KÜME EKONOMİLERİNİN TEORİK ALTYAPISI VE TÜRKİYE DEN BİR DOĞAL KÜME ÖRNEĞİ OLARAK BURSA PVC VE KONYA DEĞİRMEN MAKİNE ENDÜSTRİ KÜMESİ

KÜME EKONOMİLERİNİN TEORİK ALTYAPISI VE TÜRKİYE DEN BİR DOĞAL KÜME ÖRNEĞİ OLARAK BURSA PVC VE KONYA DEĞİRMEN MAKİNE ENDÜSTRİ KÜMESİ Salih Alp Sakarya Ün. S.B.E-İktisat Doktora Öğrencisi Gümüşsuyu Fazılpaşa Cad. Öztoprak Sanayi Sitesi No: 43 Topkapı-İstanbul skamci@hotmail.com Adem Karakaş Sakarya Ün. İ.İ.B.F-İktisat Araştırma Gör. Sakarya Üniversitesi,İ.İ.B.F. İktisat Bölümü, Esentepe Kampusu, Adapazarı, 54187, akarakas@sakarya.edu.tr Özet Özellikle son 20 yıllık süreçte P. Krugman ve M. Porter ın çalışmaları çerçevesinde iktisat literatüründe oldukça popüler olan küme ekonomileri kavramı genel olarak, ekonomik faaliyetlerin coğrafi ve sektörel anlamda yoğunlaşması olarak tanımlanmaktadır. Geleneksel girişimciliğin değişen yapısı ile birlikte ortaya çıkan yeni çok-kutuplu alana bağlı bu endüstriyel bölge oluşumları birçok ülkede gözlemlenir hale gelmiş ve ekonomiler içiresinde önemli roller almaya başlamışlardır. Bu çerçevede spesifik bir durum olarak, ülkemizden Bursa da ki PVC makineleri ve Konya daki Değirmen makineleri endüstrisi kümeleşmesi örnek olarak gösterilebilir. Dikey işbirliği olarak nitelendirilebilecek bu kümelerin gelişiminin küme ekonomileri teorileri çerçevesinde değerlendirilmesi bu çalışmanın temel gayesini oluşturmaktadır. Anahtar Kelimeler: Küme Ekonomisi, PVC Makine Endüstrisi, M. Porter Alan Tanımı: İktisat ( Bölgesel Kalkınma) GİRİŞ En yaygın biçimi ile ekonomik faaliyetlerin coğrafi ve sektörel anlamda yoğunlaşması olarak tanımlanan küme (cluster) ekonomileri, çok eski dönemlerden itibaren iktisatçıların ilgilendiği bir alan olmuştur. Ancak iktisat literatüründeki kümeleşme üzerine yoğunlaşma daha çok son yirmi yıllık süreçte gerçekleşmiştir. Özellikle Krugman tarafından araştırılan bölgesel ekonomi ve endüstriyel bölgeler kavramı, Porter ın çalışmaları ile zirveye ulaşmış ve iktisat alanında popülaritesini iyice artırmıştır. Çalışmada temel hedef; küme ekonomilerinin altyapısının, girişimciliğin değişen yapısı ile birlikte ortaya çıkan yeni çok-kutuplu alana bağlı endüstriyel bölgeler çerçevesinde değerlendirmektir. Bunun sonucunda küme ekonomisinin felsefesine uygun olarak ülkemizdeki bölgesel ekonomi bağlamında ele alınabilecek spesifik bir örnek olarak Bursa PVC makineleri ve Konya değirmen makineleri endüstrisindeki kümeleşmenin yapısını ve etkilerini açıklamaktır. Bu bağlamda çalışmanın ilk bölümünde girişimcilik ve girişimciliğin yapısına değinilecek ikinci bölümde Türkiye de ki kümeleşme eğilimlerinin niteliklerine değinilecektir. Son bölümde ise Türkiye de 1

PVC ve değirmen makine endüstrisinin yoğunlaştığı bölgeler değerlendirilecek ve alan araştırması çerçevesinde elde edilen veriler dahilinde sektördeki kümeleşmenin analizi gerçekleştirilecektir. 1. KÜMELEŞME ve KÜME EKONOMİLERİNİN ÖZELLİKLERİNE BİR BAKIŞ 1.1. Girişimcilik ve Küme Ekonomisi Ekonomik gelişmenin güç kaynağı olarak görülen ve yaratıcı bir çerçevede yenilikler yaparak, yeni mallar, yeni teknolojiler, arza yönelik yeni kaynaklar, yeni tip organizasyonlar üreten kişi olarak tanımlanan girişimci (Binks ve Vale, l990:41; Ripsas, 1998:107) ekonomik hayatın en önemli aktörlerinden sayılmaktadır. Aynı zamanda girişimci, tüketicilerin gelecekte ne talep edeceğinin tam olarak bilinmediği belirsiz bir ortamda, geleceği görerek ve buna bağlı olarak risk alarak başarılı bir üretim yapma sürecini yönetebilen kişidir (Wood, 2005). Girişimci, piyasa sürecinde elindeki bilgiyi işleyerek keşif yapmakta belirsizlik ve risk ortamında hareket ederek piyasaları dengeye doğru götürmektedir (Carsrud ve Brannback, 2007:7 8). Buradan hareketle girişimcilik, yeni kurulan veya mevcut örgütler için değer yaratma amacıyla fırsatların keşfedilmesi ve geliştirilmesi süreci olacak nitelenmektedir (Brenkert, 2008:1 2). Geleneksel girişimcilik teorileri güç ve kontrolün hiyerarşik dağılımı ile tek kutuplu alana uluslararası nitelik kazandırma yönünde odaklanmıştır. Bu teoride firmalar merkez ofisleri tarafından yönetilirken, operasyonlarını genişleterek ve yabancı yatırımlar yaparak bağlı ortaklıklar kurmaktadırlar. Buna karşı son dönemlerde, alternatif yaklaşım olarak, uluslararasılaşma açısından güç ve kontrolün bir kutuplu merkezden ziyade çok kutuplu sisteme geçişi ön plana çıkmıştır. Bu anlamda yeni bir girişimsel yaklaşım olarak firma ağlarını içeren çok kutuplu sistem, yeni girişimcilik anlayışının dinamik bir sonucu olarak değerlendirilebilmektedir. Bu sistemde güç ve kontrol bağımsız firmalar arasında bölünmekte ve bu işbirliği neticesinde etkinlik ve karlar artmaktadır. Bu sistemde tek bir girişimi içeren firmadan ziyade, çok sayıda daha küçük firma ve diğer bireysel ağları içeren çok kutuplu sistem üzerinde odaklanılmaktadır (Dana vd., 2008:110-112). Özellikle iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin ve buna bağlı olarak işletmeler arasındaki etkileşim ve dayanışmanın artması, var olan küresel rekabet politikalarına yeni bir ivme kazandırmaktadır. Bu da dünyadaki rekabet sisteminde köklü bir değişime yol açmakta ve böylece rekabette üstünlük sağlamak için yeni ve kapsamlı işbirliği sistemleri benimsenmektedir (Porter, 2000a:345). Firmalar, girdilerini üreten ve çıktılarını kullanan veya satan firmalarla kurduğu piyasa dışı veya piyasa ötesi ilişkileri genişletmektedirler. Dikey işbirliği adı verilen bu yöntemde girdi emniyetini veya pazar emniyetini sağlama, alışveriş maliyetlerini düşürme, maddi olmayan aktifleri koruma, malın kullanıcılara sağladığı net faydaları artırma, bu konularda rakiplerine göre ayrıcalıklı bir durum elde etme amaçları ile bir birliktelik oluşmakta ve böylece tek kutuplu sistemler terk edilip çok kutuplu sistemlere geçilmektedir. Bu arada belirtilmesi gerekir ki büyük boyutlu merkez firmaların tedarikçilerle kurdukları ilişki bağımlılık ilişkisi değil işbirliği ilişkisidir. Bu durumda özellikle fason üretim yapan firmalar ve tedarikçilerin önemli ölçüde özerkliğinin korunması mümkün olmaktadır (Aslanoğlu, 1997:185-190). 1.2. Kümeleşmenin Nitelikleri 2

Kümeleşme; birbirine katma değer ekleyen üretim zinciri ile bağlı, bir ürün ya da hizmetin üretilmesi konusunda doğrudan veya dolaylı olarak etkin olan ya da olma potansiyeli olan birbirleri ile ilişkili ve karşılıklı bağımlı oyuncuların (üreticiler, tedarikçiler, müşteriler, bilgi üreten kurumlar, araştırma merkezleri, sivil toplum kuruluşları, danışmanlık şirketleri, kamu kurum veya kuruluşları, yerel yönetimler, medya ve finans kurumları) ortak bir coğrafyada yoğunlaşmaları (Eraslan vd., 2008:2) ve temel olarak ekonomik faaliyetlerin coğrafi ve sektörel anlamda yoğunlaşması olarak tanımlanabilmektedir (Schmitz, 1999:1629; Porter, 1998b:78). Porter a göre (1998a:78) kümeler, belirli bir alanda birbirleri ile bağlantılı şirketler ve kurumların coğrafi yoğunluğudur. Kümeler rekabet için önemli olan bir takım bağlantılı sanayileri ve diğer birimleri kapsarlar. Örneğin ekipman, makine ve hizmet gibi özel girdilerin tedarikçilerini ve özel altyapı hizmeti sunanları içerirler. Kümeler aynı zamanda, müşterilere ve tamamlayıcı malları üretenlere ve ustalık, teknoloji veya genel girdiler ile ilgili sanayilerdeki şirketlere doğru yayılırlar. Ayrıca kümeler, içlerinde (üniversiteler, standart koyucu kurumlar, düşünce kuruluşları, mesleki eğitim sunanlar ve ticari sendikalar gibi) özel öğretim, eğitim, bilgi araştırmaları ve teknik destek sağlayan, hükümet ve diğer kurumları barındırırlar. Yeni ticaret teorilerinin içerisinde eksik rekabet koşulları, işbirliği, ölçek ekonomisi ve dışsallıklardan oluşan koşullardan hareketle bölgesel uzmanlaşma konuları önemli bir yer tutmaktadır. Ekonomik coğrafya kavramı da bunun uzantısı olarak belirli bir bölge içinde yer alan alıcı-satı ve en genel anlamda sektörle ilgili aktörlerin sektördeki diğer firmaları da aynı bölgeye eklemlediğini ve pozitif dışsallık oluşturduğunu ifade etmektedir. Yeni ekonomik coğrafya veya coğrafik ekonomi olarak nitelenen bu yatay ve dikey entegrasyonun varlığının, bölgesel yoğunluğu artırdığı ve/veya hızlandırdığı ifade edilmektedir. Akgüngör ve Falcıoğlu nun (2005:1-23) araştırma bulgularından anlaşılacağı üzere ölçek ekonomilerinin ve sektörel yakınlığın belirli bir bölgede yoğunlaşma meydana getirdiği, firma ölçeği ile ekonomik coğrafyanın yakın ilişkili olduğu, yatay entegrasyonun yoğun olduğu firmalarda aynı coğrafyada toplanma eğiliminin olduğu ve bu mekânsal yakınlık avantajından yararlanıldığı görülmektedir. Benzer firmaların yoğunlaşmasının oluştuğu bölgeler sadece firmaların toplanmasından oluşan bir yapı olarak değerlendirilmezler. Bu bölgeler ayrıca bilgi ve enformasyonun çeşitli yollarla işlendiği, kültürel sosyal değerlerin meydana getirildiği yerler olarak ta görülebilirler (Belussi ve Pilotti, 2002). Bu anlamda genelde küçük-orta ölçekli işletmelerin oluşturduğu kümelerin içerisinde ekstra birçok aktör bulunmaktadır. Bunlar; özel endüstri ve finansal aktörler, ulusal bakanlık ve devlet kurumları, bölgesel devlet kurumları ve şehir idari meclisleri, ticaret meslek odaları vb gibi kamu-özel-yerel-bölgesel organizasyonlar, üniversiteler, araştırma enstitüleri ve bilim parkları, medya, bağımsız danışmanlar vb (Sölvell vd., 2003). Küme içindeki elementler arasındaki bağlantı ifade edilirken ise büyüme, rekabet edebilirlilik ve yeniliği ortaya çıkarmada, işbirliğini ve rekabet şartlarını ön plana çıktığı görülmektedir. Bu anlamda kümeleşme, rekabeti üç esas noktada etkilemektedir. Birincisi o alana bağlı olan şirketlerin verimliliğini artırarak, ikincisi gelecekte verimliliğin büyümesini destekleyen yeniliğin yönünü ve hızını belirleyerek, son olarak da kümenin kendisini genişleten ve güçlendiren yeni iş formasyonlarının oluşmasını sağlayarak. Böylece kümeler her bir üyeye daha büyük bir ölçeğe sahipmiş gibi yada diğerleri ile resmi bir şekilde birleşmiş gibi, esnekliğinden fedakârlık yapmadan, fayda elde etmesine imkân verir (Porter, 1998b:80). 3

Bu anlamda aşağıdaki tablo 1 içerisinde gösterilen, California şarap kümesi bu duruma iyi bir örnektir. Bu küme 680 ticari şaraphaneyi ve çeşitli binlerce bağımsız (şarap) üzüm üreticisini içerisinde barındırır. Ayrıca aşı, sulama ve hasat ekipmanları, fıçı ve etiketler, uzman halkla ilişkiler ve tanıtım şirketleri ve tüketici ile ticari kitleyi hedef alan çok sayıda şarap reklâmı dâhil olmak üzere hem şarap yapımını hem de üzüm yetiştiriciliğini destekleyen geniş çaplı tamamlayıcı sanayi vardır. Bununla beraber, Davis deki California Üniversitesinde dünyaca ünlü bağcılık ve şarapçılık programı, şarap enstitüsü ve de California senatosundaki özel komiteler gibi yerel kurumların hepsi şarapla ilgili ev sahipliği yaparlar. Küme aynı zamanda ziraat, gıda-lokanta ve şarap turizmi ile ilgili diğer California odakları ile daha zayıf olan bağlantılara da sahiptir (Porter, 1998a:78; 1998b: 201). Tablo 1: California Şarap Kümesinin Yapısı Kaynak: Porter, Michael E. (1998b) Cluster and the New Economics of Competition, Harvard Business Review, November December, 77 90. Kümeleşme ile ilgili iktisat literatürü incelendiğinde, bu alanda dört ana yaklaşımın olduğu ifade edilebilir. Bunlardan ilki, özellikle Krugman ın Geography and Trade adlı çalışmasıyla Marshall ın lokal dışsal ekonomiler teorisinin üzerine inşa ettiği küçük-orta ölçekli işletmelerin kümeleşmesini içeren çalışmasıdır. Bu çalışma, hakim iktisadın gündeminde ilgi görmüş ve ekonomik kümeleşme kavramı ile ilgili çalışmaları artırmıştır. İkinci yaklaşım, iş ekonomisi alanında çalışmalar yapan Porter tarafından gündeme getirmiştir. Porter, global rekabet ortamında kümleşmenin stratejik değerini ifade etmiştir. Yakınlığın önemini vurgulayarak, sadece tedarikçilerin değil aynı zamanda rakiplerin ve tüketicilerin de dinamik iş gelişimi konusundaki önemine işaret etmiştir (Schmitz, 2004:2). Porter ın yaklaşımları küme ekonomileri konusunda açık bir şekilde etkili olmuş, onun çalışmaları ve değerlendirmeleri bu alana önemli popülarite 4

katmıştır (Motoyama, 2008:353). Üçüncü yaklaşım ise özellikle Braczyk, Cooke, Heidenreich gibi iktisatçıların incelediği teknolojik gelişme ile ilgilidir. Bu çerçevede (özellikle son dönemlerde bölgeler içinde bulunan) bireysel firmaların yenilik ve dağılma süreci ile ilgili kuvvetli etkileşim üzerine odaklanılmıştır. Kümeleşme kavramını öne çıkaran literatürdeki dördüncü çalışma ise özellikle İtalya ve Avrupa nın diğer şehirlerinde bölgesel ekonomiyi inceleyen Becattini, Brusco, Markusen gibi iktisatçılar tarafından yapılmıştır (Schmitz, 2004: 2-3). Özellikle üçüncü İtalya olarak adlandırılan bölge üzerine yapılan çalışmalar, kümeleşmenin en önemli başarı örneği olarak gösterilmektedir. Üçüncü İtalya, İtalya'nın kuzeydoğusundaki standart malların kitlesel üretimine dayanan sanayi bölgesiyle az gelişmiş güney bölgesi arasında kalan bölgeleri ifade etmek amacıyla kullanılmaktadır. Bu bölgelerdeki sanayi yapısı genelde tekstil, hazır giyim, ayakkabı ve deri eşya, seramik gibi geleneksel sektörlere ve bu sektörler için makineler üretiminde uzmanlaşmış üretim yapan küçük ve orta ölçekli işletmelere dayanmaktadır. Başlangıçta geleneksel teknolojiler kullanan ve rekabeti, düşük işgücü maliyetleri temelinde sürdüren bu firmaların 1970lerden sonra büyük ölçüde değişen piyasa koşullarına çok iyi uyum sağladıkları gözlenmiştir. Böylece bu firmalar aralarında kümeleşerek ve nitelikli işgücüyle geleneksel ve bilgisayar destekli yeni teknolojileri birleştirerek 1970'ler sonrasının büyük rekabetçi başarılar elde etmişlerdir (Ferri ve White 1999, 99-105). Bununla beraber özellikle son dönemlerde çeşitli ülkelerdeki kümeleşen lokal firmalar büyüme ve ihracat anlamında parlak gelişmeler kaydetmişlerdir. Bunlara örnek olarak, Endonezya dan Bambu (rattan) mobilya, Türkiye den havlu, Hindistan dan pamuklu T-Shirt, Pakistan dan cerrahi enstrümanlar, Tayland dan mücevher, Tayvan dan bilgisayar, Çin den ahşap ürünler, Brezilya dan da seramik kümeleri gösterilebilmektedir (Schmitz, 1999: 1629). 2. TÜRKİYE DE KÜMELEŞME EĞİLİMLERİ Türkiye de iktisadi kalkınmanın gerçekleştirilmesi ve sürdürülebilmesi için alınan kararların birçoğunda kümeleşme olgusuna rastlanması mümkündür. Kümeleşmenin organize bir şekilde gerçekleştirilebilmesi amacıyla kalkınma planlarında, hükümet politikalarında ve yabancı sermaye teşvik planlarında kümeleşmeyi destekler mahiyette bir dizi kararlar alındığını ve uygulamaya sokulduğunu görmek mümkündür. Türkiye için sürdürülebilir kalkınma politikası bağlamında değerlendirilen kümeleşme olgusuna verilen önemi ifade etmek için genel ve bölgesel kalkınma planlarının içerisinde yer alan kümeleşme vurgusuna dikkat edilmesi gerekmektedir. 2.1. Türkiye de Kümeleşme Yönelimi 9. Beş Yıllık Kalkınma Planı çerçevesinde firmaların ortak hareket etmeleri, ortak tedarik ve pazarlama yapısı oluşturmalarının desteklenmesi öngörülmektedir. İşletmelerin fiziki alt yapı ihtiyaçlarının karşılanması, ağ oluşturma ve kümeleşme girişimleri desteklenecektir. Bu bağlamda işletmelerin kuruluş yeri seçimlerinde belirli alanlarda toplanmaları sağlanacak, yeni kurulanlara ve mevcutlara toplanma alanları tedarik edilecektir. Ekonominin ara eleman ihtiyacını karşılamak için mesleki eğitim faaliyetlerinin kümeleşme ortamı oluşturan OSB lerde ilgili hizmet kurumları ve özel sektörle etkili işbirliği içinde yaygınlaşmasını sağlayan mekanizmalar güçlendirilecektir. Sürükleyici sektörler liderliğinde ve güçlendirilmiş sosyal ağ yapısı içinde kümeleşmelerin desteklenmesi sağlanacaktır. Bu çerçevede; yerel kümeleşme alanlarını destekleyici, kümedeki 5

aktörler arasında işbirliğini artırıcı ve kümenin dünya piyasaları ile entegrasyonunu sağlamaya yönelik mekanizmaların oluşumu özendirilecektir. Öncelikle gelişme potansiyeli yüksek merkezlerde; yenilikler ve yeni teknolojilerle ilgili bilgilere erişim kolaylaştırılacak, teknoloji değişim ve transfer sistemleri geliştirilecek, etkin bir bölgesel Ar-Ge altyapısı kurulacaktır. Ticari nitelikli bölgesel yenilik altyapısı kurulmasına yönelik olarak teknoparklar, yenilik aktarım merkezleri ve işletme kuluçkaları gibi araçlar ve girişimler desteklenecektir (9.BYKP, 2006). Kalkınma planlarının yanı sıra yabancı sermayeye yönelik olarak geliştirilen eylem raporlarında da kümeleşme vurgusu gözlemlenmektedir. Bu çerçevede yabancı sermaye yatırımlarının da kümeleşme eğilimleri doğrultusunda yönlendirilmesi ve özendirilmesine yönelik uygulamalar ortaya çıkmaktadır. Hazine Müsteşarı başkanlığında; Maliye, Sanayi ve Ticaret Bakanlıkları ile Başbakanlık, Hazine, Devlet Planlama Teşkilatı, Dış Ticaret Müsteşarlığı, TOBB, TÜSİAD, YASED ve TİM gibi ekonominin etkin kurum ve kuruluşları koordine eden Yatırım Ortamını İyileştirme Koordinasyon Kurulu da kuruluş amacı gereği yatırımların artırılmasına yönelik olarak belirlediği eylem planlarının içerisinde kümeleşmeye önem atfetmektedir. Yatırım Ortamının İyileştirilmesi Reform Programı kapsamında oluşturulan YOİKK, 2001 yılından bu yana, yatırım ortamıyla ilgili görev ve sorumluluğu bulunan kurum ve kuruluşları bir araya getirerek, yatırımcılar açısından daha elverişli bir yatırım ortamı oluşturulması ve ülkenin verimlilik ve rekabet gücünün artırılmasına yönelik ulusal ve uluslararası yatırımcıların yatırımın her aşamasında karşılaştıkları idari ve bürokratik engellerin çözümüne yönelik çalışmalar yürütmektedir (YASED, 2009). Yine bu çerçeve içerisinde kümeleşme olgusuna yönelik olarak atılan adımlardan biri olarak Devlet Planlama Teşkilatı da kümeleşme konusu ile ilgili olarak işletmelerin OSB lerde, endüstri bölgelerinde ve sanayi sitelerinde kümeleşmesinin teşvik edilmesi için yeni politika ve stratejiler geliştirmekle yükümlü hale getirilmiştir (DPT, 2003). Güneydoğu Anadolu Projesi Eylem Planı nda da kümeleşme konusuna oldukça geniş temas edilmiştir. Ekonomik gelişmenin sağlanabilmesi amacıyla yapılması planlanan faaliyetlerin içerisinde teşvik politikaları, destekler, teknoparklar gibi uygulamaların yanı sıra kümeleşmenin kolaylaştırılması ve desteklenmesi amacı da yer almaktadır. Kümeleşmenin sağlanabilmesi için gerekli altyapı imkanları oluşturulması planlanmış ve bunun için önemli ölçüde kaynak aktarımı hazırlığı yapılmıştır. Kümeleşme konusu 2009 yılı hükümet planında da resmi olarak dile getirilmiştir. Dünyadaki gelişmelere paralel olarak, Türkiye de de özellikle OSB lerin katkısıyla sektörel ve bölgesel düzeyde çeşitli kümeleşme oluşumları bulunmakla beraber, genel bir kümeleşme politikasının belirlenmesine ihtiyaç vardır. Bu çerçevede, sektörel ve bölgesel kümeleşme haritalarının hazırlanmasına, OSB ve benzeri mevcut kümeleşme altyapıları kullanılarak ve yeni modeller üretilerek kümeleşme girişimlerine fiziksel, ekonomik ve hukuki zemin oluşturulmasına ihtiyaç bulunmaktadır. Türkiye de kümeleşmenin, özellikle dağınık bir yapılanma arz eden sektörlerde gerçekleştirilmesinin önemli yararlar sağlayacağı düşünülmüştür. Bu ihtiyaçları karşılamak üzere, başlatılan çalışmalardan biri olan Ulusal Kümeleşme Politikasının Geliştirilmesi Projesi Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından Avrupa Birliği nin desteği ile yürütülmektedir (Resmi Gazete, 2008). 2.2. Türkiye de Kümeleşme Örnekleri 6

Türkiye, genel ekonomi projeksiyonu olarak kümeleşme konusuna verdiği önem karşısında attığı adımların karşılığını kümeleşmenin fiiliyata dökülmesi şeklinde almaya başlamıştır. Bu çerçevede Türkiye deki kümeleşme olgusuna yönelik olarak birçok örnek ortaya çıkmaya başlamıştır. Bunlar içerisinde ilk akla gelen örnekler şunlardır (Sönmez, 2008). Marmara Otomotiv Kümesi, Eskişehir-Bilecik-Kütahya Seramik Kümesi Konya Otomotiv Yan Sanayi Kümesi Denizli-Uşak Ev Tekstili Kümesi İstanbul Moda Tekstil Kümesi Ankara Yazılım ve Makine Kümes Muğla Yat Kümesi Şanlıurfa Gıda Kümesi Diyarbakır Mermer Kümesi Maraş Tekstil Kümeleşmesi Bu kümelerin içerisinde İstanbul Moda Tekstil Kümesi en organize kümeleşmeyi gerçekleştiren yapıdır. İstanbul Moda Tekstil Kümesi; Türkiye de ilk ve tek moda ağırlıklı kütüphaneye sahip olan Moda Akademisi, Moda Koordinasyon Merkezi, Moda Ar-Ge Merkezi, Moda Danışmanlık Merkezi gibi kurumsal yapılarla organize bir iş birliği, koordinasyon ve senkronize fiiliyata sahip olmasının yanı sıra Sabancı Üniversitesi ile de uyumlu bir yapıya sahiptir. Üniversitenin sektör ile ilişkili bölümleri ve uzmanlık programları bulunmaktadır. Bunun yanı sıra Küme; Londra Moda Okulu, Fransa Moda Enstitüsü, Nottingham Trent ve İtalya Domus Akademi gibi uluslararası akademilerle de koordineli hareket etmektedir (Akalın, 2008). 3. BURSA PVC VE KONYA DEĞİRMEN MAKİNE ENDÜSTRİSİ KÜMELEŞME ÖRNEĞİ Özellikle son yirmi yıldır Türkiye ekonomisi içinde hızla büyüyen bir ivme yakalayan PVC profil (kapı-pencere) sektörünün, ülke ekonomisinin en yenilikçi faaliyetlerinden biri olarak iktisadi yapıya önemli katkıda bulunduğu görülmektedir. Özellikle 1990 sonrası dönemde özel sektör tarafından yapılan büyük yatırım projeleri ile bu alanda bölgenin en önemli sektörel gücü haline gelmiş, üretim ve satış anlamında Ortadoğu, Balkanlar, Rusya ve Kafkasya bölgeleri başta olmak üzere tüm dünya da etkin bir pazar payı elde etmiştir. PVC profil sektörü, işletmelerin coğrafi yapı olarak dağınık bir hal aldığı, genellikle (Türkiye de) bayi ve distribütörler aracılığı ile faaliyetlerini sürdüren ve direkt tüketiciye perakende satış yapmaktan uzak olan bir konumdadır. Bu anlamda özellikle tüketiciye ulaşma yönünde daha çok bayileri ön plana çıkaran bir yapı mevcuttur. Bayiler doğrudan müşteriye ulaşmakta ve bu çerçevede ürünü pazarlayarak tüketime yol açmaktadırlar. Bu sebeple bayiler açısından ana işletmeden gelen hammadde profil ve diğer yan aksesuarlarını işleyeceği ve mamul madde haline getirebileceği bir ekipmana sahip olunması gerekmektedir. Bu ekipmanı üretmek PVC makine endüstrisi tarafından üstlenilmiş ve bu alana yönelik her türlü teknolojik ve yeniliği içeren çalışma yine bu sektör tarafından geliştirilmiştir. Türkiye de bu endüstride faaliyet gösteren firmalar, alan araştırması sonucunda (çalışmanın sonunda bulunan) ek tablo 1 içerisinde detaylı olarak gösterilmektedir. Bu çerçevede PVC profil 7

makinelerinin üretimini yapan firma adedi 42 olarak tespit edilmiş ve bu firmaların yaklaşık % 67 sine tekabül eden 28 adedinin Bursa da, yaklaşık % 24 üne tekabül eden 10 firmanın ise İstanbul da kümelendikleri görülmektedir. Sektörel bazda bakıldığında toplam üretimin %91 i çok ağırlıklı Bursa olmak üzere İstanbul-Bursa merkezli olarak faaliyet göstermektedir. Araştırmaya konu olan ve endüstriyel açıdan en büyük odaklaşmanın yaşandığı Bursa daki PVC makine sanayinin (mikro-küçük ve orta boy olmak üzere ayrı ayrı) KOBİ sınıfına giren firmaların ağırlıkta olduğu bir kümeleşmeyi oluşturduğu söylenebilir. Bölge düzeyinde yapılan araştırmada, firmaların dikey bir bütünleşmeye giderek genelde birbiriyle ilgili çeşitli üretim kademelerinde çalışan firmaların girdi sağlamak ve çıktılarına pazar bulmak için kümeleştiği görülmektedir. Özellikle, yeni teknolojilerden yararlanma olanakları, gerekli hammadde ve ara malı sağlamak (geriye doğru bağlantı) ve üretilen mala pazar bulmak amacı (ileriye doğru bağlantı) ile böyle bir yoğunlaşmanın yaşandığı ifade edilebilir. Böylece işletmeler, hammadde ve ara mallarını kolaylıkla sağlayarak üretilen malın pazarlamasını yapabilecek konuma gelmiştir. Özellikle farklılaştırılmış mallarda ve küçük partiler halinde talebe göre üretim yapabilme yeteneklerinin bir sonucu olarak, firmaların genelde ülke içerisinde olmak üzere üretiminde uzmanlaşılan PVC makine sektöründe bölge ülke ekonomileri içinde önemli rekabet olanaklarına sahip olduğu gözlenmiştir. İkinci örnek olan Konya merkezli değirmen makineleri endüstrisinde de genel olarak aynı şartlar hüküm sürmektedir. (bu endüstride faaliyet gösteren firmalar, alan araştırması sonucunda çalışmanın sonunda bulunan ek tablo 2 içerisinde gösterilmektedir.) Ancak firmaların ölçek büyüklüğü açısından değerlendirildiğinde biraz daha geniş imkânların varlığından bahsedilebilir. Türkiye nin değirmen sektöründe son yıllardaki gelişimi incelendiğinde İtalya ve Almanya yı geride bırakarak, dünya değirmen sektörünün yaklaşık %70 ne hakim duruma geldiği ifade bulmaktadır. Öyle ki sektörde faaliyet gösteren Türk firmaları dünyanın çeşitli bölgelerine değirmen ve ürünlerini ihraç ederek; İran, Irak, Suriye, Rusya ve Türkî Cumhuriyetler başta olmak üzere pek çok ülkeye un ve yem fabrikaları kurarak yine bu ülkelerde de tercih edilen markalar haline gelmişlerdir. Yaklaşık 78 değirmenin bulunduğu ve yıllık 2,5 milyon ton buğdayın işlendiği, mevcut rakamlar ile en fazla işleme kapasitesine sahip şehir olan Konya; sanayi olarak hem yurt içinde hem de yurt dışında ismini değirmen makineleri imalatıyla duyurmuştur. Bu endüstride faaliyet gösteren firmalar, (tarafımızca yapılan) alan araştırması sonucunda incelendiğinde Türkiye de üretimin yapan firma adedi yaklaşık 46 olarak tespit edilmiş ve bu firmaların yaklaşık % 89 una tekabül eden 41 adedinin Konya da kümeleştikleri görülmüştür. Tablo 2 her iki sektör için dar anlamda hammadde, ara mal ve tamamlayıcı ürünlerle ilgili olan iletişimini göstermektedir 1 ; 1 Üçüncü bölümde yer alan Tablo 2 ve Ek tablo 1-2 ile yapılan küme analizlerine ilişkin veriler hususunda 2 temel araştırma metodu kullanılmıştır. Birincil araştırma metodu olarak, sektörde yer alan şirketler Türkiye genelinde taranmış, elde edilen bulgular neticesinde sektörde yer alan şirket temsilcileri, tedarik zincirinde yer alan şirket yetkilileri, ihtisas dergileri yetkilileri, satış organizasyonu içinde bulunan şirket temsilcileri ile sektörün durumu üzerine birebir (veya çoklu) derinlemesine görüşmeler yapılmıştır. Bu görüşmeler çerçevesinde yapılan analiz neticesinde tablolara son şekli verilmiştir. İkinci metod olarak ise, özellikle sektör şirketlerinin ölçeklerininin tespiti ve neden küme içinde konumlandıklarına ilişkin soruların bulunduğu beş soruluk küçük bir (sözlü) anket çalışması yapılmıştır. Bu bulgular neticesinde, kümenin niteliğine ve şirket ölçeklerine ilişkin genel bir durum analiz yapılmıştır. 8

Tablo 2: Bursa ve Konya Makine Endüstri Kümesinin Yapısı Kaynak: Alan araştırmaları sonucunda derlenmiştir. SONUÇ Birbirlerine etkide bulunan ve aynı sektör üzerinde yoğunlaşmış olan aktörlerin belirli bir coğrafi alanda yakınlaşarak ve yoğunlaşarak oluşturdukları kümeleşme olgusu özellikle son yirmi yılda önemli bir ilgi alanı olmuştur. Kümeleşme; iktisadi faaliyetlerde gerek hammadde ve ara mamul temininin kolaylığı, kalifiye işgücü yetiştirilmesi ve yetişmiş eleman bulunabilmesi, tedarikçilere yakınlık, gerekse de yer temini, hizmet sektöründen alınacak destekler ve özel alt yapı imkanlarının organize şekilde sağlanabilmesi, ilgili sivil toplum kuruluşlarının ortaya çıkması, eğitim desteklerinin alınmasının kolaylığı ve kamusal organizasyonların daha etkin sağlanabilmesi açısından büyük avantajlar ve imkanlar sağlamaktadır. Bunlara ek olarak aynı ekonomik coğrafya içerisinde bulunmanın getirdiği enformasyon, itibar ve hedef kitlenin genişlemesi gibi pozitif dışsallıklar da kümeleşmenin önemli kazanımları arasında ifade edilmektedir. Dünyada özellikle Porter ve Krugman ın görüşleri ile ilgi gören ve zenginleşen kümeleşme kavramı son dönem Türkiye ekonomisi için de önemli bir eğilim alanı olarak ortaya çıkmaktadır. Gerek ulusal kalkınma planlarının içerisinde, gerek bölgesel ekonomik kalkınma raporlarının içerisinde ve gerekse de hükümetlerin ekonomik eylem planları içerisinde kümeleşme konusuna önem verildiği görülmektedir. Bu çerçevede hukuki ve bürokratik zeminin oluşturulması, desteklenmesi ve kurumlar arası koordinasyonun sağlanmasına yönelik idari çalışmaların yapılması hızlandırılmakta ve işletmelerin kümeleşme konusunda bilgilendirilmesi sağlanmaktadır. Bu anlamda Türkiye de birçok kümeleşme örneği orta çıkmaktadır. Kümeleşmeye Türkiye den tekstil, dokuma, otomotiv, gıda sektörü, değirmen makineleri ve PVC sektörü gibi örnekler verilebilmektedir. Kümeleşmeye Türkiye den spesifik bir örnek olarak Bursa da ki PVC makine ve Konya değirmen makine endüstrisi örnek gösterilebilir. Araştırmaya 9

konu olan bu kümeleşmede, KOBİ sınıfına giren firmaların ağırlıkta olduğu ve firmaların dikey bir bütünleşmeye giderek genelde birbiriyle ilgili, çeşitli üretim kademelerinde çalışan firmaların girdi sağlamak ve çıktılarına pazar bulmak için kümeleştiği tespiti yapılmıştır. Özellikle, yeni teknolojilerden yararlanma olanakları, gerekli hammadde ve ara malı sağlamak ve üretilen mala pazar bulmak amacı ile böyle bir yoğunlaşmanın yaşandığı söylenebilir. Böylece işletmeler, hammadde ve ara mallarını kolaylıkla sağlayarak üretilen malın pazarlamasını yapabilecek konuma gelmiştir. Bu anlamda özellikle farklılaştırılmış mallarda ve küçük partiler halinde talebe göre üretim yapabilme yeteneklerinin bir sonucu olarak, firmaların ve genelde ülke içerisinde olmak üzere, üretiminde uzmanlaşılan PVC makine sektöründe bölge ülke ekonomileri içinde önemli rekabet olanaklarına sahip olduğu gözlenmiştir. KAYNAKÇA Akalın, Mehmet (2008), Moda ve Tekstil İş Kümesi, İstanbul Kümeleşme 2008 Konferansı, 3 Aralık 2008, İstanbul. http://www.clusteringconference.com/html/tr/sunumlar/session%20iii/p1- Mehmet%20Akalın.pdf, (29.05.2009). Akgüngör, Sedef ve Pınar Falcıoğlu (2005), Türkiye İmalat Sanayinde Bölgesel Uzmanlaşma ve Sanayi Kümeleri, Pamukkale Üniversitesi Kentsel Ekonomik Araştırmalar Sempozyumu, Denizli, s.1-23. Aslanoğlu, Mehmet (1997), Esnek Uzmanlaşma Yaklaşımı Açısından Denizli Havlu Dokuma Sanayiinin Analizi, 21. Yüzyıla Doğru Denizli Sanayii Sempozyumu, s.185-190. Belussi, Fiorenza and Luciano Pilotti (2002), Knowledge Creation and Collective Learning in the Italian Local Production Systems, Geografiska Annaler: Series B, Human Geography, Vol. 84, No. 2, pp.125 139. Binks, Martin and Philip Vale (1990), Entrepreneurship and Economic Change, McGraw-Hill, London. Brenkert, G. George (2008), Innovation, Rule Breaking and Ethics of Entrepreneurship, Jurnal of Business Venturing, doi:10.1016/j.jbusvent.2008.04.004. Carsrud, A. L. and M. E. Brannback; (2007), Entrepreneurship (Greenwood Guides to Business and Economics), Greenwood Press. Dana Leo Paul, Hamid Etemad and Richard W. Wright (2008), Toward a Paradigm of Symbiotic Entrepreneurship, Entrepreneurship and Small Business, Vol. 5, No. 2, pp.109 126. DPT (2003), Türkiye Sanayi Politikası, AB Üyeliğine Doğru, s.1-30, Ankara. DPT (2006), 9. Beş Yıllık Kalkınma Planı: 2007-2013, 1 Temmuz 2006 Cumartesi Resmi Gazete Mükerrer Sayısı, Sayı.26215, Ankara. DPT (2008), Güneydoğu Anadolu Projesi Eylem Planı: 2008-2012, Ankara. Eraslan, İ. Hakkı, Melih Bulu ve İsmail Bakan (2008), Kümeleşmeler ve İnovasyona Etkisi: Türk Turizm Sektöründe Uygulamalar, Seyahat ve Otel İşletmeciliği Dergisi, Y.5, S.3, 10

Ferri, M. and T. J. White (1999), Regionalism, Cooperation and Economic Prosperity: Effective Autonomy in Emilia-Romagna, Mediterrenean Quarterly, Vol. 10, No. 3, pp.89 106. Motoyama, Yasuyuki (2008), What Was New About the Cluster Theory? What Could It Answer and What Could It Not Answer?, Economic Development Quarterly, Vol. 22, No. 4, pp.353 363. Porter, Michael E. (1998a), On Competition, Harward Business Scholl Publishing, Boston. Porter, Michael E. (1998b) Cluster and the New Economics of Competition, Harvard Business Review, November December, pp. 77 90. Porter, Michael E. (2000a), Rekabet Stratejisi: Sektör ve Rakip Analizi Teknikleri. (Çev. Gülen Ulubilgen), Sistem Yayıncılık, İstanbul. Resmi Gazete (2008), 2009 Yılı Planı, 2008/14200 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ve 27039 sayılı 30 Ekim 2008 Tarihli Resmi Gazete mükerrer Sayısı. Ripsas, S. (1998), Towards an Interdisciplinary Theory of Entrepreneurship, Small Business Economics, Vol. 10: pp.103 115. Schmıtz, Hubert (1999), Global Competition and Local Cooperation: Success and Failure in the Sinos Valley, Brazil, World Development, Vol. 27, No. 9, pp.1627 1650. Schmıtz, Hubert (2004), Globalized Localities: Introduction, Local Enterprises in the Global Economy: Issues of Governance and Upgrading, (Ed: Hubert Schmıtz), Edward Elgar Publishing Ltd, pp.1 20. Sölvell, Örjan, Göran Lindqvist and Christian Ketels (2003), The Cluster Initiative Greenbook, Ivory Tower, Stockholm. www.cluster-research.org. Sönmez, Tarık (2008), Ulusal Kümeleşme Politikasının Geliştirilmesi Projesi, İstanbul Kümeleşme 2008 Konferansı, 3 Aralık 2008, İstanbul. http://www.clusteringconference.com/html/tr/sunumlar/session%20i/p1-tarık%20sönmez.pdf, (29.5.2009). Wood, J. S. (2005), The Development and Present State of The Theory of Entrepreneurship in Product and Asset Markets by Knight, Hayek, Schumpeter, Mises, Krizner, Shackle, and Lachmann, Austrian Scholars Conference 2005. YASED (2009), Yatırım Ortamını İyileştirme Koordinasyon Kurulu Çalışmaları ve Teknik Komite Eylem Planı, 1-43. http://www.yased.org.tr/webportal/turkish/yoic/yoikk/documents/yoikk_2009_eylem_plan LARI.pdf, (29.05.2009). 11

Ek Tablo 1: Türkiye de Üretim Yapan PVC Makine Endüstrisindeki Firma Listesi S. BURSA MERKEZLİ WEB ADRESİ 1 TAHA BAYRAK MAK. SAN. VE TİC. LTD.STI http://tahabayrak.com.tr 2 ATLASMAK MAK. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. http://www.atlasmak.com 3 SELİM AYKIRCA MAKİNA SAN. http://www.aykircamakina.com.tr 4 ÖZGENÇ MAKİNA SANAYİ TİCARET http://www.ozgencmakina.com.tr 5 PENMAK MAK. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. http://penmak.com/tr 6 TİTİZ MAKİNA SANAYİ http://www.titizmak.com 7 SÖNMEZ PVC VE ALÜM. İŞLEME MAK. http://www.sonmakpvc.com 8 HEGSAN MAK. MÜH.SAN. A.Ş** http://www.hegsan.com.tr 9 AHMET AYKIRCA PVC MAKİNA SANAYİ http://www.aykircamak.com 10 RTG SEÇMAK MAK. SAN. TİC. LTD. ŞTİ. http://secmak.com 11 MERT MAKİNA PVC ALÜM. İŞLEME MAK http://www.mertpvcmakine.com 12 EMİN ARSLAN MAK. SAN. TİC.LTD. ŞTİ http://www.eminarslan.com 13 DİNÇTUR MAKİNA SANAYİ http://www.dincturmakina.com 14 BATI PEN MAK. SAN. LTD. ŞTİ http://www.batipen.com.tr 15 ŞAHİNTEK MAKİNA SANAYİ http://www.sahintek.com 16 SAWİNMAK PVC İŞLEME MAKİNALARI http://www.sawinmak.com 17 SİSTEM MAKİNA http://www.sistempvcmak.com 18 OBERG MAKİNA PVC ALÜM. İŞLEME MAK http://www.obergmakina.com 19 ÖRNEKLER MAKİNA SANAYİİ LTD. ŞTİ. http://www.orneklermakina.com 20 PLASTMAK PVC İŞLEME MAKİNA http://www.plastmak.com 21 ALFA PVC MAKİNA http://www.alfapvcmakina.com 22 SUSAN MAKİNA SAN. TİC. LTD. ŞTİ http://www.susanmakina.com 23 PLAST&DESİGN PVC MAKİNA SANAYİ http://site.mynet.com/plastdesign 24 ERYAZ MAKİNA http://www.eryazmakina.com.tr 25 OSTWİN PVC MAK. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ.* 26 MEKANİK MAKİNA* 27 EN-MAK-SAN* 28 FERAH MAKİNA* İSTANBUL MERKEZLİ 29 MURAT MAKİNA SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. http://www.murat.com.tr 30 KABAN MAKİNA LTD http://www.kabanmakina.com 31 BURAK MAKİNA SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. http://www.burakmak.com 32 ÖZÇELİK MAK. SANAYİ VE TİC. LTD. ŞTİ http://www.ozcelik.com 33 YILMAZ PVC-ALÜM. İŞLEME MAK. LTD.ŞTİ http://www.yilmazmachine.com.tr 34 KAMÇI MAKİNA SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ http://www.kamcimakina.com 35 OMURZAG MAK. SAN. TİC. LTD. ŞTİ http://www.omurzak.com 36 ÖZTÜM MAKİNE SAN. TİC. A.Ş. http://www.oztum.com.tr 37 MYS MAK. YAT. SAN. VE DIŞ TİC. LTD. ŞTİ http://www.mysturkey.net 38 KINAY MAK. SAN. VE DIŞ TİC. LTD. ŞTİ http://kinaymakina.com.tr İZMİR MERKEZLİ 39 ETM MAK. DÖK. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ http://www.etmmakina.com 40 BAŞ MAKİNA SAN. TİC. LTD. ŞTİ http://www.basmak.com.tr 41 KORDON MAKİNA SAN. VE TİC. A.Ş * http://www.kordonmakina.com.tr ÇORUM MERKEZLİ 42 ŞENEL MAKİNA SAN. TİC. LTD. ŞTİ http://www.senelmakina.com.tr 12

*2009 yılı itibariyle faaliyetlerini sürdürüp sürdürmediği belirsiz ** Faaliyetlerini Gölcük te sürdürüyor Kaynak: Alan Araştırması Sonuçları Ek-Tablo 2: Türkiye de Üretim Yapan Değirmen Makine Endüstrisindeki Firma Listesi S. KONYA-AKSARAY MERKEZLİ 1 Adema Anadolu Değirmen Makina Sanayi 2 Alternatif Değirmen 3 Altın Değirmen Mak.San.Ve Tic. Ltd. Şti 4 Ana Değirmen Sistemleri Ltd. Şti. http://www.anamilling.com 5 Başarı Değirmen Mak. http://www.basarimilling.com 6 Bırlık Degirmen Makinaları San. Tic. Ltd. http://birlikdegirmen.com.tr 7 Çetinerler Değirmen Makinaları Ltd. Şti. http://www.cetinerler.com.tr 8 Çift Kartal Değirmen Mak. ve Taş. San.Ltd. Şti. http://www.ciftkartal.com 9 Degırmencı Kardesler Ltd.Stı http://www.degirmenci.com.tr 10 Değirmencioğlu Mak. San. Ltd.Şti. http://www.degirmencioglu-ltd.com.tr 11 Delta Deg. Ve Tarım Mak. Gıda San Dıs Tıc AŞ http://www.deltamilling.com 12 Desa Demıraylar Degırmen Mak. San.Ltd. Stı 13 Eroğlu Degirmen Mak.San.Tic. http://degirmen.erogludegirmen.com 14 Genç Değirmen Makinaları San. ve Tic. A.Ş http://www.gencdegirmen.com.tr 15 Himmet Usta Değirmen Mak. San. Tic. A.Ş., http://himmetusta.com.tr 16 İmaş Makine San. A.Ş. http://www.milleral.com 17 İrmiksan Değirmen Mak. San Tic. 18 İtina Degirmen Makinaları San. Tic. Ltd http://www.itinamakina.com.tr 19 Kamalı Değirmen Makinaları San. http://www.kamalidegirmen.com 20 Karagöz Değirmen Mak. San. Tic. Ltd. Şti. 21 Meşale Değirmen Makina San.Tic.Ltd.Şti http://www.mesalemilling.com 22 Molıno Mak. San. Tıc. A.Ş. http://www.molino.com.tr 23 Nadas Değirmen 24 Necdet Kaya Değirmen Mak.Ltd.Şti. 25 Ortaş Değirmen Makina Sanayi Tic. Ltd. Şti http://www.ortasdegirmen.com 26 Özbaşak Değırmen Mak. Im. San.Tıc.Ltd.Stı. http://ozbasakdegirmen.com.tr 27 Özen Değirmen Makine San. http://www.ozendegirmen.com.tr 28 Özenir Değirmen Makina Sanayi Tic. Ltd. Şti http://www.ozenirmilling.com 29 Özer Değirmen Makinaları http://www.ozerdegirmen.com 30 Özkoyuncu Değirmen Makina San. ve Tic. http://www.ozkoyuncudegirmen.com 31 Özunmak Değirmen Mak. Paz. San. Tic.A.Ş. http://www.ozunmak.com 32 Özunmak Değirmen Mak. San. Ve Tic. A.Ş. http://www.ozunmak.com 33 Özyol Değ. Makineleri San. ve Tic.Ldt.Şti. http://www.ozyoldegirmen.com/ 34 Pandelli Değirmen Komandit Şti. 35 Selçuklu Değirmen * www.selcukludegirmen.com 36 Teknik Değirmen Mak. San. Tic. Ltd. Şti. 37 Unormak Degırmen Mak. San. ve Tıc. Ltd.Stı. http://www.unormak.com.tr 38 Untuzmak Değirmen Makina Sanayi 39 Yılmaz Değirmen Makina Sanayi Tic. A.Ş http://www.yilmazdegirmen.com 40 YIlmazogulları Degir. San. Tic. Ltd. Şti. http://www.yilmazogullaridegirmen.com.tr 41 Zeybek Değirmen Makinaları İmalat Ve Montaj GAZİANTEP MERKEZLİ 42 Tanış Değirmen Mak.San. Ve Tic.AŞ. http://www.tanis.com.tr 43 Değirmen Makina Sanayi Tic. Ltd. Şti http://www.degirmenmakina.com.tr 44 Yavuz Değirmen Makinaları KAHRAMANMARAŞ MERKEZLİ 45 Ar-İş Değirmen Makinaları Sanayi 13

SAKARYA MERKEZLİ 46 Demaksan Değirmen Makinaları http://www.demaksanmakina.com.tr Kaynak: Alan Araştırması Sonuçları 14