Ma k a l e-2 Türkiye de İşsizliğin İzmir e Özgü Nitelikleri ve Çözüm Önerisi Olarak Yerel İş Kuluçkaları Özet Türkiye de sürekli işsizliğin yoksulluğa dönüşerek kalıcı bir nitelik kazanma eğiliminde olduğu, özellikle 2001 ekonomik krizi sonrasında önemli bir bulgu olarak gözlenmiştir. Kriz sonrası dönemde, işsiz büyüme olarak adlandırılan gelişme sürecindeki Türkiye de bu durum işsizliği nitelik ve kapsam bakımından etkilemiştir. İstihdamda tarım sektöründe yaşanan çözülme ve büyük kentlere göç bu olguyu pekiştirmekte ve çözümünü güçleştirmektedir. Türkiye geneli üzerinde işsizliğin yaşandığı İzmir ilinde bu olgu açıkça gözlenmektedir. İşsizliğin kentsel niteliği, çözümüne ilişkin çalışma ve uygulamaların bölgesel gelişme araçları kapsamında yerel düzeye indirgenmesini zorunlu hale getirmiştir. Yerel düzeyde uygulamaya geçirilebilecek bölgesel kalkınma projeleri ve çalışmalarla işsizlik sorunu aşılabilecek bir problemdir. Bölgesel gelişme politikaları ile desteklenecek yenilik-istihdam tabanlı sosyal nitelikli yerel iş kuluçkaları nın yaşama geçirilmesi somut çözüm önerisi olarak görünmektedir. Bölgesel kalkınma ajansları, yerel kuruluşlar, sivil toplum kuruluşları, meslek örgütleri ve dernekler, vakıflar ve üniversitelerin bileşkesinde oluşturulacak bir yapılanma ya da model altında; yerel bazda kendi işini kurma ve girişimciliğin özendirilmesi, finans, danışmanlık ve teknoloji desteği sağlanması yoluyla elde edilecek verimlilik ve istihdam artışı İzmir ekonomisini güçlendirerek yerel ekonomik zenginlik kazandıracaktır. Bu çalışmanın amacı, dünya ülkelerinde uygulanan başarılı örneklerinden hareketle, sosyal nitelikli bölgesel gelişme politikası aracı olarak, yenilik-istihdam tabanlı bir yerel iş kuluçkası modeli ni, İzmir için işsizlik sorunun çözümüne katkıda bulunabilecek bir uygulama önerisi olarak geliştirmektir. Anahtar kelimeler: işsizlik, yoksulluk, istihdam, iş kuluçkası, İzmir. 24 Eylül 2007
Özgeçmiş Doç. Dr. Güngör TURAN Yaşar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 1968 yılında Trabzon da doğdu. Lisans eğitimini 1988 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi İİBFakültesinde tamamladı. 1991 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma Ekonomisi Ana Bilim Dalında yüksek lisans, 1996 yılında da Türkiye de Toplu Pazarlık Sisteminin Ekonomik Analizi konulu teziyle doktora çalışmalarını tamamladı. 1989-1998 yılları arasında Dokuz Eylül Üniversitesi İİBF Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümünde, araştırma görevlisi olarak görev yapan Turan, doktoradan sonra çalışmalar yapmak üzere 1996-2005 yılları arasında Uluslararası Türkmen Türk Üniversitesi nde öğretim üyesi olarak akademik yaşamını sürdürdü. 2002 yılında doçent olan Turan ın Sovyet Sonrası Orta Asya: Sosyalist Devletten Sosyal Devlete Geçiş isimli kitabı (2006); Devlet Sosyalizminden Piyasa Ekonomisine Geçiş:Reformlar ve Politikala isimli kitabı (2007) yayınlanmıştır. Geçiş ekonomileri, piyasa ekonomisi, Türkiye de ücretler, istihdam, işsizlik ve bölüşüm sorunları konularında çalışma yapan Turan, halen Yaşar Üniversitesi İktisat bölümünde akademik yaşamını sürdürmektedir. Öğr. Gör. Hüseyin ÇİÇEK Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Gölhisar Meslek Yüksekokulu 1970 doğumlu Hüseyin Çiçek, lisans eğitimini Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü nde 1992 yılında tamamladı. Yüksek lisans eğitimini Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Anabilim Dalı Çalışma İlişkileri ve Yönetimi Programı nda Türkiye de Vakıf Müessesesinin Sosyo-Ekonomik Fonksiyonları (İzmir İli Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları Üzerine Bir Araştırma) isimli tezi ile 1996 yılında bitirdi. 1996-2001 yılları arasında Milli Eğitim Bakanlığı nda öğretmen olarak çalışan Çiçek 2001-2006 yılları arasında Süleyman Demirel Üniversitesi Gölhisar Meslek Yüksekokulu nda Öğretim Görevliliği nde bulundu. 2006 yılında Gölhisar Meslek Yüksekokulu nun Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi ne bağlanmasından sonrada halen buradaki görevine devam etmekte olan Çiçek, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İşletme Anabilim Dalında Stratejik Bir Yenilik Geliştirme Aracı Olarak İş Kuluçkaları ve Türkiye için Bir Model Denemesi isimli tezi ile 2007 yılında doktora programından mezun oldu. 25
1. Giriş Türkiye ekonomisinde 1980 li yıllarla birlikte başlayan, dışa açık-neoliberal iktisat politikalarıyla birlikte yürütülen ekonomik dönüşüm ve sanayileşme sürecinin (Boratav, 2005, 145-199; Kazgan, 2005, 255-286; Yeldan, 2005, 1-19; Şenses, 1994, 405-448) en büyük etkisi emek piyasaları üzerine olmuştur. Türkiye ekonomisinin yaşadığı ekonomik krizler, emek piyasaları üzerindeki sürekli işsizlik-derin yoksulluk etkileriyle geniş halk kitlelerini önemli ölçüde etkilemiştir. Ulusal ekonomi politikalarının uygulanmasındaki başarısızlık küresel ekonomik dalgalanma ve istikrarsızlıklarla birleşince Türkiye 2001 yılında tarihinin en ağır ekonomik krizini yaşamıştır. GSMH da yüzde 10 u aşan bir gerileme iki yıllık dönem içinde işsiz sayısını ikiye katlayarak 2.8 milyona çıkarmıştır. Türkiye ekonomisi toparlanarak 2002 yılından itibaren yeni bir büyüme dalgası içine girmiş olmakla birlikte; bu büyümenin işsizlik-yoksulluk kayıplarını telafi edici kazanımları henüz ortaya çıkmış değildir. Bu kazanımlarla birlikte, artan refahtan işsiz-yoksul kesimlere doğrudan ya da dolaylı düzenli bir gelir akışını sağlayacak, yerel bazda yenilik-istihdam tabanlı sosyal nitelikli bölgesel gelişme araçları yla neoliberal iktisat politikalarının geniş halk kitleleri üzerindeki yıkıcı etkilerinin en az düzeye indirgenmesi alternatif bir uygulama ve işsizlik sorununun çözümüne yerel düzeyde bir katkı olarak görünmektedir. Türkiye de sürekli işsizliğin yoksulluğa dönüşerek kalıcı bir nitelik kazanma eğilimine dönüştüğü, özellikle 2001 krizi sonrasında, önemli bir bulgu olarak gözlenmektedir. 2001 sonrası dönemde, işsiz büyüme olarak adlandırılan gelişme sürecindeki Türkiye de bu durum işsizlik olgusunu nitelik ve kapsam bakımından etkilemiştir. İstihdamda tarım sektöründe yaşanan çözülme ve büyük kentlere göç bu olguyu pekiştirmekte, çözümünü ise güç ve karmaşık hale sokmaktadır. 2005 yılı itibariyle, yüzde 13.1 lik bir işsizlik oranı ile Türkiye geneli üzerinde işsizliğin yaşandığı İzmir de bu olgu açıkça gözlenmektedir. Literatür ve dünya ülkelerindeki uygulama örneklerinden elde edilen başarılardan yola çıkarak; ülkemizde yenilik-istihdam tabanlı sosyal nitelikli bölgesel gelişme araçları kapsamında uygulamaya geçirilecek yerel iş kuluçkaları nın oluşturulmasına yönelik proje ve çalışmalar, işsizlik sorunun çözümüne katkıda bulunabilecek örneklerdir. Bölgesel kalkınma ajansları, yerel kuruluşlar, sivil toplum kuruluşları, meslek örgütleri ve dernekler, vakıflar ve üniversitelerin bileşkesinde oluşturulacak bir yapılanma ya da yerel iş kuluçkaları modeli altında kendi işini kurma ve girişimciliğin özendirilmesi, finans, bilgi ve teknoloji desteğiyle elde edilecek verimlilik-istihdam artışı İzmir ekonomisini güçlendirerek işsizlik sorununun çözümüne katkıda bulunabilecek bir öneri olarak görünmektedir. Bu çalışmanın amacı, ulusal düzeyde belirlenen bölgesel gelişme politikalarının bir aracı olarak, yenilikistihdam tabanlı, sosyal nitelikli yerel iş/işletme kuluçkası modeli nin, İzmir in işsizlik sorununun çözümüne yönelik bir katkı olarak sunulması ve uygulanmasını sağlamaktır. 2. Veriler ve Yöntem TÜİK verilerine göre, Türkiye de 1990 yılında binde 19.9 olan nüfus artış hızının yüksekliğinde belirgin bir düşüş (2005 yılı itibariyle binde 12.6) gözlenmesine karşın, nüfus yapısının genç olması nedeniyle, çalışma çağındaki nüfus artmıştır. Dış ekonomik şoklarla birlikte ulusal iktisat politikalarının uygulanmasındaki başarısızlıklar, her geçen gün artan çalışma çağı nüfusuna karşılık olarak istenilen düzeyde istihdam büyümesine olanak tanımamıştır. Türkiye ekonomisinin istihdam yaratma kapasitesi sınırlı düzeyde kalarak, 2001 krizi sonrası dönemde işsizlik yüzde 10 un üzerinde seyretmektedir. Yaklaşık olarak 2.5 milyon kayıtlı işsiz kitlesi içinde; iş bulma güçlükleri dolayısıyla iş bulma süresinin uzaması ile iş bulma beklentisi ve ümidinin kırılması gibi nedenlerle işgücü piyasası dışına çıkanların sayısı sürekli atmaktadır. Bu durum 26 Eylül 2007
Türkiye de işsizlik süresinin uzamasına, işgücü içinden belirli bir kısmının işgücü piyasası dışında kalmak suretiyle yoksulluğun derinleşip şiddetlenmesine yol açmaktadır. Türkiye de demografik yapı nedeniyle nüfustaki büyüme sürekli olarak istihdamdaki büyümenin üzerinde gerçekleşmiştir. 1980 yılından 2004 yılına kadar, çalışma çağı nüfusu 23 milyon artmış, buna mukabil yalnızca 6 milyon net istihdam yaratılabilmiştir. Sonuç olarak, çalışma çağındaki nüfusun istihdamını gösteren istihdam oranı, yüzde 43 olarak gerçekleşmiştir. Bu oran dünyada en düşük istihdam oranına sahip ülkelerden birinin de Türkiye olduğunu göstermektedir. Pek çok ülkede istihdam oranı yüzde 50 nin üzerinde gerçekleşmiştir. AB üyesi on beş ülke içinde bu oran 2004 yılında ortalama yüzde 65 tir. Türkiye ekonomisinin geçirmiş olduğu yapısal değişim ile birlikte tarımdaki çözülme ve büyük kentsel göç dalgası diğer büyük kentlere benzer şekilde İzmir i önemli ölçüde etkileyerek; şehirleşme oranı (İzmir de yüzde 81, Türkiye genelinde yüzde 65), yıllık nüfus artış hızı (İzmir de binde 22,38, Türkiye de binde 18.28), ve nüfus yoğunluğu bakımından Türkiye değerlerinin üzerine çıkarmıştır. İzmir güney doğu ve doğu illerinden önemli ölçüde emek göçü alma özelliğini halen sürdürmektedir. Bölge İstanbul dan sonra en fazla net göç alan bir yapıya sahiptir. TÜİK 2005 yılı verilerine göre, İzmir ili nüfusunun yüzde 18 i kırsal kesimde, yüzde 81 i kentte yaşamaktadır. İzmir ekonomisi ağırlıklı olarak sanayi, ticaret, ulaştırma-haberleşme ve tarımsal faaliyetlere dayalıdır. Yüzde 30.5 sanayi, yüzde 22.9 ticaret, yüzde 13.5 ulaştırma-haberleşme, yüzde 7.8 tarımsal faaliyet payları kentin ekonomik demografisini yansıtmaktadır. DPT tarafından 2003 yılında yapılan İller İtibariyle Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Araştırması na göre, İzmir üçüncü sırada yer almaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu tarafından en son 2001 yılında açıklanan kentsel düzeyde verilere göre İzmir de kişi başına GSYİH 3.215 dolardır. İzmir bu rakam ile Türkiye de altıncı sırada yer almıştır. 2005 yılı verilerine göre, ülke ihracatının yüzde 17.4 ü, ithalatın yüzde 12.5 i İzmir de gerçekleşmiştir. İhraç edilen ürünlerin yüzde 23.4 ü tarım ürünleri ve gıda, yüzde 19.4 ü tekstil ürünleri ve hammaddesi, yüzde 15.9 u elektrik, elektronik, makine ve teçhizat ürünlerinden oluşmaktadır. İthal edilen ürünlerin yüzde 42.8 i kimyevi ürünler, yüzde 25.3 ü elektrik, elektronik, makine ve teçhizat ürünlerinden oluşmaktadır. 3. Bulgular ve Tartışma Türkiye ekonomisinin düşük istihdam yaratma kapasitesi demografik ve ekonomik faktörlerin etkisiyle açıklanabilir (World Bank, 2006, 14). Çalışma çağı nüfusundaki artış hızı emek yoğun tarım sektöründen sanayi ve hizmetler sektörüne doğru gerçekleşen yapısal değişim ile birleşmiştir. Sanayi ve hizmetler sektöründe çıktı ve istihdam büyümesindeki artış eğilimi dolayısıyla istihdam yaratma kapasitesi bu sektörlerde yoğunlaşmıştır. Ekonomideki bu yapısal dönüşüm ile birlikte, emek yoğun tarım kesiminde yaşanan çözülme ve göç dalgası, özellikle kentsel sanayi ve hizmetler kesiminde; tarımsal işgücünün beceri ve vasıf düzeyindeki yetersizlikler dolayısıyla, istihdam edilememesine yol açmıştır (Tunalı, 2003, 45). Tarımsal işgücünün önemli bir kısmının emek piyasası dışında kalması kentlerde işsizliği arttırmış, iş bulma güçlüklerinden kaynaklanan sorunlar nedeniyle iş bulma ümidi ve beklentisinin zayıflaması kayıt dışı sektöre geçişi kolaylaştırmıştır. Böylece tarım kesiminde yevmiyeli ya da ücretsiz aile işçisi olarak istihdam edilen işgücünün önemli bir kısmı, emek piyasası dışında korumasız kalarak sürekli nakit gelir desteğini yitirmiştir. Yukarıdaki veriler, Türkiye geneline paralel olarak, İzmir için bir takım çıkarımlar yapma olanağı vermektedir. Öncelikle Türkiye ekonomisinin 1980 lı yıllardan itibaren geçirmiş olduğu transformasyona bağlı olarak, kısal kesimden kentlere, tarımdan sanayi ve aşırı olarak hizmetlere doğru gerçekleşen büyük göç dalgasının kentsel ve sanayi kesimi kaynaklı işsizliğin en önemli nedenlerinden olduğu ve bu yargının İzmir için geçerli olduğu söylenebilir. İzmir e özellikle bölgesel yoksulluğun şiddetle yaşandığı kırsal kesimlerden ve yörelerden; eğitim ve sağlık koşullarının yetersizliği, işsizlik ve geçim sıkıntısı, terör gibi nedenlerle yığınlar halinde yaşanan göçler, kent dokusunu bozacak şekilde gecekondu ve varoş tipi yerleşim biçimleri oluşturmak suretiyle, kentsel 27
faaliyete geçmesinden daha çok, mevcut kapasite kullanım oranın arttırılması, teknolojiye dayalı verimlilik artışları ve fazla mesai uygulamaları ile yakalanmıştır. Bu da imalat sanayiin istihdam yaratma kapasitesini sınırlandırmış, hatta daraltmış, Türkiye ekonomisini işsiz büyüme trendine sokmuştur. Diğer yandan, kamu kesiminin küçültülmesine yönelik iktisat politikaları ve özelleştirme uygulamaları, imalat sanayii başta olmak üzere, kamu kesimi payı ve istihdam kapasitesini önemli ölçüde düşürmüştür. alanlarda genel eğitim ve dolayısıyla beceri düzeyi düşük, kısmen formel emek piyasasında, kısmen de kayıt dışı yapı içinde, işsiz kitlesinin varlığına yol açmıştır. Emek göçünün bir kısmı belediyeler gibi yerel kuruluşlarda ya da büro hizmetleri ve sekreterlik gibi hizmet sektörü kapsamındaki işlerde, diğer bir kısmı ise krizler nedeniyle önemli bir durgunluk yaşayan ve kriz sonrası büyümenin en önemli kaynaklarından birini oluşturan inşaat sektöründe geçici ve mevsimlik olarak iş bulmuştur. Dolayısıyla, önemli ölçüde mesleki eğitim-beceri gerektiren, teknoloji yoğunverimlilik düzeyi yüksek işlerin giderek yoğunluk kazandığı, Türkiye ekonomisinin 1994-2001 döneminde yaşadığı üç önemli kriz nedeniyle istikrar ve açılım kazanamayan imalat sanayiinde kendilerine yer bulamamışlardır. Türkiye ekonomisin son yıllarda ihracata dayalı sektörler kaynaklı işsiz büyüme ivmesi, işsizlik probleminin yalnızca büyüme ile çözülemeyeceğini göstermiştir. Kriz koşulları altında imalat sanayiinde çok sayıda küçük ve orta ölçekli işletme kapanmış, üretime ara vermiş ya da büyük kapasite düşüşlerine gitmiştir. Bu durum göstermektedir ki, 2001 krizi sonrası büyüme trendi, imalat sanayiin kapasite genişlemesine yönelik yeni yatırımlar ve yeni işletmelerin Politika ve yaklaşım olarak kamu kesiminin ekonomide giderek etkisini yitireceği görüşünden hareketle, başta imalat sanayi olmak üzere, özel sektör istihdam bakımından tek kaynak haline gelmektedir. Özel sektör imalat sanayiinin yapısı incelendiğinde ise, teknoloji ve verimlilik düzeyi yüksek büyük ölçekli işletmelerin yanı sıra; önemli sayıda küçük ve orta ölçekli işletmeden meydana geldiği, bugünkü ekonomik koşullar altında işletme yapısı ve ölçeği itibariyle işsizlik sorununu tek başına çözebilecek yeterlilikte olmadığı, Türkiye nin işsiz büyüme trendini değiştiremeyeceği açıktır. Dolayısıyla, Türkiye ekonomisinin, kamu kesimi desteğinde ve özel sektör içerikli piyasa koşulları altında hareket edebilecek, başta ihracata dayalı sektörler olmak üzere, teknoloji-verimlilik düzeyi yüksek, yenilikçi ve dolayısıyla rekabetçi, yerel düzeyde küçük ve orta ölçekli işletmecilik ve girişimciliğin geliştirilmesi anlayışına dayalı yeni ve farklı bir model ile desteklenmesi gerekmektedir. Bu model ve yapılanmanın literatürdeki yeri ve dünyadaki uygulamalarından hareketle, yerel iş kuluçkaları modeline dayandırılması ve bunun sosyal nitelikli bölgesel gelişme politikası araçları ndan biri olarak Türkiye nin yerel kalkınma ve sanayileşme modeli şeklinde öngörülmesi gerekir. Bu model kısa dönemde emek verimliliği yüksek nitelikli istihdam, uzun dönemde ise teknolojik yeniliğe dayalı yerel ekonomik zenginlik yaratacaktır. Bu modelin öncelikli uygulanma yeri olarak, İzmir ekonomik gelişme potansiyeli ve sanayi altyapısı bakımından en uygun illerin başında gelmektedir. İzmir in imalat sanayi gelişmişlik düzeyleri incelendiğinde, 81 il içerisinde ikinci sırada yer aldığı görülmektedir. 28 Eylül 2007
İzmir de 1990-97 yılları arasında kurulmuş faal 6 Organize Sanayi Bölgesi (OSB) bulunmaktadır. Bunların haricinde kurulma aşamasında bulunan 6 ve planlama aşamasında olan 7 OSB bulunmaktadır. 1996 yılından itibaren 7.625 işyerlik 13 adet KSS, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı kredi imkanları ile, 722 işyerlik 10 adet KSS Kooperatif imkanlarıyla hizmete sunulmuştur. Hizmete sunulan 23 adet KSS de işyeri doluluk oranı %88 olup, 32.014 kişiye istihdam sağlanmıştır. İzmir de Teknoloji Geliştirme Bölgesi bulunmakta olup, yaklaşık 2.2 milyon m² lik alana sahiptir. Burada, 38 firma faaliyette olup, 50 kayıtlı firma yer almaktadır. Faaliyette olan firmalardan 26 tanesi yazılım-bilişim, diğerleri de elektronik, AR-GE ve ileri malzeme sektöründe faaliyet göstermektedir. Ayrıca, küçük ve orta ölçekli işletmelerin uluslararası alanda rekabet gücünün artırılması, yeni teknolojilerle tanışması ve kendi geliştirdikleri teknolojileri dünyaya satmaları amacıyla Avrupa Komisyonu 6. Çerçeve Programı kapsamında desteklenen ve Ege Üniversitesi, Ege Bölgesi Sanayi Odası, İzmir Atatürk Organize Sanayi Bölgesi ve KOSGEB in proje ortaklığıyla kurulan Yenilik Aktarım Merkezi IRCEGE faaliyetlerine başlamıştır. İzmir in sahip olduğu bu teknolojik altyapı ve birikim, bölgesel gelişme politikası aracı olarak yenilik ve istihdam tabanlı yerel iş kuluçkası modelinin uygulanması açısından çekici bir ortam sunmaktadır. İş kuluçkası (incubator), literatür ve Türkiye deki algılanma biçimine uygun olarak, sosyal nitelikli bölgesel gelişme aracı olarak kabul edilmekte (DPT, 2006, 29) ve ortak bir mekan yani işyeri, başta büro hizmetleri olmak üzere, iş kurma ve geliştirme, muhasebe, finansman, yönetim, organizasyon ve hukuki danışmanlık hizmetleri sağlayarak yeni ve küçük işletmeleri diğer bir deyimle yenilikçi KOBİ leri geçici bir süre besleyen, destekleyen, izleyen yenilik, teknoloji, istihdam ve bölgesel gelişme tabanlı birimler şeklinde tanımlanmaktadır. Ülkemizde iş kuluçkaları, 2003 yılından itibaren faaliyete geçirilerek; genellikle kar amacı taşımayan sosyal nitelikli ve işsizler için istihdam yaratma öncelikli İş Geliştirme Merkezleri (İŞGEM) şeklinde kabul görerek kurulmuş ve işletilmektedir. İş geliştirme merkezleri yanı sıra, işletme kuluçkaları, KOBİ fidanlığı gibi kavramlarla da ifade edilmektedir. Türkiye de özellikle üniversitelerin başını çektiği ve daha çok teknoloji alanında hizmet vermek üzere tasarlanmış inkübatörler bulunmaktadır. Bunlar kısaca TEKMER (Teknoloji Geliştirme Merkezleri) olarak adlandırılmaktadır. Türkiye deki başarılı kuluçka uygulamalarından biri de Cyberpark tadır. Cyberpark ta TTGV, KOSGEB ve Bilkent Üniversitesi işbirliği ile teknoloji yoğun alanlarda girişimciliği teşvik etmek amacıyla fikir sahiplerine ve yeni kurulan küçük şirketlere uygun koşullarda ofis alanı, malzeme ve danışmanlık hizmetlerinin verildiği bir Kuluçka Merkezi bulunmaktadır. Bu merkez, sivil toplum örgütü, kamu ve özel sektör işbirliğiyle kurulması sebebiyle bir ilk olma niteliğini de taşımaktadır. Türkiye de dış finansmanı Dünya Bankası tarafından sağlanan ve Özelleştirme İdaresi başkanlığı koordinasyonunda yürütülen Özelleştirme Sosyal Destekleme Projesi kapsamında, proje öncü kuruluşu KOS- GEB tarafından, hizmet sağlayıcılar eli ile, işsizlere yönelik mikro ve küçük ölçekli iş kurma danışmanlık desteği ve iş geliştirme merkezi hizmetleri kalkınma için yerel işbirliği ve katılım anlayışıyla sunulan İŞ- GEM hizmetleri kar amacı gütmeyen sosyal içerikli, 29
kendi işini kurmak isteyen işsizlere yardımcı olmak ve dolayısıyla istihdam etkisi yaratma amacıyla kurulan ve işletilen bir modeldir. Bugün gelinen nokta ve yaratılan istihdam istenilen düzeyde olmasa da bu modelin ülkemizde yaygınlaştırılması ve çeşitli araçlarla teşvik edilmesi gerektiği yönünde fikir birliği bulunmaktadır. İŞGEM ler Türkiye için başarılı ve yaygınlaştırılıp teşvik edilmesi gereken bir model olmakla birlikte, kuruluş ve işletilmesindeki öncelikli hedefler ve amaçlar bakımından farklılıklar göstermektedir. Öncelikle sosyal içerik ve işsizlere iş kurma yoluyla istihdam ve zenginlik yaratma yönü ağır basan bu modelin kendine özgü koşulları bulunmakta, özellikle çok küçük, 2-3 çalışanlı mikro işletmeler kurmayı teşvik etmesi dolayısıyla Türkiye uygulamasında, yenilik ve teknolojik gelişme etkisi çok sınırlı kalmaktadır. Diğer bir ifadeyle, İŞGEM ler kar amaçlı olarak piyasa koşulları altında kurulup işletilen, öncelikli hedefi yenilik, teknoloji geliştirme ve transferi olmayan ancak yerel işbirliği ve katılım anlayışıyla yeni işler ve istihdam sağlama yoluyla ulusal kalkınmayı gerçekleştirme ve tamamlamaya yönelik bölgesel gelişme politikası araçlarından biri olarak kullanılmamaktadır. İŞGEM lerin ekonomik gelişme ve niteliğinin ikinci planda kalması Türkiye için farklı bir modelin geliştirilmesi gerekliliğini ortaya çıkarmaktadır. Dünyada öncelikle sosyal nitelikli tür ve kapsamda işletilen örneklerine uygun olarak; öncelikli hedefi yenilik, teknoloji üretme, geliştirme, teknoloji transferi olan, üniversite projelerinin ticarileştirilmesi programı altında üniversite sanayi işbirliğinin özendirilmesi ve gerçekleştirilmesine yönelik, piyasa koşullarında hareket eden kar amaçlı kamu-özel bütün toplumsal birimlerin ve sivil toplum örgütlerinin katılımının sağlandığı, bölgesel gelişme politikalarını gerçekleştirme aracı olarak kullanılabilecek yerel bir yapılanma altında kurulup işletilebilecek bir model ülkemiz için kaçınılmazdır. İzmir için önerilebilecek bir iş kuluçkası modeli; kısa dönemde istihdam tabanlı ve insan kaynakları gelişimi, uzun dönemde yenilik, teknoloji transferi ve teknoloji geliştirme tabanlı yenilikçi bir yaklaşımla geliştirilmelidir. Çünkü iş kuluçkalarından kısa dönemde kar beklemekten daha çok istihdam ve insan gücü kaynaklarını geliştirmeye yönelik bir beklenti daha rasyonel bir yaklaşım olacaktır. Bu amaca en uygun iş kuluçkası türü, bölgesel gelişme politikası aracı olarak temel felsefesi, yenilik ve teknoloji transferi yoluyla yeni işler ve istihdam yaratma hedefine yönelik sosyal nitelikli bölgesel gelişme aracı olarak önerilebilecek yenilik tabanlı yerel iş kuluçkaları dır (Yunos, 2002, 177). Sosyal nitelik, iş kuluçkasını yenilik, teknoloji geliştirme ve transferi, üniversite projelerinin ticarileştirilmesi gibi hedefler üzerine oturturken; diğer taraftan, yeni işler ve istihdam yaratma, insan kaynaklarını geliştirme hedefine odaklanmayı ifade eder. Ancak, yenilikçi yerel iş kuluçkası sosyal nitelikli bölgesel gelişme aracı olarak bölgesel gelişme politikası ile uyumlaştırılmalı ve yönlendirilmelidir (Wynarcyzk, Raine, 2005, 207). Öte yandan, yerel iş kuluçkası, kar amaçlı olarak serbest piyasa koşullarında hareket eden yenilik, yeni ürünler ve teknoloji üretimi ile yeni teknoloji süreçleri, üniversite projelerinin ticarileştirilmesi yoluyla paydaşlarına ekonomik kazançlar sağlayan, kamu ve özel bütün toplum birimleri ve sivil toplum örgütlerinin katılımını çeken bir yapıya kavuşturulmalı ve ekonomik zenginlik yaratmak gibi ticari bir anlayışla kurulup işletilmelidir. Yenilik tabanlı yerel küçük ve orta ölçekli girişimciliğin desteklenmesinde temel amaç, üniversite, enstitü ve araştırma merkezlerinin yürütmüş ve sonuçlandırmış oldukları teknolojik yenilik amaçlı Ar-Ge projeleri sonunda ortaya çıkan ürünlerin ve süreçlerin ölçek ekonomisine uygun biçimde ticarileştirilmesine yardımcı olmak amacıyla üretim yatırımlarına destek verilmesi yoluyla Türk sanayiin uluslararası pazardaki rekabet gücünün artmasına katkı sağlamaktır (OECD, 2005,11). Yenilikçi KOBİ lere yönelik olarak yerel iş kuluçkasının sunabileceği hizmetler şunlardır: Kuluçkaya alma öncesi hizmetler: ön kuluçka hizmetleri, ön yapılabilirlik, iş fikri vs. İş planlama ve bir şirket kurma: iş planı oluşturma (finansman, iş modeli analizi, teknolojik değerlendirme, pazar analizi, teknik/pazar analiz raporu 30 Eylül 2007
satınalma), şirket kurma süreçleri ve hukuk danışmanlığı, İş yeteneklerini geliştirme eğitimi: yönetim danışmanlığı altında iş yönetimi, hukuk ve mevzuat, muhasebe danışmanlığı ve ilgili diğer hizmetler, Paylaşılabilir alan ve ortak kullanım hizmetleri: mekan kullanımı (ucuz kiralık işyeri kolaylıkları) ve ofis altyapısı (internet, telefon, faks, bilgisayar, sekreterya, fotokopi vs.), Yeni teknolojik ürün, teknolojik üretim süreçleri ve hizmet geliştirme konusunda tavsiyede bulunma: teknolojik destek (uzmanlık, laboratuar, teçhizat, test, bilgi/görgü arttırma), Diğer girişimciler ile kullanıcılarla ağ oluşturma: iş ve teknoloji çevresine erişim (pazarlama/satış, üst düzey yönlendirme), Banka finansmanı, yardım ve girişim sermayesini tedarik ve artırmaya yardım etme, Kuluçka riskli işler sermaye fonu, iş meleği ağı ve danışmanlığı sağlama, Personel işe alımı ve yönetimi konusunda tavsiyede bulunma, Güvenilir/uzman danışmanlar, kurul üyeleri ve diğer üst düzey danışmanlar, Piyasa araştırması, satışlar ve pazarlama destek hizmetleri, Mal ihraç etme, dış pazar bağlantıları ve ortak bulmaya yardım etme, E-iş ile bilgi ve iletişim teknolojilerinin diğer yönleriyle ilgili yardım ve danışmanlık. İzmir için bir model olarak önerilebilecek, sosyal nitelikli bölgesel gelişme aracı olarak yenilikçi yerel iş kuluçkasının kuruluşu, çalışma usul ve esasları, yönetimi ilgili yönetmeliklerle yasal dayanağa oturtulmalıdır. Yenilikçi yerel iş kuluçkasının organizasyonunda en az beş taraf yer almalıdır: Yerel yönetimler ve yerel ekonomik kalkınma organizasyonu, Yerel özel sektör, Üniversiteler, Yerel organizasyonlar ve sivil toplum örgütleri, Yenilikçi yerel girişimciler. İş kuluçkalarının kamu ve özel sektör sponsorları tarafından geniş tabanlı bir ortaklıkla desteklendiğinde başarılı olma ihtimalinin arttığı görülmektedir. Özellikle, ister finans şeklinde isterse diğer destek türleri şeklinde olsun, özel sektör girdilerinin artırılması oldukça önemlidir. Ne var ki, bunun kuluçkanın kuruluşunda olması mümkün olmayabilir. Bu nedenle, başlangıçta kuluçkaların kamusal fonlarla desteklenmesi genellikle kabul görmektedir. Ancak birkaç yıl geçtikten sonra iş kuluçkaları özel sektör fonlarını çekebilmekte ve işletme maliyetlerini karşılamak için (kira gibi) diğer gelir kaynaklarına kavuşmaktadır. Yenilikçi yerel iş kuluçkasının finansman kaynakları şunlar olabilir: Sübvansiyonlar: Ulusal otoriteler ve kamu kuruluşları, Bankalar ve diğer özel sektör kuruluşlarından yapılan ödemeler, Üniversiteler ile araştırma-geliştirme kuruluşlarından yapılan ödemeler, Kira geliri ve diğer kuluçka ücretleri, Diğer gelirler: örneğin, hizmet sözleşmelerinden elde edilen, Yatırım gelirleri, örneğin, işletme payları, net gelirler, Sübvansiyonlar: AB ve diğer uluslararası kuruluşlar. 4. Sonuç ve Öneriler Türkiye ekonomisinin son yıllarda içinde bulunduğu yüksek büyüme-düşük istihdam eğilimi, işgücüne katılma oranlarındaki düşüşler ve işsizlikteki yükselmelerle birlikte gerçekleştirilmiştir. Kriz sonrası, sürekli yüksek işsizlik ivmesi, işsizlik oranlarında da uzun dönemli yükselmeyi beraberinde getirmiştir. Özellikle gençler arasında işsizliğin yaygınlaşması 31
biçimi önemli bir istihdam tipi olarak yaygınlaştırılmalıdır. Bunun için işgücünün beceri düzeyinin yanı sıra, KOBİ leri özendirici bir yatırım iklimi ve süregelen ekonomik büyüme önemli bir etken olarak karşımıza çıkmaktadır. Kendi işini kurma ve girişimcilik desteklenmesi gereken en uygun istihdam tipi olarak geliştirilmelidir. Öte yandan, emek piyasasında beceri düzeyi düşük işçileri piyasaya kazandırma farklı bir strateji geliştirmeyi gerektirir. Kendi işini kurma ve girişimcilik biçiminde yeni istihdam imkanlarının oluşturulmasının ekonomi için çok yaşamsal bir önem taşımasının nedeni; doğrudan ve dolaylı olarak, tarım kesiminden çözülen ücretsiz yardımcı aile üyelerinin yanı sıra, giderek daha fazla sayıda ücretli çalışanlara istihdam fırsatları sağlamasıdır. Dolayısıyla, işsizliğin azaltılmasında önemli bir işlev görebilir. Kendi işini kuranların oranı süregelen büyüme dönemlerinde yükselmekle birlikte, resesyon dönemlerinde en azından düşmemektedir. Yeni istihdam sahalarının verimliliği yüksek işletmeler tarafından oluşturulması ve istihdamın verimliliği yüksek işlerde yoğunlaşması sürecinin oluşturulması gerekir. nedeniyle, işsizlik hükümetler için çözümü karmaşık bir hale gelmiştir. Sürekli işsizlik yapısı, iş arayan pek çok kişiyi işgücü piyasasında istihdam edilemez konuma getirebilir, kayıt dışı piyasa koşulları altına sokarak korumasız, desteksiz halde yoksulluk eşiğine sürükleyebilir. Geçimlik ya da düşük ve düzensiz ücretli kayıt dışı istihdam tipinin yaygınlaşması ile birlikte işgücü piyasasında fazla mesai uygulamalarının artması işsizliği önlemenin oldukça güç olduğunu göstermektedir. Emek piyasasının işlevselliğini arttırmaya yönelik aktif programlar ve politikalar tipik olarak güçlü ve kayıtlı bir ekonomik yapının varlığını gerektirir. Kriz sonrası süregelen büyüme koşullarında, kendi işini kurma ya da kendi işinde istihdam ve girişimcilik Sonuç olarak, dünyadaki uygulama ve örneklerinden hareketle, sosyal nitelikli bölgesel gelişme araçlarından biri olarak işsizliğin yerel düzeyde çözümünde bir katkı olarak geliştirilebilecek, piyasa koşulları altında, dolayısıyla kar elde etme motifiyle hareket edebilecek, yerel bazda yenilikçi ve istihdam tabanlı iş kuluçkaları modelinin uygulanması ve yaygınlaştırılmasına ilişkin önerilerimiz aşağıda sıralandığı gibidir: Türkiye ekonomisinin, kamu kesimi desteğinde ve özel sektör içerikli piyasa koşulları altında hareket edebilecek, başta ihracata dayalı sektörler olmak üzere, teknolojik ve verimlilik düzeyi yüksek, yenilikçi ve dolayısıyla rekabetçi, yerel düzeyde küçük ve orta ölçekli işletmecilik ve girişimciliğin geliştirilmesi anlayışına dayalı yeni bir yapılanmaya girmesi gerekmektedir. Bu model ve yapılanmanın literatürdeki yeri ve dünyadaki uygulamalarından hareketle, yerel iş kuluçkaları modeline dayandırılması ve bunun sosyal nitelikli bölgesel gelişme politikası araçları ndan biri olarak Türkiye nin yerel kalkınma ve sanayileşme modeli olarak öngörülmesi gerekir. 32 Eylül 2007