türkiye için geçerli olan aşağıdaki kodlarıda vermektedir..gen (general) : genel kullanım.nom (nomorus) : Bireysel kullanım İnternetin giderek büyümesi nedeniyle ICANN (internetin düzenleyici kurumu) 16.11.2000 tarihinde yeni kısaltmaları ilan etti..biz (businesses) : İş, ticaret.name : Kişisel.museum (museum) : Müzeler.pro (professionals) : Profesyoneller.aero (aeronautic) : Havacılık ve uzay.coop (cooperatives) : Kooperatifler.info (general information): Genel bilgi 5
WEB tarayıcısı (WEB Browser)nedir? Web sayfalarını incelemek ve web sayfaları arasında gezinebilmek için gerekli olan programlara verilen addır. Web adreslerine, web browser denilen kullanıcı arabirim programları ile erişilir. Bu programlar HTML anlamlandırma dili üzerinde çalışır HTTP protokolünü ve diğer protokolleri tam destekler Çoğunlukla grafik tabanlıdır Hiper ortamda bir belgeden başka bir dökümanın çağrılmasına olanak tanır. İlk çıkan web tarayıcı MOSAIC (1994 e kadar kullanıldı) En çok kullanılanlar : Internet explorer, Google Chrome Safari, Firefox WEB sayfası nedir? Web tarayıcısının bir web servisine bağlandıktan sonra tek seferde aktardığı birleşik tüm verilerden oluşan HTML sayfasıdır. Bir web sayfasında grafik/resim bilgileri, normal metinler, ses ve diğer doküman veya merkezlere linkler bulunabilir. Web sayfalarının dosyalarının uzantıları.html veya.htm dir. HTML (HyperText Markup Language HiperMetin işaretleme dili) Nedir? Web sayfalarının hazırlanmasında HTML denilen doküman formatlama dili kullanılır. Bu dil daha çok yazılı bir dökümanı biçimlendirmek ve bir nesneden bir başka nesneye linkler sağlamak ile ilgili komutlar içerir. HTML standart ve taşınabilir bir dildir. PC de web tarayıcısında görülen web sayfası, macintosh bilgisayardaki web tarayıcısında da aynı şekilde görülür. RSS FORMATI Uzun adı Rich Site Summary Zengin Site Özeti olan RSS, web sitelerinin diğer web siteleri ile bilgi paylaşmasını kolaylaştırmak amacılığıyla ortaya çıkarılmış bir dosya formatıdır. [RSS (Really Simple Syndication)] XML Standardı RSS 'in yazılmasında kullanılan XML (Genişletilebilir işaretleme dili - extensible Markup Language), web konsorsiyumu w3.org tarafından 1999 yılında bir veri iletim standardı olarak oluşturulmuştur. XSLT Biçimlendirmesi XML dili ile oluşturulmuş verilerin tarayıcılar tarafından görüntülenebilmesi için biçimlendirilmesi gerekir, XSLT (extensible Stylesheet Language Transformations - Genişletilebilir Biçimlendirme Dili Dönüşümü) XML dosyalarının web sayfası olarak görüntülenebilmesine olanak verir. 6
RSS Okuyucular Sık güncellenen web sitelerinin sadece güncellenen içeriklerinin görüntülendiği bir çeşit internet göstericisi olan RSS okuyucular internet kullanıcılarının web sitelerine girmeden hızlı ve kestirme yoldan güncel bilgilere ulaşmasını sağlamaktadır. İnternette ücretsiz olarak indirilebilen pek çok RSS okuyucusu mevcuttur. Birkaç RSS okuyucusu : Windows : FeedReader : http://sourceforge.net/projects/feedreader/ RSS Bandit : http://sourceforge.net/projects/rssbandit/ Linux : Life Area : http://sourceforge.net/projects/liferea/ Amphetadesk : http://www.disobey.com/amphetadesk/ İnternet Protokolleri TCP/IP: Veriyi, ağ tarafından kolayca işlenebileceği küçük veri paketlerine parçalar, verinin gideceği hedefi ağa bildirir, verinin yerine ulaşmasını kontroleder ve veriyi teslim edildiği noktada ilk haline getirir. FTP (File Transfer Protocol Dosya aktarım protokolü): Bu protokol ile internete bağlı olan bir bilgisayara ulaşabilir ve oradaki bilgileri izin verilen iletişim imkanları dahilinde kendi bilgisayarınıza aktarabilir veya kendi bilgisayarınızdaki bilgileri internet erişimi olan başka bilgisayara aktarabilirsiniz. HTTP (HyperText Transfer Protocol): Web üzerinde iletişimin kurallarını tanımlayan protokoldür. Bir web dökümanına ulaştığımızda her şey dört aşamada gerçekleşir 1 Bağlantı (web servisi http servisi) 2 Ne istediğimizin web servisine iletilmesi 3 Cevap alınması 4 İlgili sayfaya yapılan bağlantının kesilmesi Bu ana aşamalar Web üzerinde iletişimin kurallarını tanımlayan bir protokol oluştururlar. Bu protokole HTTP denir. İNTERNETTE ARAMA MEKANİZMALARI 1 Konu Katalogları: Konu rehberlerine göre bilgilerin sınıflandırıldığı ve sorgulamanın birtakım konu başlıklarından yararlanılarak yapıldığı sistemlerdir. Konu katalogları ile bilgi sınıflamasında genellikle alfabetik, kronolojik, içerik (bilimsel, sosyal vb), bölgesel vb. kriterler göz önüne alınır ve bilgiler olabildiğince esnek bir yapı içinde kataloglara bölünür. Bu tip arama sistemleri, konu başlıklarından alt başlıklara, oradan da aradığımız bilgilere ulaşmamızı sağlar. Bu sistemlerin arama motorlarından farkı sadece kendi veri tabanlarında kaydedilmiş siteleri kategorize ederek sunarlar. 7
Çeşitli katalog servisleri Albert http://www.albert2.com Excite http://www.excite.com GNN (Global Network Navigator) http://www.nearnet.gnn.com/gnn/gnnhome.html InfoSeek http://www.infoseek.com Magellan http://www.mckinley.com Search http://www.search.com The Einet http://www.andromeda.einet.net/galaxy.html Yahoo http://www.yahoo.com 2 Arama Motorları Robot yada örümcek adı verilen programlar aracılığı ile bir çok domain deki bilgi kaynaklarını otomatik olarak tarar ve bir takım indeksler oluştururlar. Seçilen bazı anahtar kelimeler ve bazı yardımcı unsurlardan yararlanılarak bu indeksler üzerinden sorgulama yapılır. Arama motorlarının 2 işlevi vardır. a Veri toplamak: Veri toplama işini, Spider, Harvest, Pursuit vb. gibi otomatik robot sistemleri kullanarak çeşitli web veya FTP siteleri arasında gezinerek ve buralardaki kaynakları tarayarak gerçekleştirir. b Sorgulama mekanizmaları sunarak veriler üzerinde arama yapılmasını sağlamak: Aradığı bilgiye ulaşmak isteyen kişinin, toplanan veriler üzerinde sorgulama yapabilmesini sağlayan kullanıcı arayüzleri ve üzerinde hızlı sorgulama yapılabilecek veritabanı(database) sistemleri vardır. Kullanıcı seçtiği bazı anahtar kelimelere uyan bilgileri kolayca tarar ve web arayüzü içinde aradığı bilgilerin bulunduğu site adresleri arasında gezinerek bilgiye ulaşmaya çalışır. Bazı arama motoru adresleri Altavista http://www.altavista.digital.com Lycos http://www.lycos.com Mamma http://www.mamma.com OpenText http://www.opentext.com WebCrawler http://www.webcrawler.com Yahoo! http://www.yahoo.com.tr Google http://www.google.com.tr ARAMA İŞLEÇLERİ İşlemci AMD internet explorer and HDD and SSD or Hard disk or HDD not hotel not France near atom near bomba * micro* Yandex http://www.yandex.com.tr 8
VİRUSLER Bilgisayar Virüsü Nedir? Bilgisayarlara zarar verme potansiyeline sahip ve bu amaçla yazılmış programlardır. VİRUSLER Virüsler disketlerden, CD lerden, internetten, bir bilgisayar takılan ikinci bir sabit diskten ya da ağ üzerindeki başka bir bilgisayardan bulaşabilir. Virüsler genellikle programcılık ve bilgisayar bilgisi iyi olan kişiler tarafından psikolojik olarak kendilerini gösterme ihtiyaçları ve para kazanma amacıyla yazılır. Virüsler bilgisayarların öncerambelleğe yerleşirler ve oradan da diğer ortamlara geçerler. Dolayısıyla virüs RAM bellek üzerinde çalışmış iken silinemez. VİRUSLER Virüsler bilgisayarlardaki yazılım vedonanımlara zarar verirler. Örneğin Çernobil virüsü bilgisayarın anakartı üzerinde bulunan bios'a girerek bilgisayarın çalışmasını engellemiş ve hardiske zarar vererek birçok bilginin silinmesine neden olmuştur. Bir virüs aktif olmak için belli bir şartın yerine gelmesini bekleyebilir. Bu bir dosyanın çalıştırılması ya da bir tarihin gelmesini beklemek olabilir. VİRUSLER Tarihçesi Bilinen ilk virüs 1971 yılında TENEX işletim sisteminde görülen Creeper adlı virüsdür. Bu virüs The Reaper adlı bir yazılım tarafından silinmiştir. Bu yazılım ilk antivirüs programı olarak kabul edilir. Bilgisayar Virüsü terimi ilk olarak 1983 yılında kullanılmıştır. http://en.wikipedia.org/wiki/antivirus_software 9
VİRUSLER VİRÜS ÇEŞİTLERİ VİRÜS ÇEŞİTLERİ 1.Açılış sektörü Virüsleri: Açılış disketlerinin açılış sektörüne yerleşir ve bilgisayar açılınca etkinleşirler. Reset yoluyla silinemezler. Bilgisayarın temiz bir sistem disketi ile açılması ya da antivirüs programı ile yardımıyla temizlenebilir. 2.Komut İşlemciVirüsleri: İşletim sistemi dosyalarına bulaşır ve bu dosyalara girdikten sonra kolayca yayılırlar. Özellikle Command.com dosyasını hedef alırlar. 3.Genel Amaçlı Virüsler : Kolayca farklı dosya türlerine bulaşabilirler. Alt dosyalar yerine genel amaçlı sistem dosyalarına ve açılış sektörlerinebulaşırlar. VİRÜS ÇEŞİTLERİ 4.Çok Amaçlı Virüsler : Açılış sektörü komut işlemcisi ve genel amaçlı virüslerinin en güçlü özelliklerine sahiptir. Bir dosyadan diğer dosyalara ulaşmak için birden fazla yol ve teknik kullanırlar. 5.Kütük Tipi Virüsler : İşletilebilir dosyalara bulaşarak yayılırlar. Bellekte yerleşik kalan ve kalmayan tipleri vardır. Bellekte Yerleşik Duran (TSR) Virüsler, bulaştıkları bir dosyanınçalıştırılması ile belleğe yerleşerek diğer program dosyalarınabulaşırlar. İnternette saldırı E posta bombaları: Mail bomber programları ile e posta hesabı işleyemez hale getirilir Nuke: İnternete bağlı bilgisayarların iletişimi sağlayan arabirimlerine bozuk veya yanlış veriler göndererek bilgisayarın çalışmasının aksamasına, kilitlenmesine veya kapanıpaçılmasına neden olur. 10
Exploit Sistem tabanlı çalışırlar ve sisteminizin normal bir özelliğinin bir açığını yakalayarak sisteminizdeki bilgilere ulaşırlar. Windows null session exploit: windows işletim sisteminde dışarıdaki kullanıcılara network üzerinde hiçbir hakka sahip olmadanoturum, kullanıcı ve paylaşımbilgileriniverir. Sniffer TCP/IP protokolünü kullanan bir Ethernet ağında bilgisayarlar birbiriyle haberleşirken IP numarasını kullanırlar. Her bilgisayar konuşacağı bilgisayarın IP numarasını öğrenir ve göndereceği paketlere o bilgisayarın IP numarasını yazarakyollar.ancakağ üzerinden gelen binlerce paket içerisinde sadece kendi IP numarası geçen paketleri dinler. Böylece her bilgisayar kendi ile ilgili bilgileri alıp gönderir. Sniffer programları ile ağ üzerinden geçen tüm paketler okunabilir. Bir kullanıcı bir sunucuya kullanıcı adı ve şifresi ile bağlanır ancak bu bilgiler ağ üzerinde şifrelenmemiş metin olarak gider ve sizde ağı dinlersiniz. Gobbler, Netman, Sunsniff vb. Truva atları (Trojan) Rabbits (Tavşanlar) Truva atları yerleştiği sistemde bir arka kapı (Back door) oluşturur, gizlice topladığı bilgileri truva atının sahibine bildirir ve bulaştığı bilgisayarı göndericinin kontrolüne verir. Virüsler gibi kendiliğinden yayılmazlar, mutlaka çalıştırılmaları gerekir (.exe,.ini,.com) uzantılı Hızla ürerler ve bellekte veya diskte yeteri kadar alan tükeninceye kadar kolonileşirler. Bir koloni yaratıldıktan sonra yavru koloni üretir ve yavru koloni yeterince gelişince yeni bir koloni oluşturur. Burada amaç ağ ortamlarında, ana sistem, bilgi işleme gücünü yitirinceye kadar sistemin kaynaklarını kurutmaktır. 11
Solucanlar (WORMS) Bir iletişim ağındaki bilgisayar sistemlerinde herhangi bir donanıma veya yazılıma zarar verme zorunluluğu olmaksızın bilgisayardan bilgisayara dolaşan programlardır. Yalnızca gerektiği zaman bu gezilerini sürdürebilmek için ürerler. Girdikleri iletişim ağı içinde çok gizli bir şekilde gezinirler ve bu arada bilgi toplarlar. Çoğu zaman iletişim ağındaki çalışan sistem operatörlerine gözükmemek için geride bıraktıkları her artığı silerler. Antivirüs Programları McAfee Scan Associates http://www.mcafee.com IBM ativirüs http://www.av.ibm.com Norton Antivirüs http://www.symantec.com F Prot (F Secure) http://www.datafellows.com Thunderbyte Antivirüs http://www.thunderbyte.com Antiviral Toolkit Pro http://www.avp.com Panda http://www.panda.com Doctor Solomon http://www.drsolomonfreeserve.co.uk PcCillin http://www.antivirus.com/products/pcc http://anti-virus-software-review.toptenreviews.com/ http://anti-virus-software-review.toptenreviews.com/ 12
MICROSOFT OFİS * EXCEL * WORD * POWERPOINT * FRONT PAGE EXCEL Microsoft Excel Nedir? Bir hesap tablosu (spreadsheet) programıdır. Excel, her türlü veriyi (özellikle sayısal veriler) tablolar ya da listeler halinde tutma ve bu verilerle ilgili ihtiyaç duyacağınız tüm hesaplamaları ve analizleri yapma imkanı sunan bir uygulama programdır. Excel yardımıyla verilerle ilgili grafikler çizilebilir, kolay ve hızlı bir şekilde raporlar, özetler hazırlayabilir, istenilen verilere ulaşılabilir, sıralayabilir ve sorgulayabilirsiniz. EXCEL Microsoft Excel Nedir? Elektronik Tablo oluşturma, binlerce satırdan oluşan verileri kaydetme, bu veriler arasında her türlü işlemi formüller ve bağlantılar kurarak yapma, istenilen veriye anında ulaşma ve verilerin her türlü grafiğini oluşturma, kolay veri girişi ve güncelleme işlemlerini Excel de kolayca yapmak mümkündür. Excel de veriler, açılan dosyalarda saklanır. Dosya uzantısı xls dir. TEMEL KAVRAMLAR ÇALIŞMA KİTABI: Excel de oluşturulmuş bir dosyadır. ÇALIŞMA SAYFASI: Çalışma kitaplarını temsil eden belge pencerelerinin alt kısmında yan yana dizili olan düğmelerin her birine denir. SATIR VE SÜTUN: Excel sayfası 16384 satır ve 256 sütunlardan oluşan bir tablodur. HÜCRE: Çalışma sayfasındaki her bir kutuya verilen isimdir. 13
Excel Nasıl Başlatılır? 1. Başlat menüsünden Programlar komutuna gelin ve sağ tarafta açılan alt menüden Microsoft Excel (Ofis 2000 veya XP de) i tıklayın (Ofis 2003 de Excel, Microsoft Ofis menüsünün içindedir). Excel programı açıldığında hazır bir tablo ile karşımıza gelir. 2. Mouse un sağ tuşuna basarak Yeni komutundan Microsoft Excel çalışma sayfası seçilerek yeni bir dosya oluşturulabilir. 3. Başlat menüsünden Yeni Ofis Belgesi Aç komutun seçilir. Çıkan Menüden gelin ve sağ tarafta açılan alt menüden Boş Çalışma Sayfası seçilerek yeni bir Microsoft Excel dosyası oluşturulmuş olur. 4. Varolan bir Excel çalışma sayfası açılır. Bu sayfada bulunan Dosya menüsü altındaki Yeni komutu seçilerek veya Yeni komutunu başlatan icon tıklanarak yeni bir Excel sayfası açılabilir. Anlatılan bu 4 madde tüm Microsoft Ofis programları (Word, Excel, Powerpoint..) için geçerlidir. 14
Excel Nasıl Kapatılır? 1. Dosya menüsündeki Çıkış komutu tıklanır. 2. Ekranın sol üst kısmındaki kontrol simgesi tıklanarak Kapat komutu verilir. 3. Ekranın sağ üst kısmındaki X işaretine basılır. 4. Alt ve F4 tuşlarına aynı anda basılır. 2 Not: Excel den çıkmadan önce tüm dosyalar kapatılmalıdır. 1 3 Excel Araç Çubukları 3. BİÇİM ARAÇ ÇUBUĞU 1. MENÜ ARAÇ ÇUBUĞU 2. STANDART ARAÇ ÇUBUĞU 4. ÇİZİM ARAÇ ÇUBUĞU 15
TEMEL DOSYA İŞLEMLERİ Mevcut Bir Çalışma Kitabını Açmak Dosya menüsünde Aç komutu tıklanır. Karşınıza Aç iletim penceresi çıkacaktır. Buradan istenilen Excel belgesi seçilerek Aç komutu tıklanır. Çalışma Kitabını Kaydetmek 1. Dosya menüsünde Kaydet komutu tıklanır. 2. Araç çubuğundaki Kaydet iconu tıklanır. 3. Shift ve F12 tuşlarına aynı anda basılır 4. Ctrl ve S tuşlarına aynı anda basılır. Eğer dosya daha önceden bilgisayar veya diskete kaydedilmediyse dosyaya bir isim verilmesi gerekir. Aç penceresindeki Dosya Adı kutusuna istenilen dosya adı yazılıp kaydet düğmesine basılır. Kaydet Satır-Sütun Boyutlandırılması Sütun genişliğini ayarlamak için: 1. Sütun Başlıkları arasındaki çizgi üzerine gelinir. Cursor artı işareti biçimine gelince farenin sol tuşuna basılır ve parmak kaldırılmadan; genişletmek için sağa, daraltmak için sola çekilir. 2. Boyutlandırılmak istenen sütundan en az bir hücre şeçilir ve Menü Araç Çubuğundan Biçim/Sütun/Genişlik komutu seçilir. Sütun genişliğine istenilen değer girilip Tamam düğmesine basılır. Satır yüksekliklerinin ayarlamak için: 1. Satır Başlıkları arasındaki çizgi üzerine gelinir. Cursor artı işareti biçimine gelince farenin sol tuşuna basılır ve parmak kaldırılmadan; daraltmak için aşağı veya yukarı çekilir. 2. Boyutlandırılmak istenen satırdan en az bir hücre şeçilir ve Menü Araç Çubuğundan Biçim/Satır/Genişlik komutu seçilir. Satır yüksekliğine istenilen değer girilip Tamam düğmesine basılır. 1 2 1 2 16
Satır-Sütun-Hücre Ekleme ve Silme Seçim Yapma: 1. Bir satırı veya satırları seçmek için Satır Numaraları nın üzerine basılır. Peş peşe satırları seçmek için başlangıç ve bitiş satırı seçildikten sonra fare uygun biçimde kaydırılır. 2. Bir sütunu veya sütunları seçmek için Sütun Başlığı nın üzerine basılır. Peş peşe sütunları seçmek için başlangıç ve bitiş sütunu seçildikten sonra fare uygun biçimde kaydırılır. 3. Yanyana hücreleri seçmek için fare seçimin yapılacağı köşelerden birisine getirilip, çapraz biçimde fare kaydırılır veya Shift tuşuna basılı tutarak klavyedeki ok tuşlarını kullanarak seçim yapılır. 4. Yanyana olmayan satırları/sütunları/hücreleri seçmek için önce Ctrl tuşuna basılır, parmak kaldırılmadan seçilmek istenen satırları/sütunları/hücreler seçilir. Satır-Sütun-Hücre Ekleme: 1. Fareyi sonrasına eklemek istediğiniz satır yada sütuna getirilir. Ekle menüsünden isteğinize göre Satır-Sütun-Hücreler komutu seçilir. 2. Hücre-Satır-Sütun üzerindeyken farenin sağ tuşuna basıldığında beliren Ekle komutu kullanılır. 1 2 Satır-Sütun-Hücre Silme: 1. Fareyi sonrasına eklemek istediğiniz satır yada sütuna getirilir. Düzen menüsünden Sil komutu seçilir.karşınıza gelen Sil penceresinden uygun olan komut seçilir ve Tamam düğmesi tıklanır. 2. Hücre-Satır-Sütun üzerindeyken farenin sağ tuşuna basıldığında beliren Sil komutu kullanılır. Hücreleri Hizalama ve Birleştirme: 1. İşlem yapılacak Hücre/Hücreler seçilir. Biçim menüsünden Hücreler komutu seçilir. Karşımıza gelen penceredeki Hizalama sekmesi tıklanır. Buradaki Metin Hizalama, Metin Denetimi veya Yönlendirme işlemlerinden istenilen seçilir. 2. Hücre biçimlendirme menüsüne farenin sağ tuşu ile de ulaşılabilir. 1 2 17
Hücreleri Hizalama ve Birleştirme: ÖRNEK Hücreleri Hizalama ve Birleştirme: Adım 1: 1. A1 hücresine 1.Hafta yazın (Kalın) 2. B2 den G2 ye kadar olan hücreleri yatay olarak seçin. Sonra Biçim menüsünden Hücreler komutunu seçin. 3. Açılan pencerede Hizalama sekmesini tıklayın. 4. Hücreleri Birleştir seçildikten sonra Tamam düğmesini tıklayın. 5. Oluşan büyük hücreye Haftalık Ders Programı (Kalın) yazın. Hücreleri Hizalama ve Birleştirme: Hücreleri Hizalama ve Birleştirme: Adım 2: 1. 3 nolu satırı seçin ve Biçim menüsünden Hücreler komutunu seçin. 2. Açılan pencerede Hizalama sekmesini tıklayın. 3. Bu bölümde Yönlendirme 45 derece, Hizalama ise Yatay ve Dikey kutuları Orta seçip Tamam düğmesini tıklayın. 4. B3 e saat C3 e Pazartesi D3 e Salı ve diğerlerini sırayla yazın (Kalın). Adım 3: 1. A4 hücresinden A10 hücresine kadarki alanı birleştirin. 2. Oluşan hücreye fakültenin adını yazın (Kalın). 3. Biçim menüsünden Hücreler komutunu seçin. 4. Hizala sekmesinde 90 derecelik açıyı, yatay orta ve dikey iki yana yasla komutlarını seçin. 5. Tablonun içini doldurup kenarlıklarını koyun. 18
Kenarlık-Gölgelendirme-Yazı Tipi ve Rengi: Kenarlık koymak için: 1. Öncelikle işlem yapılacak hücre/hücreler seçilir. Sonra Menü araç çubuğundan Biçim/Hücreler seçilir. Çıkan pencereden Kenarlık sekmesi seçilir. 2. Aynı işlemi Biçim araç çubuğundaki kenarlık iconuna basarak ta yapabiliriz. 3. Ayrıca hücreleri seçtikten sonra farenin sağ tuşuna basarak Hücreleri biçimlendir komutunu seçerek de Kenarlıklar menüsüne ulaşabiliriz. Gölgelendirme veya Dolgu Yapmak için: 1. Öncelikle işlem yapılacak hücre/hücreler seçilir. Sonra Menü araç çubuğundan Biçim/Hücreler seçilir. Çıkan pencereden Desenler sekmesi seçilir. 2. Aynı işlemi Biçim araç çubuğundaki dolgu tipi iconuna basarak ta yapabiliriz. 3. Ayrıca hücreleri seçtikten sonra farenin sağ tuşuna basarak Hücreleri biçimlendir komutunu seçerek de Desenler menüsüne ulaşabiliriz. Yazı Tipi veya Rengini Değiştirmek için: 1. Öncelikle işlem yapılacak hücre/hücreler seçilir. Sonra Menü araç çubuğundan Biçim/Hücreler seçilir. Çıkan pencereden Yazı Tipi sekmesi seçilir. 2. Aynı işlemi Biçim araç çubuğundaki yazı tipi veya rengi iconuna basarak ta yapabiliriz. 3. Ayrıca hücreleri seçtikten sonra farenin sağ tuşuna basarak Hücreleri biçimlendir komutunu seçerek de Yazı Tipi menüsüne ulaşabiliriz. Otomatik Biçimlendirme: 1. Biçimlendirilecek olan tablodaki hücreler seçilir. 2. Biçim menüsünden Otomatik Biçim tıklanır. 3. Karşınıza gelen pencereden istenilen biçim seçilir ve Tamam tıklanır. 19
Kopyala-Yapıştır: Kopyalamak istediğiniz hücre/hücreler/tablo seçildikten sonra; Düzen menüsünden kopyala tıklanır, veya Farenin sağ tuşuna basılır ve karşınıza çıkan menüden Kopyala seçilir, veya Standart Araç Çubuğundaki Kopyala iconu tıklanır. Kes-Yapıştır: Kesmek istediğiniz hücre/hücreler/tablo seçildikten sonra; Düzen menüsünden kopyala tıklanır, veya Farenin sağ tuşuna basılır ve karşınıza çıkan menüden Kes seçilir, veya Standart Araç Çubuğundaki Kes iconu tıklanır. Yapıştır: Yapıştırmak için önce hücre tıklanır; Düzen menüsünden yapıştır tıklanır, veya Farenin sağ tuşuna basılır ve karşınıza çıkan menüden Yapıştır seçilir, veya Standart Araç Çubuğundaki Yapıştır iconu tıklanır. Özel Yapıştır: Excel de kopyalanmış veya Kesilmiş herhangi bir veri/formül/tablo bilgisini Özel Yapıştır komutunu kullanarak bazı değişiklikler yaparak aktarabiliriz. Bu amaçla kopyalama yaptıktan sonra yapıştırırken Düzen menüsünden Özel Yapıştır komutu seçilir. Karşımıza gelen pencereden istediğimiz yapıştırma türünü seçebiliriz. 20
Sayı Biçimlendirme: Hücrelere girilen değerlerden biçimlendirmek istenilenler seçilir; 1.Biçim menüsünden Hücreler tıklanır. 2.Çıkan pencereden Sayı sekmesinden istenilen biçim seçilir. * Bu menüye farenin sağ tuşunda basıldığında beliren Hücreleri Biçimlendir komutu ile de ulaşılabilir. Hücreye Açıklama Ekleme: Herhangi bir hücreye açıklama eklemek için; 1. Hücre tıklanır, Ekle menüsünden Açıklama komutu seçilir ve karşınıza gelen kutucuğa açıklama girilir. 2. Açıklama ekle komutuna farenin sağ tuşuna basarak da ulaşılabilir. Herhangi bir hücredeki açıklamayı düzenlemek/silmek/göstermek veya gizlemek için; 1.Açıklamayı içeren hücreye farenin sağ tuşu ile tıklayın. 2.Açıklama Düzenle 3.Açıklamayı Sil 4.Açıklamaları Göster/Gizle komutlarından birini tıklayın. Hücreleri Otomatik Olarak Doldurma: Herhangi bir hücrenin doldurma tutamacını sürükleyerek o hücreyi diğer hücrelere kopyalayabilirsiniz. 1. Hücre tıklanır ve sağ alt köşesine gelinir. + işareti belirince farenin sol tuşuna basarak yana veya aşağıya doğru sürüklenir. Böylelikle istenildiği kadar kopyalama yapılmış olunur. 2. Eğer hücrede sayı değil de tarih varsa kopyalama değil değere ekleme olur. Yani hücre de 01 Ocak yazıyorsa 02 Ocak, 03 Ocak şeklinde devam eder. 3. Sayıların devamını getirmek istiyorsak ilk ikisini yazdıktan sonra bu hücreleri seçip aynı sürükleme işlemini yapmamız gerekir. Örneğin 1 ve 2 yazıp işlemi yaparsak 3, 4, 5.. kendiliğinden yazılmış olur. 21
Formül Hazırlama ve Kullanma: Formül girişleri formül çubuğundan yapılmalıdır. Formül hazırlamak için hücreye önce = işareti girilmelidir. Örnek olarak A1 ve B1 hücrelerindeki iki sayıyı toplamak için bir formül hazırlayalım. Formülü C1 hücresinde hazırlayacağız. Bunun için: 1. C1 hücresine tıklanır. 2. Formül çubuğuna =A1+B1 yazılıp Enter tuşuna basılır. 3. Veya formül çubuğuna = yazıldıktan sonra fare ile A1 hücresi tıklanır sonra + yazılır, daha sonra B1 hücresi tıklandıktan sonra Enter tuşuna basılır. Formül Hazırlama ve Kullanma: 4. Ya da Standart Araç çubuğundaki Otomatik Toplam iconu seçilerek de aynı işlem yapılabilir. Bu işlem seçildikten sonra Excel hücreleri otomatik olarak seçer. Eğer bir değişiklik yapmak istersek formül çubuğunda veya fare yardımıyla seçilmiş olan hücrelerde yapabiliriz. Formül Kopyalama: Hazırlanmış bir formül başka bir hücreye kopyalandığında (Özel Yapıştır İşlemi hariç) formül aynı şekilde otomatik olarak o hücreye uyarlanır. Hazır Fonksiyonları Kullanma: Hazır fonksiyonlar önceden tanımlanmış formüllerdir. Bu fonksiyonları formül çubuğuna kendimiz yazabileceğimiz gibi Ekle menüsündeki İşlev komutunu da kullanabiliriz. Ayrıca formül çubuğunda bulunan fx iconuna bastığımızda da aynı menüye ulaşabiliriz. 22
Hazır Fonksiyonları Kullanma: Ekle-İşlev komutu verildikten sonra ekrana İşlev Ekle penceresi gelir. Burada İşlev adları ve kategorisi mevcuttur. İstenilen işlev buralardan seçilebilir. Ayrıca seçilen işlev hakkında ayrıntılı açıklama almak da mümkündür. TOPLA FONKSİYONU: Bir sütunda bulunan birden fazla hücrenin içeriğini toplamak için formül hazırlarken TOPLA() fonksiyonundan yararlanabiliriz. Bu amaçla formül çubuğuna = yazdıktan sonra TOPLA yazılır. Toplanacak veriler parantez içine yazılır. Eğer peş peşe olmayan hücrelerdeki faklı değerler toplanacak ise hücreler seçilip aralarına ; işareti konulur. Peş peşe hücreler toplanacak ise ilk hücre numarası yazılır, araya : işareti konulur ve sonra son hücre numarası yazılır. EĞER FONKSİYONU: Değerler ve formüller üzerinde koşula bağlı testler yapmak için kullanılır. Belirlediğiniz koşulun sonucu Doğru ise bir değeri, Yanlış ise başka bir değeri verir. EĞER FONKSİYONU: Örneğin müşterilerin satın aldığı malların fatura değeri yaptığı ödemelerden fazla ise Borçlu, az ise Alacaklı ifadeleri yazmak için Eğer fonksiyonu şöyle yazılır: EXCEL de mantıksal bir koşulu sınamak için aşağıdaki işlemciler kullanılır: EĞER(B2<C2; BORÇLU ; ALACAKLI ) < Küçük <= Küçük veya eşit = Eşit > Büyük >= Büyük veya eşit <> Eşit değil 23
İÇ İÇE EĞER FONKSİYONU KULLANIMI: Birden fazla Mantıksal Sınama girilmesi gerekiyorsa kullanılır. Örneğin: EĞERSAY FONKSİYONU KULLANIMI: Verilen ölçütlere uyan bir aralık içindeki boş olmayan hücreleri sayar. 24