DERS 4 1. KAYAÇ TÜR VE TEMEL ÖZELLİKLERİ Resim1. Ankara Cenabı Ahmet Paşa Camii. () 1.1. 3. METAMORFİK (BAŞKALAŞIM) KAYAÇLARI Metamorfik kayaçlar yerkabuğunun derinliklerinde kayaçların yüksek ısı, basınç altında kimyasal aktivite halindeki sıvı ında etkisi ile mekanik, mineral ve kristal yapılarının değişerek yeni bir kayaç türüne dönüşmüş halidir. 1 1 İzbırak 1961, 56-59; Shadmon 1996, 12; Price 2007, 38; Güngör Angı Yüzer 2008, 57; Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 187-192. 1
Metamorfik kayaçların bünyesindeki esas mineraller kuvar, feldispat, biyotit, muskovit, horblend, epidor, grena, silimanit, andalusit, kalsit, serpantin, talk ve klorittir. Bu kayaç türünün genel özellikleri de şunlardır: Yapıları kristallidir, Tabakalı ve sert yapıdadırlar, Bünyelerinde fosil bulunmaz, Asitlere karşı dirençleri yüksektir. Metamorfik kayaçlara dönüşen kayaç türleri ve dönüştükleri kayaçlar aşağıdaki tabloda verilmiştir. Dönüşen Kaya Resmi Dönüştüğü Kayaç Resmi Kömür Elmas Kalker Mermer Kumtaşı Kuvarsit Kiltaşı Mikaşist Granit Gnays Tablo 1. Metamorfik kayaçlara dönüşen kayaç türleri ve dönüştükleri kayaçlar: () 2
Gynays: Granitin başkalaşması sonucunda oluşan gynasın yapısında kuvars, feldispat ve mika mineralleri bulunur. Özgül ağırlığı 2,6-2,7 olan gynays ondülayı andırır bir dokuya sahiptir. 2 Resim 2. Gynays: () Resim 3. Gynays: (Fardon 2007, 128) 2 İzbırak 1961, 59; Chacon 1999, 35-36; Fardon 2007, 128-129; Güngör Angı Yüzer 2008, 58; Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 197. 3
Mermer: Kalkerin başkalaşması sonucunda oluşan mermerin esas minerali (% 95 oranında) kalsiyum karbonattır. Mermerin içinde kalsiyum karbonat dışında demir, grafit, kuvars, granat, pirit, mika gibi maddeler de bulunur. Mermerin beyaz olmakla birlikte rengini içindeki özellikle metal oksitler belirler. Mermer içindeki metal oksitlere göre sarı, pembe, kırmızı, mavimtırak, gri, yeşil veya siyah renkte olabilir. Dolamitten başkalaşmış olan mermerler, diğer türlerine göre daha serttir ve işlenmesi zordur. 3 Resim 4. Parthenon: (Price, 2007, 62) 3 Sayar - Erguvanlı 1955, 1-13; İzbırak 1961, 62-63; Chacon 1999, 32-33; Fardon 2007, 120-121; Price 2007, 38, 61-84; Güngör Angı Yüzer 2008, 16-17, 58; Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 197. 4
Resim 5. Mermer, Marmara Grisi: () Resim 6. Beyaz mermerin kristalli dokusu: () 5
Resim 7. Siyah mermer, Elazığ-Alacakaya: () Anadolu'da çok yaygın bir kayaç olan mermer, antik ve orta çağda yoğun olarak kullanılmış hatta deniz aşırı ticareti yapılmıştır. Efes Artemis, Didim Apollon ve Magnesia Artemis tapınakları gibi kült yapıları bu kayaç türünün yapı taşı olarak kullanıldığı dünyaca ünlü yapılardan yalnızca ilk akla gelenleridir. Resim 8. Mermer, kaplan post, Afyon-İscehisar: () 6
Resim 9. Mermer, Afyon Balı, Afyon-İscehisar: () Kuvarsit: Kuvars kumtaşının metamorfik hareketler sonucunda başkalaşmış halidir. Kuvarssit içinde kimisi ezilmiş halde bulunan kuvars kristallerini birleştiren çimento silistir. Bu nedenle bu kayaç türü oldukça serttir ve asitlere karşı dayanımı yüksektir. 4 Resim 10. Kuvarsit: (Fardon, 2007, 117). 4 İzbırak 1961, 60; Chacon 1999, 34; Güngör Angı Yüzer 2008, 58; Sür Sür Yiğitbaşıoğlu 2009, 198. 7
Mikaşist: Şist diğer adıyla kiltaşının metamorfik hareketler sonucunda başkalaşmış bir kayaçtır. 5 Orta dereceden bir başkalaşmaya uğradığından diğer metamorfik kayaçlar kadar sert ve dayanıklı değildir. Yapraklanarak parçalanır. Açık kahverengimsi kırmızı, bej, yeşil ve mavi renkli olanları vardır. Resim 11. Kırmızı mikaşist, Afyon-İscehisar: () Resim 12. Yeşil mikaşist, Ankara-Beypazarı: () 5 İzbırak 1961, 60; Chacon 1999, 34-35; Fardon 2007, 126-127. 8
Kaynakça: Campagna 2008 Chacon 1999 Cotta 2008 Fardon 2007 Campagna, M., Stone Sampler, New York-London. Chacon, M. A., Architectural Stone: Fabrication, Installotion, and Selection, New York. Cotta, R., Granite, Materials & Skils of Historic Building Conservation, Oxford, 30-45. Fardon, J., The Practical Encyclopedia of Rocks and Minerals, Lorenz Books, London. Güngör - Angı - Yüzer 2008 Güngör, Y.-Angı, S.-Yüzer, E., Doğal Taş Deyince, GERİNTAŞ, İstanbul İzbırak 1961 McLaughlin 2008 İzbırak, R., Coğrafyacılar İçin Pratik Olarak Taşları Tanıma Bilgisi, Doğuş Ltd. Şirketi matbaası, Ankara McLaughlin, D., Oolitic Limestone, Materials & Skils of Historic Building Conservation, Oxford, 7-19. Price 2007 Sayar Erguvanlı 1955 Shadmon, 1996 Price, M. T., The Sourcebook of Decorative Stone: An Illustrated Identification Guide, New york. Sayar, M. Erguvanlı, K., Türkiye Mermerleri ve İnşaat Taşları, Kutulmuş Matbaası, İstanbul. Shadmon, A., Stone: An Introduction, London. Sür - Sür - Yiğitbaşıoğlu 2009 Sür, A. - Sür, Ö. - Yiğitbaşıoğlu, H., Mineraller ve Kayaçlar, Bilim Yayınları, Ankara. Williams 2008 Williams, I., Sandstone, Materials & Skils of Historic Building Conservation, Oxford, 20-29. http://sanatsozlugum.blogspot.com.tr/2012/03/bres.html (06.05.2015) 9