RADYO VE TELEVİZYON STÜDYOLARI

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3037 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1987 RADYO VE TELEVİZYON STÜDYOLARI Yazarlar Mümin PEKER (Ünite 1) Öğr.Gör. M. Erdem GÖSTERİŞLİ (Ünite 2-4) Yrd.Doç.Dr. S. Serhat SERTER (Ünite 3) Yrd.Doç.Dr. D. Alper ALTUNAY (Ünite 5) Yrd.Doç.Dr. Özgül BİRSEN-Uzm.Dr. Güzin KIYIK KICIR (Ünite 6) Editörler Yrd.Doç.Dr. Ufuk KÜÇÜKCAN Yrd.Doç.Dr. A. Atilla DOĞAN ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2013 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafiker Gülşah Karabulut Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Radyo ve Televizyon Stüdyoları ISBN 978-975-06-1695-2 1. Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Ocak 2013 ii

İçindekiler Önsöz... iv 1. Televizyon Stüdyosu 2 2. Televizyon Stüdyosu Çalışanları ve İş Akışı 40 3. Stüdyo Televizyon Program Türleri... 58 4. Televizyon Stüdyosu Program Yapım Aşamaları 82 5. Stüdyo Yapımlarında Yönetmenlik 98 6. Radyo Stüdyosu ve Radyo Programı Yapım Aşamaları 118 iii

Önsöz 2000 li yıllarla birlikte medya, telekomünikasyon ve bilişim alanları arasındaki yöndeşme hızla radyo ve televizyon yayıncılığını yeni biçimlere dönüştürürken yepyeni platformlar aracılığıyla içerikler her zaman ve her yerde izleyiciyle buluşmaya başlamıştır. Alıcı kitle, sabit ve mobil ortamlarda eğlenceden eğitime her türlü medya içeriğine ister eşzamanlı ve doğrusal yayıncılık ile isterse de eşzamansız, tercihli ve istediği zaman dilimi içerisinde ulaşmaktadır. Tüm bu değişikliklere rağmen değişmeyen tek şeyin Kral içerik olduğu gerçeği kuşkusuzdur. Medyadaki tüm bu değişimlerle birlikte içeriğin çeşitlenmesi de doğaldır. Yayıncılık türü ve platforma göre de tasarlanan içerikler kimi zaman mobil ortamlarda kısa içerikler, kimi zaman sayısal platformlarda etkileşimli hale dönüşmektedir. Ancak tüm bu değişime rağmen üretim biçimleri hala aynı süreçleri takip etmekte, stüdyo ve dış yapım olarak program üretim süreçleri hemen hemen değişmeden geleneksel yapısını korumaktadır. Özellikle stüdyo yapımları eğlenceden habere, kadın programlarından açık oturumlara, talk show lardan yarışma programlarına kadar tüm televizyonların vazgeçilmez ve birinci üretim biçimi olma özelliğini korumaktadır. Radyolarda ise neredeyse tümüyle stüdyo içerisinde hazırlanan radyo programları radyo yayıncılığının temel üretim biçimidir. Alt yapısı ve teknolojisi özel olan radyo ve televizyon stüdyoları hem teknik hem de yapım olarak kendine özgü uzman personele ve iş akış süreçlerine sahiptir. Bu kitap hem bu üretim biçimi içerisinde çalışan uzman personelin kimler olduğunu ve görevlerini hem de bir yapımın iş akış süreçlerini anlatırken diğer taraftan da teknik olarak çok özellikli bir altyapıya sahip olan stüdyo sistemini ayrıntılarıyla tanımlamaktadır. Ayrıca kitap stüdyo sistemi içerisinde üretilecek yapım türlerini açıklarken üretimin yapım aşamalarını da ayrıntılı bir şekilde anlatmakta ve okuyucuya yol göstermektedir. Tüm bu çalışmaların gerçekleştirilmesinde ve kitabın şekillenmesinde yol gösterici desteklerini esirgemeyen Prof.Dr. Nazmi Ulutak a, ünite yazarları olarak çalışan yazarlar Yrd.Doç.Dr. Serhat Serter, Yrd.Doç.Dr. Alper Altunay, Yrd.Doç.Dr. Özgül Birsen, Öğr.Gör. Mehmet Erdem Gösterişli, Uzm.Dr. Güzin Kıyık ve Mümin Peker e ve ayrıca dizgi ekibine, basımevi çalışanlarına teşekkür ederim. Başarı dileklerimle... Editör Yrd.Doç.Dr. Ufuk KÜÇÜKCAN iv

1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Televizyon stüdyosu kavramını tanımlayabilecek, Kontrol odalarının tanımını ve ayrımını yapabilecek, Teknik yapım mekanlarını açıklayabilecek, Teknik çalışma mekanlarını açıklayabilecek, Program üretim zinciri ve yayın sürecini sıralayabilecek, Kasetsiz televizyon yapım sürecini tanımlayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Televizyon Stüdyosu Stüdyo Akustiği Kontrol Odası Yayın Odası Televizyon Projesi Kamera Kurgu Kayıt Sayısallaştırma Yayın İçindekiler Giriş Televizyon Stüdyosu Kontrol ve Yayın Odaları Teknik Yapım Mekanları Teknik Çalışma Mekanları Televizyon Programı Üretim Süreci Kasetsiz Televizyon Programı Yapım Süreci 2

Televizyon Stüdyosu GİRİŞ En popüler kitle iletişim araçlarından biri olan televizyonda, izleyicilerin beğenileri, beklentileri ve günlük olaylar hakkında bilgilenme ihtiyaçları doğrultusunda, sürekli olarak değişen içerikler yayınlanır. Bir çok türü olan televizyon program içeriklerinin üretim süreci, farklı şekillerde ve farklı mekanlarda gerçekleşir. İzleyicinin gözüyle bakıldığında, bir televizyon ekranı ve ekranda sürekli değişen görüntüler, tercihler doğrultusunda değiştirilen farklı televizyon kanalları görülmektedir. Bu ünitede, televizyon ekranına kadar gelen yayın sinyali geriye doğru bir yolculukla takip edilecektir. Yayın sinyalinin çıkış noktasına ulaşıp, bir televizyon program üretim tesisinin yapısı incelenecektir. Yapılan araştırmalar gösteriyor ki, bir gün içerisinde televizyon izleme süreleri, izleyicinin profiline, yayın saatlerine ve yaş gruplarına bağlı olarak 2 ile 5 saat arasında değişmektedir. Bu durum, televizyon kuruluşlarını izleyiciyi kendi ekranlarına çekebilmek için cazip programlar üretmeleri konusunda bir yarışın içine sokmaktadır. İzleyicinin tercihleri daha çok içeriklerle alakalı olmakla beraber, televizyon kuruluşunun, çekim mekanlarının kalitesi ve teknik altyapısı, içeriğin en etkili bir şekilde algılanmasına katkıda bulunur. Bu amaçla televizyon program üretimlerinin bir kısmı, profesyonel yaklaşımla tasarlanmış televizyon stüdyolarında ve stüdyolara bağlantılı kontrol odalarında gerçekleştirilmektedir. Bu alanların tasarımları, içerisinde kullanılacak cihazların ve yayın formatının kalitesi, üretilen programların izleyici algısını önemli oranda etkiler. İlgiyle izlenen televizyon programlarının bazıları da, stüdyo imkanları kullanılmadan, dış mekanlarda çekilmektedir. Bu çekimler, portatif ekipmanla yapıldığı gibi mobil araçların içerisine yerleştirilen stüdyo ekipmanıyla da yapılır. Mobil araçla yapılan çekimler sırasındaki iş akışları stüdyo çekimiyle büyük benzerlikler gösterse de içeriğe bağlı olarak uygulama farklılıkları vardır. Televizyon programı üretim süreçleri, farklı teknik alanlarda, çok çeşitli teknik cihazın kullanılmasıyla ve farklı uzmanlıklara sahip ekiplerin bir arada çalışmasıyla yürütülmektedir. Bu üniteyi tamamladığınızda, stüdyo, kontrol odaları ve diğer teknik mekanların işlevleri ve bu mekanlarda çalışan teknik personelin program üretim sürecine katkılarını kavrayacaksınız. Bir televizyon kuruluşunun temel öğeleri, personel yapısı ve bir televizyon programının çekim süreci hakkında bilgi sahibi olacaksınız. TELEVİZYON STÜDYOSU Televizyonda yayınlanmak üzere program çekimlerinin yapıldığı, özel tasarımı olan ve amaca uygun nitelikli malzemeler kullanılarak üretimi yapılmış, sesin, ışığın ve hareketin tamamen kontrol edilebildiği mekanlar, televizyon stüdyosu olarak adlandırılır. Televizyon programları stüdyo olanakları kullanılarak çekilebileceği gibi farklı program türlerinde, çekimi yapılacak olayın türüne bağlı olarak açık alanlardan, spor karşılaşmalarının yapıldığı spor salonları, stadyumlara veya müzik konserlerinin yapıldığı konser salonlarına kadar değişik yerlerde çekilebilir. Anlaşılacağı gibi stüdyo dışında da beğenilen izlenme tercihleri yüksek ve aynı zamanda stüdyo koşullarına göre avantajlı yönleri olan programlar üretilebilir. Televizyon stüdyosunda yapılan çekim süreci, planlı çalışmaya daha uygundur. Stüdyo çekimini gerçekleştiren teknik ekip program üretim 3

aşamalarındaki tüm faktörleri kontrol edebileceği gibi olumsuz dış etkilerden uzak kaliteli televizyon programları üretebilir. Faaliyet alanlarına göre, her kuruluşun binası kendi kullanım amacına uygun olarak inşa edildiği gibi televizyon yayın ve yapım üretimlerinin gerçekleştirildiği binalar da kendi iş üretim süreçlerine uygun olarak tasarlanmalıdır. Bu tasarımda dikkat edilmesi gereken çok önemli teknik ayrıntılar vardır. Bir televizyon yapımı sürecinde farklı işlevsellikte uzmanlıkları olan ekipler çalışır. Bu ekiplerin gerek ayrı ayrı gerekse birlikte çalışacakları mekanlara ihtiyaç vardır. Farklı işlevselliğe sahip bu mekanların yapım süreçlerine en uygun ergonomik yapıda projelendirilmesi ve iş akışları göz önüne alınarak mekan yerleşimlerinin bina içerisinde nerelere yapılacağına karar verilmesi gereklidir. Televizyon binalarının en önemli mekanlarının başında stüdyolar gelmektedir. Stüdyolar, kullanım amaçlarına göre çeşitli büyüklüklere sahip oldukları gibi, tavan yüzeylerinde, merkezi havalandırma kanalları ve ışık sistemleri olacağı dikkate alınarak da belirli bir yükseklikte tasarlanır. Çekim yapılacak sahnenin yeterli ışıkla aydınlatılması kameranın iyi resimler yakalaması için önemlidir. Özel ışık teçhizatları teleskopik askılar, ışık askıları (pantograf) veya ışık asansörü (hoist) ile yukarıdan asılan ışık bağlantı aksamına bağlanır. Stüdyoda kullanılan ışık kaynakları 1000 W, 2000 W veya daha yüksek enerji harcama değerlerine sahiptir, ışık kaynaklarının kontrolü ışık kontrol odasında bulunan ışık kumanda panelindeki ışık ayar anahtarı tarafından yapılır. Televizyon stüdyosu deyince, televizyonda yayınlanacak programlarının üretilmesi amacıyla özel tasarımı olan ve ses yalıtımlı mekanlar aklımıza gelmelidir. Stüdyoda yapılan çekimler sırasında dış mekanlardan kaynaklanan istenmeyen seslerin stüdyo içerisine ulaşması kabul edilecek bir durum değildir. Stüdyonun projelendirme ve inşası aşamalarında ses yalıtımı olan bir stüdyo tasarımı yapılmalı ve stüdyonun içi ile dış mekanlar arasındaki ses iletişimini ortadan kaldıracak yüzer zeminli, oda içinde oda prensibine göre stüdyo inşa edilmelidir. Stüdyoda çekimi yapılacak program türlerine bağlı olarak stüdyo içerisinde bulunması gereken çalışan personel ve konuk sayısı değişken olacaktır. Çekim süresince insan unsurunun yanı sıra çekimin ne kadar basit yada karmaşık olduğuna bağlı olarak stüdyo içerisinde kullanılacak, kamera, monitör, mikrofon, ışık ve dekor gibi cihaz yada malzemenin miktar ve niteliği de belirlenir. Stüdyo Çeşitleri Televizyon stüdyoları sesli ve görüntülü olarak yayın için programların üretildiği özel mekanlardır. Stüdyolar temel olarak aynı prensiplere göre tasarlanmalarının yanı sıra bulundukları televizyon kanallarının yerel yada ulusal büyüklüklerine göre çeşitlere ayrıldığı gibi program üretim merkezlerinin büyüklükleri ve program üretme kabiliyetlerine bağlı olarak da çeşitlilik gösterirler. Stüdyolar, haber amaçlı basit birkaç kameranın sığabileceği büyüklükteki mekanlardan, üretimi yapılacak programın türüne bağlı olarak 1000 m² büyüklüğe kadar çeşitlilik gösterir. Daha büyük stüdyolar genellikle program üretim merkezlerinde bulunur. Program üretim merkezi film endüstrisinde filmlerin sesli olarak çekildiği stüdyolara verilen isim olan sesli çekim stüdyosu olarak adlandırılır. Bir televizyon kanalı haber ve hava durumu programlarının çekimi için orta boy bir stüdyoya sahipken, bunun yanında özel yapımların ve reklamların kaydı için farklı stüdyolara da sahiptir. Bazen birtakım özel ayarlamalarla farklı mekanlar bir stüdyoya dönüştürülür programların bazı bölümleri bu mekanlarda çekilir. Stüdyo Tasarım Özellikleri Televizyon stüdyosu çekim için özel tasarlanmış dekor ve arka fonun yanı sıra çekimde kullanılacak kameraların rahatça hareket edebilmeleri için yeterli alana sahip olmalıdır. Stüdyo dışarıdan gelen seslere karşı yalıtılmış olmalı, yankılanma miktarını kontrol edebilmek için akustik açıdan özel olarak tasarlanmalıdır. Ses geçirmez kapılar çekim öncesi ve çekim sırasında kontrol odası ve stüdyo dışarısındaki alanlara erişimi sağlar. Stüdyoda İnsan geçişleri için tasarlanan kapıların yanı sıra dekor ya da sette kullanılacak hacimli ekipmanın stüdyo dışında bulunan depolama alanlarından stüdyoya taşınmaları amacıyla büyük ve ağır kapılar vardır. Sabit kameralı stüdyolar dışında tüm stüdyo 4

mekanlarının zemini, tekerlekli kamera sehpaları üzerinde bulunan kameraların hareketli görüntülerde titremeden görüntü alabilmeleri için pürüzsüz düz olacak şekilde tasarlanmalıdır. Kontrol odalarında bazı teknik cihazlar ve bu cihazları kullanan, çok sayıda teknik personel bulunmaktadır. Kontrol odaları stüdyo duvarına bitişik olduğu gibi stüdyodan bağımsız olarak farklı bir mekanda da tesis edilebilir. Stüdyoya bitişik tasarlanmış kontrol odalarında, yapım sürecini yürüten teknik personelin stüdyodaki tüm faaliyetleri rahatça yönetebilmesi için iki mekan arasında ses geçirmeyen, özel yapılmış pencere bulunur. Modern stüdyolar geniş ekranlı görüntüler içeren televizyon yapımlarının çekilmesine olanak sağlamalıdır. Yüksek tanımlamalı (High Defination, HD) 16:9 çerçeve formatında çekim yapan kameralar, analog 4:3 format çekim yapan kameralara göre daha geniş görüşe sahiptir. Bu nedenle daha geniş sahnelerin kurulabilmesi için geniş setlere olan ihtiyaç artmaktadır. Stüdyonun yüksekliğinin 16:9 oranına uygun hale gelecek şekilde azaltılması mümkün gibi görünse de, asılı ışıkların yüksekliği ve yüksek seviyedeki havalandırma kanallarına olan ihtiyaç göz önüne alındığında yüksek tavan mesafesi zorunludur. Stüdyo ışıklarının gövdeleri ve hareketli taşıyıcı aksamı kamera açısına girmeyecek şekilde olmalı ve yüksek seviyede tavana asılı durmalıdır. Büyük ölçekli stüdyolar için ışıkların asılacağı tavan yüksekliği yaklaşık 9 metre civarında olmalıdır. Stüdyo Akustiği Bina içi kapalı ortamlarda ses kaynağından çıkan sesin hareketini, yansımasını ve yutulmasını inceleyen bilim dalına akustik denir. Stüdyoların tasarımı sırasında ses mühendisleri stüdyo içerisinde sesin nasıl hareket edeceğini, stüdyonun en, boy ve yüksekliklerine bakarak hesaplarlar. Yapılan hesaplamalar sesin stüdyo ortamındaki ne miktarda yankılanacağını ortaya koyar. Stüdyo tavanı ve duvarları genellikle sesin ayrım gözetmeksizin, stüdyonun çevresine çarpıp geri dönmesine engel olan akustik materyalden yapılır. Bunun yapılmasının nedeni televizyon stüdyosunda sesin ölü olmasının gerekmesidir. Akustik olarak döşenmiş stüdyoda elinizi çırptığınızda, ses hiçbir yere gitmiyormuş gibi görünür. Daha kötü bir akustik yapıya sahip stüdyoda bazı ekoya benzer yansımalar duyulur. Stüdyo içerisinde sesi oluşturan kaynakları gözümüzün önüne getirelim, ses kaydı için kullanılan mikrofon ile konuşmacı, bir müzik aleti ve bir müzisyen gibi ses kaynakları arasında belirli bir mesafenin olduğunu düşünelim. Kaynağından çıkan sesin bir kısmı direk mikrofona ulaştığı gibi aynı zamanda duvar, kapı, tavan, yüzey döşemeleri, dekor ve insan üzerinden birkaç kez yansıyan bazı indirekt sesleri de alacaktır. Bu yüzden ses, dolu bir stüdyoda, boş bir stüdyoda olduğundan bambaşka bir biçimde duyulur. Eğer stüdyo akustiği iyi tasarlanmış ise dolaylı dolaşan (indirekt) sesin etkisi doğrudan gelen (direk) sesi bir miktar kuvvetlendirecek şekilde olur. Akustik tasarımı iyi yapılmış mekanlarda dolaylı dolaşan sesin etkisi, sesin daha gerçekçi duyulmasına olumlu katkıda bulunur. Herhangi bir ses kaynağından çıkan sesin, yankı ya da çınlama olarak bilinen dolaylı dolaşan hali kulağınıza 0,2 saniyede ulaşırsa hiçbir sorun yaratmaz. Eğer stüdyo akustiği kötü tasarlanmışsa, dolaylı dolaşan sesin ortama, bozucu, gürültülü rahatsızlık veren bir etkisi olur. Konuşmada anlaşılabilirlik kaybolabilir, müzik sesi üzerinde bazı frekanslar baskın hale gelir bu da izleyici açısından gerçekliğin ortadan kalkmasına sebep olur. Stüdyo akustiğini etkileyen üç temel özellik vardır. 1. Ses izolasyonu 2. Sesin yayılması (Difüzyon) 3. Çınlama 5

Ses İzolasyonu Dış mekanlardan stüdyoya ulaşan seslerin etkisini kabul edilebilir seviyelere düşürmek amacıyla ses izolasyonu yapılır. Bir stüdyo programı yapım sürecinde, mikrofonlara harici seslerin girmesi kesinlikle istenmez. Ancak tam anlamıyla sesi yalıtmak aşırı maliyetli olabilir. Yapılması gereken, harici sesin mikrofon tarafından fark edilinceye kadar ne kadarının stüdyoya girmesine müsaade edilebileceğine karar vermek ve stüdyoyu bu yaklaşımla tasarlamaktır. İyi bir ses yalıtımı için mimari tasarım uzmanlarının kullandığı gürültü kriteri eğrilerine göz atacak olursak, düşük frekans değerlerine sahip seslerde eğrilerin db değeri olarak ses basınç değerlerinin yükseldiğini görüyoruz (Şekil 1.1). Bu değerlendirmeye göre kulak hassasiyetinin düşük frekans değerlerinde göreceli olarak daha az olması nedeniyle dışarıdan gelen düşük frekanslı seslere daha fazla müsaade edilebileceğini söyleyebiliriz. Alt taraftaki eğriden de anlaşılacağı gibi drama stüdyolarında, gürültüye en az miktarda müsaade edilir. Bunun gerekçesi şöyle açıklanabilir, dinleyici bir drama programında dışarıdan gelen uygun olmayan sesleri duyarsa sahnelenen gösterinin etkisi çok zayıflar. Ortadaki eğri genel amaçlı stüdyolar içindir, şekilden de anlaşılacağı gibi en fazla gürültüye müsaade edilen eğri müzik stüdyoları için kullanılan en üstteki eğridir. Uygulama alanlarına göre küçük farklılıklar olsa da stüdyoların ses yalıtımlarında müsaade edilen gürültü seviyeleri çok düşük değerlerde olduğu söylenebilir. Şekil 1.1: Gürültü Kriteri Eğrileri Stüdyolarda sesin taşınmasını iki yolla olur. Gürültü kaynağından çıkan ses yapının kendisi tarafından taşındığı gibi ayrıca hava yoluyla ses taşınması da söz konusudur. Yapı tarafından taşınan ses, kısaca bir binanın duvarları, zemini ve tavanı gibi temel unsurları tarafından yayılan ses şeklinde izah edilebilir. Yapı tarafından taşınan ses, stüdyoları yaylı döşemeler üzerine kurmak, kauçuk veya çelik yaylar üzerinde yüzdürmek suretiyle azaltılabilir. Stüdyo duvarları ve tavanı da yaylar üzerinde yüzdürülmüş döşeme üzerine inşa edilerek binanın diğer bölümleriyle hiçbir şekilde katı iletişim olmayacak şekilde yapı tasarlanır. Bu yalıtım kriterlerine dikkat edilerek yapılan stüdyo tasarımları doğal olarak inşaat maliyetlerini de çok fazla arttırır. Hava tarafından taşınan ses, hava yoluyla stüdyo içine yayılır. Bazı yöntemler kullanılarak hava yoluyla taşınan ses seviyesi kabul edilebilir değerlere düşürülür. Çok ağır materyalden yapılan ağır ve masif duvarlar inşa etmek sesi yalıtmak açısından önemli bir etken olduğu gibi, stüdyoya ait kapı ve pencerelerin önemli ses kaçaklarına sebep olabileceği dikkatten kaçmamalıdır. 6

Kapılar için tasarlanan kasaların duvarlara montajı, esnek malzemeler kullanılarak yapılmalıdır. Oda içinde oda prensibine göre üretilmiş duvarlardan hem dış hem de iç duvara ayrı ayrı kasa kullanılmalı ve kasalar arasında temas olmamalıdır. Sızdırmazlık için kasa ve kapı arasında conta kullanılmalıdır. Kapılar akustik kriterlere uygun olarak, stüdyonun kullanım şekline göre boyutlandırılıp üretilmelidir. Teknik personelin kullandığı kapıların dışında, set malzemelerinin ve sahne dekorlarının taşınmasına olanak sağlayan kapılar, normalden geniş ve büyük olarak tasarlanır. Bu kapılar genellikle 3 mt eninde ve boyunda olur. Stüdyo girişlerinde, sessizlik koridorları (sound lock) inşa ederek insanları stüdyoya girinceye kadar iki tane çift kapıdan geçmeye mecbur edecek arttırılmış izolasyona sahip alanlar oluşturulur (Şekil 1.2). Sessizlik koridoru adı verilen odalarda dış kapı ile iç kapı arasında bir antre oluşur. Sıralı giriş ve çıkış kapıları sayesinde stüdyo tek kapı kullanıldığında maruz kaldığı seslerden arındırılmış olur. Şekil 1.2: Sessiz koridordan stüdyoya giriş bölümü Stüdyo ve kontrol odası arasında kullanılan pencerelerle yüksek akustik izolasyona ulaşmak biraz karmaşık bir yapı gerektirmektedir, Çift cam veya üçlü cam sisteminden oluşan, özel kasası olan pencere sistemi kullanılır. Televizyon stüdyolarında kullanılan pencere kesiti (Şekil 1.3) te görülmektedir. İyi bir ses izolasyonu sağlayabilmek için, iki cam arasına ses sönümleyici delikli, akustik köpük kaplı malzeme konulur. İki cam arasında 15 cm. mesafe vardır. Ayrıca stüdyo içerisindeki ışık yansımalarını ortadan kaldırmak için, stüdyo içine bakan cam diğerine göre yaklaşık 7 derece açıyla monte edilir. Şekil 1.3: Televizyon stüdyolarında kullanılan pencere tipi 7

Sesin Yayılması (Difüzyon) Stüdyo ortamında kaynağından çıkan ses enerjisi su dalgalarının yayılımına benzer şekilde havada ilerlemeye devam eder. Su dalgaları gözle görülebilir fakat ses dalgalarını gözle görmek mümkün değildir. Sesin yayılabilmesi için katı, sıvı ve gaz halinde maddesel bir ortam gereklidir. Hava da maddesel bir ortam olduğu için kaynağından çıkan sesi kulaklarımızla duymamız mümkündür. Bu ses dalgaları, stüdyonun paralel yüzeyleri arasında gidip gelirler. Stüdyo üretimlerinde en iyi akustik sonucu almak için halı, yumuşak döşemelik malzemeyle kaplı yüzeyler ve perde gibi özel ses yutucu malzemeler kullanılmalı, aynı zamanda da stüdyo duvar ve tavanlarına sesi hem dağıtacak hem de yutuculuk sağlayacak şekilde düzensiz yüzeyler kullanılmalıdır. Ses yutucu malzeme tercihinde dikkat edilmesi gereken şey malzemenin yapısıdır. Her malzemede ses yutma miktarı aynı olmaz. Sert yüzeyli malzemelerde üzerine çarpan ses dalgalarının az miktarı yutulurken, gözenekli veya lifli malzemeler üzerine çarpan sesin büyük bir miktarı yutulur. Çınlama Stüdyo ortamında, seslerin ne dereceye kadar yansıdığı ve yansımaların sönümlenmesinin ne kadar zaman aldığı önemlidir. Kaynağından çıkan ses dalgalarının stüdyo içerisindeki farklı yüzeylere çarparak yansıması süreci çınlamayı oluşturur. Kulağımız yalnızca ses kaynağından doğrudan gelen sesi işitmekle kalmaz etraftaki tüm nesnelere çarpan yansıyan sesleri de işitir. Yansıyan bu ses çınlama olarak isimlendirilir ve sese ayırt edici bir zenginlik katar. Yüzeylere çarparak ilerleyen ses dalgaları her yansıma sonrası enerji kaybedeceğinden çınlayan ses, zamana bağlı olarak belirli bir süre sonra azalarak yok olacaktır. Çınlayan sesin, doğrudan gelen sese göre, seviyesinin 60 db düşene kadar geçen zamana çınlama zamanı denir. Eğer stüdyo yüzeylerinde pürüzsüz sert malzemeler kullanılmış ise sesin büyük bir kısmı yansıtılmış olacağı için çınlama zamanı uzun olacaktır. Bir stüdyonun çınlama zamanı iki temel sebebe bağlı olarak değişir. 1. Stüdyo mekanının boyutları; Büyük stüdyolarda sesin stüdyo yüzeyleri arasında yayılması küçük stüdyolara göre daha fazla zaman alacağından, mekanın boyutları ne kadar büyük olursa çınlama zamanı da o kadar uzun olur. 2. Ses yutucu akustik panel kullanımı; Çınlama zamanını azaltmanın en etkili yöntemlerinden birisi de stüdyoda kullanılan akustik ses yutucu panellerin miktarıdır. Özel üretilmiş delikli, bazı türlerinde kumaş kaplanmış panellerin duvar ve tavan uygulamalarıyla sayılarının arttırılması, ortamdaki sesin yutulmasını kontrollü olarak arttıracak, bu da çınlama zamanının azalmasını sağlayacaktır. Ayrıca stüdyoda kullanılan dekor, stüdyodaki diğer ekipman ışık sistemleri ve insan miktarı da çınlama süresini azaltır. Televizyon stüdyosu olarak belirlenen mekanın, dış ortamlardan akustik olarak yalıtılmış ve çınlaması azaltılmış akustik uygulamaya sahip olması gerektiğini unutmamalıyız. Stüdyoda Kullanılan Cihaz ve Ekipman Buraya kadar stüdyonun kendisinin tasarım ve üretim sürecinde dikkat edilmesi gereken hususlar anlatıldı. Artık mekan anlamında kullanılmaya hazır bir stüdyomuz olduğuna göre stüdyonun içerisinde çekim amaçlı bulunan cihazları incelemeye başlayabiliriz. Stüdyo mekanlarında kullanılan cihaz, ekipman ve malzemeleri belirlerken, stüdyonun kullanım amacına uygun tercihler yapılmalıdır. Stüdyonun ebatları ve yapılacak çekimlerin türleri konusunda da yeterli bilgiye sahip olmak en uygun cihaz yatırımını yapabilmek adına önemli bir gerekliliktir. Genel olarak stüdyoda bulunan cihaz ve ekipmanı dört ana başlık altında inceleyebiliriz. 1. Stüdyo cihazları (görüntü, ses cihazları ve kablo dağıtım panellerinden oluşur) 2. Işık sistemleri (ışık kaynakları ve ışık askı sistemlerinden oluşur) 8

3. Klima sistemi 4. Dekor Stüdyo da kullanılan cihazları görüntü ve ses işleyen yapılarına göre sınıflandırabiliriz. Kameralar görüntü cihazlarının en önemlisidir ve stüdyoda görüntü üretmek amacıyla kullanılırlar. Çoğu yapım stüdyosunun üç kamerası olmasının yanı sıra gerekli hallerde ilave kameralarda stüdyoya bağlanabilir, böylelikle daha fazla sayıda kamera kullanılarak çekim yapılabilir. Kameraların kullanım şekilleri açısından da farklı uygulamalar söz konusudur. Haber amaçlı uygulamalarda robot kamera kullanımı tercih edildiği durumlarda, gövde yapısı daha küçük ve üzerinde bağlı bulunan donanımı daha kısıtlı cihaz yapısına sahip kamera duvara ya da bir sehpa üzerine bağlanır. Bu uygulamada kamera zeminde hareket ettirilmez kameranın yatay, dikey ve zoom hareketleri stüdyo içinde kameraman tarafından değil, stüdyo dışında kamera kontrol alanından uzaktan kontrol yöntemiyle çalıştırılır ve diğer tüm kontrolleri yapılır. Genel amaçlı çekimlerde kullanılan stüdyo kameraları çekim sırasında kamerayı farklı noktalara sarsıntısız bir şekilde hareket ettirebilmek için üç ayaklı, tekerlekli stüdyo sehpası üzerine konur. Kamera üzerinde, çekime uygun takılmış merceği ve kameramanın kamera hareketlerini izleyebileceği monitör bulunmaktadır. Bazı hallerde kameranın daha kıvrak hareketlerle daha uzak noktalara hareket ettirilmesi istenebilir bu durumlarda kamera Jimmy jib olarak isimlendirilen bir vinç üzerine yerleştirilir. Stüdyolarda görüntü üretiminin yanı sıra ses üretimi de aynı oranda önemlidir. Çekim içeriğine bağlı olarak ses kaydı, genelde görüntüyle birlikte yapılır ancak gerekli hallerde yalnızca ses kaydı yapıldığı da olur. Stüdyolarda ses almak için çeşitli tipte olmak üzere farklı mikrofonlar kullanılır. Yapısal olarak mikrofonları telli ve telsiz olarak, kullanım şekline göre ise, yakaya takılan mikrofonlar, el tipi mikrofonlar, masaüstü mikrofonlar ya da kalabalık sahneler veya seyircilerin seslerini almak amacıyla tavandan sarkıtılan mikrofonlar şeklinde sınıflandırabiliriz. İhtiyaç halinde mikrofonlar tekerlekli hafif sehpalar üzerine olta benzeri (boom) çubuklara bağlanarak uzatmak suretiyle ses almakta kullanılır. Stüdyoda, kameraların çektiği görüntüleri ya da daha önceden çekilmiş görüntülerle, yine daha önceden hazırlanmış grafik, animasyon gibi hareketli görüntü içeriklerini izlemek amacıyla televizyon, LCD paneller, projeksiyon cihazları veya görüntü duvarı (video wall) ekranları kullanılır. Stüdyoda çekime katılan program sunucusu ve konuklarla kameraman, ses operatörü, stüdyo şefi gibi teknik personelin yayınlanan ya da kayıt edilen stüdyo programını izlemeleri amacıyla görüntü monitörlerine ihtiyaç vardır. Benzer bir ihtiyaç ses izlemesi içinde geçerlidir. Programa telefonla katılan bir izleyicinin sesini stüdyodakilere dinletmek amacıyla, program içeriğine bağlı olarak, örneğin bir dans gösterisinin çekiminde stüdyo içine müzik vermek amacıyla hoparlörler kullanılır. Burada da stüdyonun büyüklüğü ve dinletilmek istenen ses şiddetine uygun olarak farklı tipte profesyonel hoparlörler tercih edilir. Teknik personel ve sunucunun, stüdyo dışındaki teknik çalışma alanından yönetmenin ilettiği talimatları duymalarını sağlayan iç iletişim haberleşme cihazına (interkom) bağlı kablolu ve telsiz haberleşme cihazlarıyla, kulaklıklar da stüdyo içinde kullanılan malzemeler arasında gösterilebilir. Televizyondan canlı yayınlanan bir program sırasında seyircinin, sunucuya sorduğu sorular yayına hangi cihaz aracılığıyla ulaşır? Stüdyoda temel görüntü ve ses cihazlarıyla birlikte metin okuma cihazı (prompter), bilgisayar ve bilgisayar ekranının görüntüsünü televizyon stüdyosunda kullanılan sinyal yapısına uygunlaştıran cihaz (scan convertor) gibi bazı yardımcı cihazlara ihtiyaç duyulur. Prompter cihazı, genellikle haber spikerlerinin haber sunarken kullandığı, kameranın önüne bir mekanik aparatla takılan metin okuma cihazıdır (Şekil 1.4). 9

Şekil 1.4: Prompter Yukarıda anlatılan görüntü ve ses cihazlarının üretimlerinin stüdyonun dışına, stüdyonun dışından yine aynı şekilde bazı ses ve görüntü kaynaklarının stüdyonun içine aktarılması amacıyla stüdyo içinde uygun bir yüzeyde kablo bağlantı kutusu (wallbox) bulunmaktadır. Kablo bağlantı kutusu üzerinde, stüdyoda kullanılan kameraların kablolarının takılabileceği, kamera kablo konektörleri, kullanım sırasına göre numaralandırılmış olarak takılı bulunmaktadır. Kabloların kullanılmayan kısmının sarılabileceği kablo makaraları da yine bağlantı kutusunun yakınında bir yere duvara monte edilir. Wallbox üzerinde, stüdyo içerisinde kullanılabilecek farklı görüntü ve ses cihazlarının sisteme bağlantılarının yapılabilmesi için ayrıca ses ve görüntü konektörleriyle enerji kullanımı için güç konektörleri bulunmaktadır (Fotoğraf 1.1). Fotoğraf 1.1: Stüdyo içinde wall box Televizyon stüdyosunda kullanılan kameraların ihtiyaç duyduğu ışık miktarını sağlamak üzere ışık kaynaklarının kullanılması, bir stüdyo için en temel gerekliliktir. Tipik bir televizyon stüdyosunda kullanılan ışık şiddetinin seviyesi 600 ile 1000 lüks aralığındadır. Kullanılan ışığın renk sıcaklığı ise 3200 Kelvin değerindedir. Kullanıma göre stüdyo ışık kaynakları yumuşak ışık kaynakları ve sert ışık kaynakları olmak üzere iki çeşittir. Işık sistemlerinin önemli bir öğesi de ışık kaynaklarının tavanda kurulu metal konstrüksiyona asılarak sahne aydınlatmasında kullanılacak ışık kaynaklarının yüksekliklerinin ayarlanmasına yarayan ışık askı sistemleridir. Işık askı sistemleri içerisinde en yaygın kullanılan ekipman olarak pantografları söyleyebiliriz. Pantograflar motorlu ya da el ile kumanda edilerek çalışabilen, üzerine sabitlenmiş ışık kaynağını set üzerinde yukarı ve aşığı yönde hareket ettirmek için kullanılan, sert alüminyum malzemeden üretilmiş, makas şeklinde açılıp kapanarak hareket eden ekipmandır (Şekil 1.5). 10

Şekil 1.5: Pantograflara bağlanmış ışıklar Işık askı sistemi olarak teleskopik askı sistemleri ve ışık asansörü (hoist) olarak bilinen ekipman da stüdyolarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Her iki sistemde motor kontrollü olarak çalışır ancak yapısal farklılıkları vardır. Teleskopik sistemde takılı bulunan ışık kaynağı, iç içe geçen boru mekanizması yardımıyla yukarı aşağı hareket ettirilir. Işık asansörünün tipine bağlı olarak, üzerine iki ya da üç ışık kaynağı takılabilmektedir. Işık asansörü üzerinde sarılı bulunan çelik halatlar, tavandaki metal konstrüksiyona sabitlenerek, cihaz motor kontrolü ile yukarı ve aşağı yönde hareket ettirilir. Stüdyonun çevresinde sahnelerin arka görünümünü oluşturan büyük perdelerin asılması için yüksek seviyedeki raylar bulunur. Ayrıca stüdyoda, dekoratif renkli arka fon oluşturmak için cyclorama perdesi bulunur. Bu perde genel olarak açık renkli olur ve üzerine özel ışıklar yansıtılarak televizyon çekimlerinin görsel etkisini arttırmakta kullanılır. Televizyon stüdyolarının vazgeçilmez ekipmanlarından biri de klima sistemleridir. Stüdyoda kullanılan ışıklar yüksek miktarda ısı yaymaları nedeniyle ortam ısısı, çalışma süresinin uzamasıyla orantılı olarak dayanılamayacak hale gelir. Aynı zamanda stüdyoların yapısı gereği yüzeylerinde dış ortamlara açılan pencere bulunmaması nedeniyle de temiz hava sorunu yaşanmaktadır. Stüdyo içerisinde çalışan teknik personel, sunucu ve seyirciler açısından verimli bir program üretimi yapabilmek için ortama taze hava verilmesi gerekmektedir. Diğer taraftan, yine insan faktörünü ve stüdyoda çalışan cihazların çalışma ısılarını dikkate alarak ortamın soğutulması ihtiyacı vardır. Bu ayrıntılara dikkat edilerek hazırlanan klima sistemi projesi, stüdyo imalatı sürecinde ayrıntılı olarak tasarlanmalıdır. Klima kapasitesini hesaplarken stüdyonun ısıl yükünü belirlemek gerekir. Kullanılacak tüm ışık kaynaklarının yayacağı ısı değerleri, stüdyoda kullanılacak diğer ısı yayan cihazların sistemden çektikleri güçler ve stüdyo mekanında bulunması gereken insan sayıları bu hesaplamalarda değerlendirmeye alınır. Ana ünitesi stüdyo dışında olan klima sisteminin soğutulmuş temiz havayı stüdyo içerisine iletmek amacıyla uzatılacak olan üfleme kanalları, ışık sistemi ile stüdyo tavanı arasına yerleştirilir. Üfleme kanallarının üzerinde bulunan havalandırma menfezleri taşınan havayı stüdyoya aktarmak için tasarlanmıştır. Havalandırma menfezlerinin ebatları hava akışını stüdyo ortamına yayarken ses üretmeyecek yapıda geniş olarak açılır. Ebatlar daraldıkça akış hızı artması nedeniyle stüdyo mikrofonları istenmeyen klima gürültüsünü alır. Televizyon çekimlerinin izleyici üzerinde istenilen etkiyi yaratabilmesi için stüdyolarda kullanılmak üzere, özel olarak tasarlanmış ve farklı malzemelerden üretilmiş dekorlar kullanılır. Dekor, stüdyoda çekilen programların içeriğini pekiştirecek seyirci üzerinde programın konusuna uygun mekan etkisini 11

destekleyecek atmosferi yaratmalıdır. Dekor kullanımında, stüdyoda çalışan teknik personelin hareketlerini kısıtlamayacak yerleşimlere dikkat edileceği gibi stüdyoda bulunan sabit ve hareketli cihazların (kameralar, mikrofonlar, monitörler vs.) çalışmasına da engel olunmamalıdır. Dekor üretiminde metal, ahşap, pleksiglas veya led ışıklardan oluşan malzemeler kullanılır. Çekimi yapılacak programın içeriğine bağlı olarak oturma grupları, masa, sandalye gibi nesneler en çok tercih edilen dekor parçalarıdır. Ayrıca insanların yaşadığı doğal alanlarda kullanılan her türlü eşya, çiçek saksısı, telefon, televizyon gibi aksesuarların kullanılması söz konusu olduğu gibi gerekli hallerde bir çalışma ofisi, mutfak ya da bir sokak dekor olarak inşa edilebilir. Dekorların üretiminde kolay kurulup kaldırılabilmesi için hafif malzemeler tercih edilir (Fotoğraf 1.2). KONTROL VE YAYIN ODALARI Fotoğraf 1.2: Televizyon stüdyosu genel görünümü Televizyon tesislerinde program üretiminin gerçekleştirildiği alanlar iki ana başlık altında açıklanabilir. Stüdyo çekim alanı Kontrol odaları Yapım kontrol odası Ses kontrol odası Işık kontrol odası Kamera kontrol odası Ana kumanda odası Stüdyolar detaylı olarak, önceki bölümde anlatılmıştı. Bu bölümde kontrol odalarını inceleyeceğiz. Reji olarak da adlandırılan kontrol odaları aslında stüdyoda çekilen programların değişik amaçlarla yönetimlerinin yapıldığı teknik alanlardır. Yapım, ses, ışık ve kamera kontrol odaları stüdyoda üretilen program sürecinde kullanılmak üzere tasarlanmışlardır. İdeal şartlarda, yeterli bütçeye sahip televizyon tesislerinde her bir kontrol odası, stüdyonun yanında, ayrı mekanlarda projelendirilir. Kısıtlı bütçeye sahip televizyon tesislerinde, bu dört farklı kontrol odasının işlevi iki farklı oda hatta bir oda içinde gerçekleştirildiği de olur. Bu kullanım koşullarında her ne kadar uygulama farklılığı olmasına rağmen odalar birleştirilmiş ise de işlevleri açısından her birini ayrı düşünmek gerekir. Ana kumanda odası ise daha önceden kayıt edilmiş programların ya da o anda stüdyoda çekilmekte olan programın yayınlanması 12

amacıyla tasarlanmıştır. Genel olarak kontrol odalarının işleyişi, stüdyo içerisindeki program üretimini tamamlayacak şekilde donatılmış cihaz ve farklı uzmanlıklara sahip personel yapısıyla aşağıda sıralandığı şekilde izah edilebilir. Kontrol odalarından; 1. Stüdyo içinde ve diğer teknik alanlarda çalışan personel yönetilir. 2. Stüdyo içerisinde çalışan cihazların kontrol ve yönetimi, gerekli hallerde teknik ayarlamaları yapılır. 3. Kameralar ve mikrofonlar tarafından alınan görüntü ve ses sinyallerinin kullanım kararları verilir. 4. Stüdyo dışından alınan farklı görüntü kaynakları, altyazılar, grafik ve animasyonlar, program jenerikleri ve müzikler stüdyoda üretilen programa ilave edilir. 5. Stüdyoda çekilen program yine bu odalarda kayıt edilir ya da yayınlanmak üzere yayın kontrol odasına yollanır. Stüdyo binalarının önceki tasarımlarında, kontrol odalarının stüdyoyu doğrudan görecek şekilde olmasına daha çok dikkat edilirdi. Kullanım sırasında stüdyoya bakan yapıda üretilmiş kontrol odalarının pencereleri, stüdyo dekorları ve bazı malzemeler tarafından kapatıldığı için işlevsellikleri tam olarak sağlanamamaktadır. Yapım sürecinin planlamasında çekimi etkileyecek önemli bir sebep yok ise, kontrol odalarının tasarımlarında doğrudan stüdyo görüşü sağlayacak camlı pencereler gerekli değildir. Ancak camlı pencerelerin, stüdyoları görmek amacıyla tesisi gezen misafirlerin çekim sırasında gözlem yapabilmelerine imkan sağlayacağı unutulmamalıdır. Bu amaçla yapılan gözlem pencereleri, kontrol odasında çalışan teknik personeli rahatsız etmeyecek konumda olmalıdır. Yapım Kontrol Odası Görüntü reji odası olarak da isimlendirilen yapım kontrol odası stüdyo çekiminin gerçekleşmesinde çok önemli rol oynar. Öncelikle bu teknik odanın mekan özelliklerine göz atalım; Yapım kontrol odalarının mimari tasarımında, yeterli sessizliği ve akustik etkiyi sağlayacak teknik kaliteye dikkat edilmelidir. Kontrol odası içinde yönetmenin talimatları, ilgili personel tarafından anlaşılabilir olmalı ve kontrol odası harici seslerden yalıtılmış olmalıdır. Yapım kontrol odası, hemen stüdyoya bitişik olabileceği gibi yakınında farklı bir alanda da tasarlanmış olabilir. Her iki durumda da dikkat edilmesi gereken husus, gerek stüdyo içinden, gerekse televizyon stüdyosunda kullanılan tüm cihazların ana ünitelerinin bulunduğu cihaz odasından, yapım kontrol odasına, birçok video sinyal kablosu ve kontrol kabloları tesis etme ihtiyacıdır. Kontrol odası içerisinde çalışan cihazlara bağlanacak kablolar, görüntü kirliliği yaratmamalı, aynı zamanda çalışacak teknik personele engel oluşturmamalıdır. Altyapı hazırlıkları sırasında bu durum dikkate alınarak ya yükseltilmiş zemin uygulaması ya da asma tavan uygulamasıyla dağınık görünüm gizlenmiş ve pratik olarak gerekli kablo bağlantılarının cihazlara ulaşması sağlanmış olur. Yine stüdyo ortamında gündeme gelen klima ihtiyacı tüm kontrol odaları için de geçerlidir. Çünkü bu alanlarda da çalışan teknik personel ve ısı yayan cihazlar bulunacaktır. Ancak kontrol odalarının yapısında stüdyoya göre farklı bir durum söz konusudur. Her kontrol odasında olmamakla birlikte bazı kontrol odalarında ortama temiz havayı doğrudan alacak pencereler bulunur. Böyle durumlarda kontrol odasına temiz havanın klima sistemi ile aktarılmasına gerek yoktur. Yalnızca soğutma yapmak üzere daha basit split klimalar kullanılır. Yapım kontrol odası işlevi itibarıyla incelenecek olursa, stüdyo program üretiminin en stratejik merkezi olduğu görülecektir. Uyumlu çalışması gereken en geniş mesleki gruplar burada birlikte üretime katkı sağlar. Kontrol odasında, yönetmen, yönetmen yardımcıları, yapımcı, resim seçici, teknik yönetmen, KJ (Karakter Jeneratörü) operatörü, prompter operatörü ve bazı televizyon tesislerinin yapısı gereği VTR (Video Tape Recorder-görüntü kayıt cihazı) kayıt/playback operatörü de bulunur. Yönetmen, önünde bulunan senaryo çerçevesinde belirlemiş olduğu iş akışına göre, stüdyo ve kontrol odalarında görevli teknik personelin sevk ve idaresini yapar. Örneğin; stüdyo içerisindeki kameramanlara çekim süresince hangi görüntü çerçevesini almaları gerektiği ve hangi kamera hareketlerini yapacaklarını veya stüdyo şefi ile sunucuya programın bitmesine ne kadar süre kaldığını söyler. 13

Yönetmen, interkom adı verilen, karşılıklı olarak her iki yönde sesli iletişim sağlayan cihaz üzerindeki mikrofondan, ilgili personelin kulağına takılı olan kulaklık ya da duruma göre önünde bulunan interkom sisteminin hoparlörü aracılığıyla talimatlarını iletir. Yönetmen yardımcısı, program süresini ölçerek, programın belirlenmiş yerlerinde önceden kaydedilmiş görüntülerin oynatılması (playback) için VTR personeline bilgi verir. Yönetmene kayıt süresi ile ilgili bilgileri aktarır. Yapımcı çekim öncesi ve sırasında çekime katılacak konukların organizasyonu, lojistik ve finansal planlama yaparak program formatına bağlı olarak içeriği denetler. Resim seçici, yönetmenin talimatları doğrultusunda, stüdyo kameraları, grafik cihazları ve VTR cihazlarından gelen görüntüleri, önünde bulunan resim seçme masası üzerinden seçerek kayıt edilmek veya yayınlanmak üzere ilgili teknik alanlara yönlendirir. Stüdyo kameraları ve sistemdeki tüm görüntü kaynakları resim seçme masasına bağlıdır. Resim seçme masasının harici (AUX) çıkışları kullanılarak stüdyo içerisindeki görüntü ekranlarına da görüntü verilir. Yapım kontrol odasının en önemli cihazı olması nedeniyle resim seçme masası nı biraz daha ayrıntılı olarak inceleyelim. Birden fazla sayıda görüntü kaynağı arasında geçiş yapmaya veya bu farklı görüntüleri birleştirmeye yarayan cihaza resim seçme masası denir. Vision mixer ya da switcher olarak da bilinen bu cihaz, modeline göre farklı sayıda görüntüyü girişinden seçip, işleme yeteneğine sahiptir. 8, 12, 32 ya da daha fazla sayıda giriş kaynağına sahip olabilirler. Girişlerindeki, görüntü kaynaklarının seçiminin yapıldığı veri yolu çifti (mix/effect bus) sayısı da cihazın yeteneklerini arttırır. Resim seçme masaları yapım türlerine ve elektronik tasarımlarına bağlı olarak basit ya da karmaşık yapıda olabilirler. Ama bütün resim seçme masaları aynı temel görevi yerine getirirler. Bu görevler, farklı görüntü kaynaklarından uygun görüntü kaynağının seçilmesi, kaynaklar arasında basit geçişler yapılması ve karmaşık özel efektlerin seçilmesi ya da yaratılmasıdır. Bazı modellerinde görüntü kaynağının sesi de görüntüyle aynı anda seçilmiş olur. Bunlar görüntüyü takip eden ses kaynaklı resim seçme masaları (audio follow video switcher) olarak adlandırılır ve sesli görüntü kaynağının sesiyle videosunu aynı anda işleyip çıkışa verirler (Şekil 1.6). Şekil 1.6: Resim Seçme Masası Görüntü kaynakları arasındaki geçişler çok gelişmiş bir yapı ile olur. Çıkış ekranında bir görüntü kaldırılırken onun yerini diğer bir görüntü alır. Bu olay kontrol paneli üzerinde, aynı sıralamada dizilmiş, görüntü kaynaklarının iki farklı veri yolu (bus) kullanılarak, çıkışa hangi veri yolundan hangi kaynağın gönderileceğine karar verilerek ilgili kaynağın seçilmesi ve geçiş kolunun (fader) ilgili veri yoluna 14

hareket ettirilmesi ile gerçekleşir. Veri yolu çifti mix/efekt birimi yada M/E olarak adlandırılır. M/E sayıları cihaz yeteneğine bağlı olarak birden fazla olabilir. Resim seçme operatörleri, canlı yayınlar sırasında hazırlamaya vakitlerinin olmayacağı çok uğraş gerektiren görüntü efektleri ve ekran görünümlerini, kontrol paneli üzerindeki komut düğmeleri yardımıyla yayın öncesinde hazırlayıp M/E birimlerine kayıt eder. Örneğin önceden kaydedilmiş bir spor karşılaşması arka planda tam ekran VTR cihazından oynatılırken, ekranın üzerine açılan çerçevelerde uzmanların görüntülerinden oluşan genel bir görünüm önceden hazırlanır. Yayın sırasında M/E birimine kayıt edilen ekran görünümü hafızadan çağırılır ve açılan pencerelere ilgili uzmanların görüntüleri yerleştirilir. Cihazın kontrol paneli üzerindeki geçiş (wipe) ve karıştırma (mix) düğmeleri seçilerek iki veri yolu arasında geçiş kolu hareket ettirildiğinde seçilen geçiş efekti çıkış ekranına yansır. Bir resim seçme masasında geçiş efekti basitçe şu şekilde izah edilebilir; ekranın üzerinden aşağı doğru kayarak görüntülerin yer değiştirmesine dikey geçiş (horizontal wipe) denir. Geçiş kolu en üst pozisyondayken, bütün ekranda üst veri yolundan seçilen görüntü kaynağı görülür. Geçiş kolu aşağı doğru hareket ettirilirken resim seçme masasının hissettiği voltaj değişimi ile ikinci veri yolundan seçilen görüntü ekrana yansır. Görüntü kaynakları arasındaki yatay geçiş (vertical wipe) aynı mantıkla görüntünün soldan sağa doğru değişimiyle olur. Karıştırma efektinde ise, geçiş kolunun hareketiyle bir veri yolundan seçilen görüntü diğer veri yolundan seçilen görüntüyle karıştırılarak çıkışa verilir, kol hareketini tamamladığında çıkış ekranında yalnızca geçiş kolunun bulunduğu veri yolundan seçilen görüntü oluşur. KJ cihazı, bilgisayar üzerine kurulu özel donanım ve yazılımıyla, programlarda kullanılmak üzere grafik ve alt yazıların üretilip çıkışa verilmesi amacıyla kullanılır. Çekim sırasında KJ operatörünün kullandığı bu cihazla programın ismi, konukların, sunucunun ve telefonla programa katılan kişilerin isimleri, daha önceden hazırlanmış program grafik şablonları kullanılarak hazırlanır. Resim seçme masasından yapılan lüminans key ayarıyla, KJ cihazında üretilen alt yazılar, seçili olan bir başka görüntü üzerine bindirilir. Lüminans (Luminance, parlaklık) key ayarı; Seçilen herhangi bir görüntü kaynağı üzerine, başka bir görüntü kaynağının, parlaklık değeri yüksek olan alanlarının yerleştirilmesi işlemidir. Örneğin, siyah ekran üzerine beyaz, parlak renkli karakterle yazılmış sunucu isminin bulunduğu ekran üzerinde, yalnızca parlak alanlar alınıp diğer bir ekrandaki sunucu görüntüsünün altına yerleştirilir. Stüdyoda spikerin okuyacağı haber metinleri, prompter operatörü tarafından çekim öncesinde, prompter cihazına yüklenir. Çekim sırasında, okuma hızına bağlı olarak yazılı metin, cihazda okutulmaya başlar ve kamera üzerine kurulu olan prompter monitörü ve cam ekrandan oluşan aparatı yardımıyla, kameranın ön yüzünde beliren yazılı metin, spiker tarafından, önündeki yazılı dökümana bakma ihtiyacı olmadan okunur. Teknik yönetmenin bulunduğu masada, tüm görüntülerin elektronik olarak seviyelerini izleyebileceği gelişmiş görüntü monitörü ve dalga şekli (waveform) sinyal ölçüm cihazı vardır. Teknik yönetmen buradan görüntülerin sinyal seviyelerini düzenli olarak takip eder. İhtiyaç hissederse müdahale ederek gerekli ayarlamaları yapar. Yapım kontrol odasında bulunan bir diğer cihaz grubu da görüntü monitörleridir. Stüdyo içerisindeki kameralar ile televizyon binasında üretilen tüm görüntülerin (görüntü kayıt cihazı, elektronik grafik cihazı, resim seçme masası program çıkışı ve ön izleme çıkışı, prompter cihazı çıkışı vs.) izlendiği monitör grubu, özellikle yönetmenin yanı sıra ilgili teknik ekibin rahatça görebileceği pozisyonda olmalıdır. Uygulamada teknolojik olarak farklılıklar gözlenebilir. Birkaç yıl öncesine kadar montajı yapılan televizyon stüdyolarında, her görüntü kaynağı için ayrı bir görüntü monitörü kullanılması tercih edilirken günümüzde büyük ebatlı LCD ekranlar üzerinde çok sayıda görüntüyü faklı senaryolara göre aynı anda görüntüleyen, çoklu izleme (multiviewer) olarak adlandırılan sistemler kullanılmaya başlanmıştır. Hangi yöntem kullanılırsa kullanılsın, her bir monitörün üzerinde ya da LCD ekran üzerindeki görüntü çerçeveleri üzerinde, hangi kaynağa ait görüntü bulunuyor ise o kaynağın kısaltılmış olarak ismi bulunur. Görüntü kaynağı, birden fazla sayıda ise kısaltmanın yanına numarası da ilave edilir. 15

Örnekten de görüleceği gibi her bir kaynak için İngilizce ifadeleri üzerinden kısaltma yapılmıştır. Gerek kamu gerekse özel televizyon kuruluşlarında uygulanan bu terminoloji uluslararası uygunluk açısından kabul gördüğü düşünülebilir. Bazı örnek kısaltmalar; Görüntü Kaynağının İsmi Kamera-1 Kamera-2 Kamera-3 Mix efekt-1 Mix efekt-2 Program Ön izleme Görüntü kayıt Karakter üreteci Kısaltma CAM-1 CAM-2 CAM-3 M/E-1 M/E-2 PGM PRW VTR-1 CJ Her bir monitör üzerinde bulunan kısaltma ifadesi kullanılacak doğru görüntü kaynağını tespit etmek açısından yönetmene ve diğer teknik personele yardımcı olur. Sıralı monitörler için, aynı tip cihaz sayısı birden fazla ise görüntü kaynakları için sıralama soldan sağa doğru 1 numaralı kaynaktan başlayarak yapılır. (örnek soldan sağa doğru CAM-1, CAM-2, CAM-3) Fotoğrafta yapım kontrol odası görülmektedir (Şekil 1.7). Şekil 1.7: Yapım Kontrol Odası 16