ON DOKUZUNCU YÜZYIL BURSA SINDA YENİLİKÇİ BİR YAZAR: CELAL PAŞAZADE MEHMET RIFAT EFENDİ ÖZET

, p. 513-528 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/turkishstudies.8503 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY ON DOKUZUNCU YÜZYIL BURSA SINDA YENİLİKÇİ BİR YAZAR: CELAL PAŞAZADE MEHMET RIFAT EFENDİ Muammer HARDAL ** ÖZET On dokuzuncu yüzyıl Türk edebiyatının yönünü Batı ya döndüğü bir dönem olmuştur. Bu yüzyılda Türk edebiyatında İstanbul merkezli yenileşme çabaları hız kazanmıştır. Bursa da yayımlanan Fevaid gazetesinin Sermuharriri Celal Paşazade Mehmet Rıfat Efendi, İstanbul da meydana gelen değişimi yakından takip etmiştir. Mehmet Rıfat Efendi, Fevaid gazetesinde göreve başladıktan sonra gazetenin çehresi değişmiş ve gazete yenilikçi bir kimliğe bürünmüştür. Onun sermuharrir olmasından sonra Servet-i Fünun sanatçılarının şiir ve yazıları Fevaid de yayımlanmaya başlamıştır. İstanbul daki edebî gelişmeler Mehmet Rıfat ın çalışmalarıyla Bursa ya ulaştırılmıştır. Eserlerini İstanbul da yayımlanan dergilere (Malumat, Maarif, Mektep) de gönderen Mehmet Rıfat, İstanbul ile Bursa arasında bir köprü vazifesi görmüştür. Çok yönlü bir yazar olarak Bursa Kültür ortamına canlılık katan Mehmet Rıfat Efendi, yenilikçi kimliğiyle ön plana çıkmaktadır. Sanatçı, yazılarıyla dönemin edebî tartışmalarına Servet-i Fünuncular lehine katılmış ve fikrini beyan etmiştir. Dekadanlar tartışmasını İstanbul dışında devam ettirmesi ve dönemin edebî tartışmalarına Anadolu dan katılması Mehmet Rıfat Efendi nin yenilikçi karakterinin bir nişanesidir. Mehmet Rıfat Efendi, Divan şiirine yönelik yaptığı eleştirilerle İstanbul da cereyan eden eski-yeni tartışmalarına da katılmıştır. Her fırsatta yenilikçi kimliğini gösteren sanatçı, eserleriyle de bu tavrını devam ettirmiştir. Girişimci bir karaktere sahip Mehmet Rıfat Efendi, şair, hikâye yazarı, editör ve gazeteci kimliğiyle on dokuzuncu yüzyıl Bursa kültür tarihinin önemli kişilerinden birisidir. Bu çalışmada; Mehmet Rıfat Efendi nin eserleri ve edebî kişiliği tespit edilmiş ve yenilikçi kimliği bilim dünyasının dikkatine sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Mehmet Rıfat Efendi, Fevaid, Bursa, Servet-i Fünun, yenilik. Bu makale Mehmet Rıfat Efendi nin Şiirleri ve Edebî Kişiliği (2013) adlı yüksek lisans tezinden yaralanılarak hazırlanmıştır. Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Doktora Öğrencisi, Uludağ Üniversitesi, El-mek: muammerhardal@hotmail.com

514 Muammer HARDAL AN INNOVATIVE AUTHOR IN 19TH CENTURY S BURSA: CELAL PAŞAZADE MEHMET RIFAT EFENDİ ABSTRACT The nineteenth century is a period of time in which our literature turned his face towards west and innovation struggles peculiar to Istanbul gained momentum. Celal Paşazade Mehmet Rifat Efendi who was the head writer of Fevaid newspaper that was published in Bursa followed closely the changes that took place in Istanbul. With the participation of Mehmet Rıfat Efendi in Fevaid, the newspaper changed dramatically together with his innovative identity. In the afterwards of his being the head writer, the poems and articles of Servet-i Funun authors started to be published in Fevaid. Literary improvements that occurred in Istanbul were conveyed to Bursa. Mehmet Rıfat took the role of a bridge between Bursa and Istanbul by sending his works to the magazines (Malumat, Maarif, Mektep) that were published in Istanbul. Mehmet Rıfat Efendi enriched the culture of Bursa as a versatile author. The author participated into literary discussions on behalf of Servet-i Fünun writers and expressed his thoughts. That he continued decadents discussion beyond Istanbul and that he participated into literary discussions from Anatolia is an indication of his innovative character. He also participated in old-new debate that took place in Istanbul with his criticism of Divan poetry. Ever innovative author Mehmet Rıfat Efendi maintained his attitude also in his works. He, who was an entrepreneur, was one of the most important persons for the culture of Bursa as a journalist, writer, poet, story writer and editor in the nineteenth century. In our research, the literary personality of Mehmet Rıfat Efendi and his works were studied and his innovative identity was presented to the scientific world. STRUCTURED ABSTRACT The nineteenth century is a period of time in which Turkish literature turned his face towards west and innovation struggles peculiar to Istanbul gained momentum. Celal Paşazade Mehmet Rıfat Efendi who was the head writer of Fevaid newspaper that was published in Bursa followed the changes closely that took place in Istanbul. Mehmet Rıfat Efendi was the son of Celal Paşa who was the writer like him and a successful doctor as well. His grandfather Hayrettin Paşa served as the colonel in Ottoman army. Besides working as the first secretary in Edirne regie administration the writer stayed in Bursa for a long time. Having no and insufficient information throughout Bursa written documents and records about Mehmet Rıfat Efendi could be supportive for this idea. Murad Emri Efendi published the first literal journal named Fevaid. The first publishment was conducted in 17 November of 1887 on Thursday. This publishment was also accepted as the trigger for the civilian journalism. The newspaper gives a break just after his 3rd publishment. Fevaid republished with a different style 4 years later in 15 November of 1896. Mehmet Rıfat Efendi was assigned as the editor in chief for the Fevaid. During this

On Dokuzuncu Yüzyıl Bursa sında Yenilikçi Bir Yazar: Celal Paşazade 515 period Mehmet Rıfat Efendi did a lot of changes and for the sake of his efforts, so many important and so-called writings of the period were published in newspaper. With the participation of Mehmet Rıfat Efendi in Fevaid, the newspaper changed dramatically together with his innovative identity. In the afterwards of his being the head writer, the poems and articles of Servet-i Funun authors started to be published in Fevaid. Literary improvements that occurred in Istanbul were conveyed to Bursa. Mehmet Rıfat took the role of a bridge between Bursa and Istanbul by sending his works to the magazines (Malumat, Maarif, Mektep) that were published in Istanbul. Mehmet Rıfat Efendi was not only active and social person in Bursa, he was also informed all the literal progress around him. Besides his close relations with istanbul, he was having enough information about the publishments in İzmir as well. Knowing the culture of east well, Mehmet Rıfat Efendi was also open minded performer for the west culture. Having written his poems in aruz prosody he avoided from the religious topics. In his works, external life was curial. Shown himself as the lover and supporter of new literature, he published his works accordingly besides knowing the old literature. His works also include love of homeland and love of citizen. Because of his father s love towards military and his grandfather s military position, he was sensitive to that kind of topics. Mehmet Rıfat Efendi also knows a good degree of French. So he knows French literature as well. He used translations in his works. He had the chance of knowing the east and west at the same time. Mehmet Rıfat Efendi enriched the culture of Bursa as a versatile author. The author participated into literary discussions on behalf of Servet-i Fünun writers and expressed his thoughts. That he continued decadents discussion beyond Istanbul and that he participated into literary discussions from Anatolia is an indication of his innovative character. After Tanzimat Edict showed its effect on the Westernization movements of the Ottoman Empire which resulted from movements in the period of Tanzimat literature; Divan Literature, which has an important place in Turkish Literature, was subject to great criticism. Criticizing Divan Literature by innovative poets became a tradition at the period of Turkish literature that was affected by West. It was seen that these criticisms continued during the period of Servet-i Fünûn and spreaded from Istanbul to the countryside. Celal Paşazade Mehmed Rif'at Efendi who was the head writer of Feva id newspaper that was published in Bursa participated old-new debate that took place in Istanbul with his Divan poetry. Ever innovative author Mehmet Rıfat Efendi maintained his attitude also in his works. Mehmet Rıfat Efendi was one of the important figures that help new poem style intelligence to extend throughout Bursa in the last period of Divan literature. Bursa, as the opening door of Istanbul to Anatolia, with the efforts of Mehmet Rıfat Efendi, had the chance of following all the innovations and processes of Turkish literature so closely. He, who was an entrepreneur, was one of the most important persons for the culture of Bursa as a journalist, writer, poet, story writer and editor in the nineteenth century. In this research, the literary personality of Mehmet Rıfat Efendi and his works were studied and his innovative identity was presented to the scientific world. Key Words: Mehmet Rıfat Efendi, Fevaid, Bursa, Servet-i Fünun, innovation.

516 Muammer HARDAL Giriş Celal Paşazade Mehmet Rıfat Efendi, doktor ve kendisi gibi yazar olan Celal Paşa nın oğludur. Dedesi Hayrettin Paşa Osmanlı ordusunda miralay olarak görev yapmıştır. Yazar, İstanbul da Celal Paşazade Mehmet Rıfat olarak bilinmektedir. İsmail Safa, Servet-i Fünun dergisinde yayımladığı Bürûdednâme başlıklı şirini Mehmet Rıfat Efendi ye hediye eder ve şiirin sonuna Bursa da Fevaid risalesi sermuharriri Celal Paşazade Rıfat Beye 1 notunu düşer. Mehmet Rıfat Efendi nin Maarif dergisinde yayınlanan şiirin başında Doktor saadetli Celal Paşa Hazretlerinin necl-i necibleri Mehmet Rıfat Beyefendi biraderimizindir. 2 notu düşülmüştür. Onun Bursa dışında babasının ismiyle birlikte anılması Celal Paşa nın İstanbul da tanınan bir kişi olduğunun göstergesidir. Süleyman Nesip in şiirlerinin, nesirlerinin toplandığı ve ölümü üzerine onun hakkındaki yazıların bir araya getirildiği ve Şevket Toker (2007) tarafından günümüz harflerine aktarılan Süleyman Paşa-Zâde Sami Bey Külliyȃt-ı Ȃsȃr ve İhtisasat isimli eserde Mehmet Rıf at ın Edirne de başkâtip olarak görev yaptığıyla ilgili bilgi vardır. Adı anılan eserde, Mehmet Rıfat la ilgili şu bilgi verilmiştir: Hayrettin Paşazade Doktor Celal Paşa nın mahdumu Şair Rıfat Bey ki elyevm Edirne Reji İdaresi nde başkâtiptir (Toker, 2007, s.184). Bursa kaynaklarında hayatı hakkında fazla bilgi olmaması onun Bursa da uzun yıllar kalmadığı görüşünü güçlendirmektedir. Murad Emrî Efendi, Fevaid ismiyle Bursa nın ilk edebî nitelikli mecmuasını çıkarmıştır. Gazetenin ilk nüshası 17 Kasım 1887 Perşembe günü yayımlamıştır. Bu yayın, Bursa da ilk sivil gazeteciliğinin de başlangıcı olmuştur. Gazete üçüncü sayısından itibaren yayın hayatına ara verir. Fevaid in 4. sene 1. nüshası büyük değişikliklerle 15 Kasım 1896 da çıkar. Bu nüshadan itibaren Fevaid in sermuharrirliğine Mehmet Rıfat Efendi getirilir. Mehmet Rıfat Efendi, bu görev süresinde gazetede büyük değişiklikler yapar. Gazete onun gayretleriyle dönemin güçlü kalemlerinin yazılarını yayımlar. Fevaid in beşinci senesinde sermuharrirliği bırakan Mehmet Rıfat ın bu yılın sayılarında herhangi bir yazısı yoktur. Mehmet Rıfat Efendi, döneminde Bursa ile İstanbul arasında köprü vazifesi görmüştür. Devrinin büyük şairleriyle yakın ilişkiler kurmuş ve onların eserlerini Bursa halkıyla buluşturmuştur. Şiirleri ve nesirlerinin dışında hikâye de yazan yazarımız, Fransızcadan çeviriler de yapmıştır. Fevaid ve Mektep te çeviri yazıları vardır. Tespit edilen hikâyelerinden bir tanesi de Fransızcadan çevrilmiştir. Girişimci bir karaktere sahip Mehmet Rıfat Efendi, şair, hikâye yazarı, editör ve gazeteci kimliğiyle on dokuzuncu yüzyıl Bursa kültür tarihinin önemli kişilerinden birisidir. Eserlerini Yayımladığı Mecmualar Mehmet Rıfat Efendi Fevaid in dördüncü senesinde sermuharrirliğe getirildikten sonra yazılarını burada yayımlamaya başlamıştır. Fevaid in onun hayatında önemli bir yeri vardır. Mehmet Rıfat Efendi, Fevaid dışındaki mecmualara da şiir ve yazılarını göndermiştir. Dönemin önemli mecmualarından olan Maarif, Mektep ve Malumat mecmualarında Rıfat Efendi nin eserleri yer almaktadır. Maarif mecmuasının sermuharrirliğini de yapan İsmail Safa ile yakın ilişkisi olan Mehmet Rıfat Efendi çok sayıda şiirini bu mecmuaya göndermiştir. Fevaid in 4. sene 1. nüshası büyük değişikliklerle 15 Kasım 1896 da çıkar. Gazete artık pazar günleri çıkmaktadır. Fevaid in sermuharrirliğine Mehmet Rıfat Efendi getirilir. İfade-i Fevaid başlığıyla yazılan ilk yazıda, gazetenin neşrinin gecikeceği vurgulanarak bunun nedenleri 1 Servet-i Fünûn, N.363, s. 387. 2 Maarif, 4.Sene, s. 99.

On Dokuzuncu Yüzyıl Bursa sında Yenilikçi Bir Yazar: Celal Paşazade 517 anlatılır. Daha sonra da sermuharrir Mehmet Rıfat ın İfade-i Mahsusa 3 başlıklı yazısı yer alır. Mehmet Rıfat bu yazıda Alem matbuatda sebk eden hıdemat-ı fevkalade zamime-i ahra olmak fikr-i hamiyyetkârânesiyle Fevaid in şeklen ve mecmaen bir suret-i müstahsineye ifrağını tasmim eyleyen kitabi-i gayur-ı Emri Efendi risalenin kısm-ı edebîsinde bazı ta dilat icra etmek üzere fakiri (muharrir-i edebî) intihab eyledi. Ben de iktidarsızlığımı bildiğim halde mücerred edebiyata olan büyük büyük hürmetlerime karşı küçücük bir hizmet gösterebilirim zannıyla kabulde tereddüt eylemedim. diyerek bu görevi üstlendiğini bildirir. Yazının devamında Bendeniz tarz-ı atik düşmanı olmamakla beraber edebiyat-ı cedide taraftarıyım. cümlesiyle Fevaid in bundan sonra nasıl bir çizgide olacağının da işaretlerini vermiştir. Mehmet Rıfat ın sermuharrirliğiyle birlikte, eski tarzda yazılmış şiirlerin yanında Servet-i Fünun şairlerinin şiirleri Fevaid de ön plâna çıkmaya başlar. Rıfat Efendi ile birlikte gazeteye dönemin önemli şairleri de şiirler göndermiştir. Özellikle Servet-i Fünun sanatçılarının şiirlerine geniş yer verilmiştir. Bu durum Rıfat Efendi nin Servet-i Fünun sanatçılarıyla olan yakın ilişkisinin bir sonucudur. Gazeteye şiir yollayan şairler arasında Tevfik Fikret, Süleyman Nesip, Siret Bey, Cenap Şahabettin dikkat çekicidir. Fevaid in 1313 tarihli bir de Nüsha-i Güzide si mevcuttur. Bu özel sayı Osmanlı-Yunan savaşının arkasından Osmanlı ordusuna destek için çıkarılmıştır. Bu nüshanın kapak sayfasında: Mesarif-i tab iyesi bi t-tenzil-i eŝmanı evlad-ı şüheda ve guzata-ı asâkir-i şahaneye ait olmak üzere taht-ı riyaset-i ulya-yı hazret-i tac-daride bulunan pazar-ı şefkate dest-aviz-i naçizdir. Hürmet bu gaziyâna bu er oğlu erlere Rahmet şehid olanlara rahmet o askere Bursa da Matbaa-i Emrî 1313 metni yer almaktadır. Osmanlı-Yunan savaşının arkasından Osmanlı ordusuna destek için çıkarılan bu nüshada olabildiğince seçkin yazarlara yer verilmiş, başta Tevfik Fikret, İsmail Safa, Cenap Şahabettin, Süleyman Nazif, M. Sami Bey, Besim Bey, Süleyman Nesip Bey, Recep Vahyi, Ömer Naci olmak üzere birçok şairin şiirleri yayımlanmıştır (Öztahtalı ve Ertuğrul, 2010, s.133). Mehmet Rıfat Efendi, bu nüshanın başına bir mukaddime yazmıştır. Bu mukaddimede nüshanın çıkarılış nedenini de açıklanır. Türk ordusu bu mukaddimede övülür. Yunan ordusuna karşı kahramanca mücadele edildiği ifade edilir: Alem-i İslamiyet öyle bir iki kahraman ga ib etmek birkaç gazi kazanmakla sarsılmaz. Mamafih gazilerimizin boynuna sarılıp nurani yüzlerini, arslan pençesi ellerini öpmekten usanmadığımız gibi şehitlerimizi de hazinâne düşünüp ruhaniyetlerine karşı bir iki damla gözyaşı akıtmaya hamiyyet-i milliye hasebiyle kendimizi vicdanen mecbur biliyoruz. 4 Fevaid gazetesinin ulaşabildiğimiz son nüshası 5. sene 2. nüshadır. Bu nüsha, 13 Temmuz 1898 de çıkarılmıştır. Bu nüshada Mehmet Rıfat Efendi nin sermuharrirliği bıraktığı görülmektedir ve nüshada herhangi bir yazısı da yoktur. Malumat dergisi, Mehmet Rıfat Efendi nin eserlerini yayınladığı bir başka dergidir. Malumat yayın hayatını iki ayrı dönemde sürdürmüştür. 1893-1895 yılları arasını kapsayan ilk döneminde imtiyaz sahibi Artin Asaduryan dır. Bu dönemde 48 sayısı yayımlanan dergi, fennî ve edebî bir dergi olarak okuyucunun karşısına çıkmıştır. Bu dönemden sonra dergiyi Mehmet Tahir çıkarmaya başlamıştır (Bayrak, 1994, s.84). Derginin bu sayılarında İsmail Safa ve Tevfik Fikret gibi ünlü imzalar da yer alır (Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, 1986, s.129). Mehmet Rıfat Efendi nin bu dergide Filizinden Koparılmış Bir Çiçek, Bir Pir-i Muttali, Vezinli Kafiyeli Bir Söz, Bir Şiir-i Hazin-i Âşıkâne, Ne Güzel, Bir Manzumeden başlıklı altı şiiri tespit edilmiştir. 3 Fevaid, 4. sene, 1. nüsha, s. 2. 4 Fevaid, Nüsha-i Güzîde, Matba-ı Emri, Bursa, 1313, s. 3.

518 Muammer HARDAL Maarif dergisi, 1 Eylül 1891 tarihinde yayın hayatına başlar. Maarif in sayfa sayısı 15 tir. Her sene yaklaşık olarak yüz sayı neşredilir. Derginin sorumlu müdürü Kasbar Efendi, sermuharriri Nuri Bey, edebiyat bölümü sorumlusu Mehmet Celâl Bey dir. Derginin edebiyat sayfası beşinci seneden sonra artmıştır. Mehmet Celâl Bey den sonra derginin başına İsmail Safa getirilir. İsmail Safa nın yönetiminde dergi son dönemlerinde tamamen edebî kimliğe bürünmüştür (Kutel, 2010, s.7). Mehmet Rıfat Efendi nin İsmail Safa ile yakın bir ilişkisi vardır. Bu yakınlığın sonucunda Maarif mecmuasına Rıfat Efendi şiirlerini göndermiştir. İsmail Safa nın sermuharrir olduğu dönemde onun şiirlerine mecmuada daha sık rastlıyoruz. Mehmet Rıfat Efendi nin bu mecmuada; Çiçeklerim, Bahar Yahut Bir Çiçek, Tuhaf Bir Nazım, Taklide Çalıştım, Cülûsiye, Âlem-i Hab, Çocuk, Yâd Et, Vezinli Kafiyeli Bir Söz, Lane, Seyahatnâme Tarzında Yazılmış Bir Manzumeden, Çoban Kız, Safa-Zâde Mini Mini İlhami ye, Malkaya dan Geçerken, Neşve-i Hayat Manzumesini Taklit, Geçen Gün Gördüğüm, Kebuter-i Şikeste-Per başlıklı şiirleriyle iki adet gazeli ve bir adet başlıksız şiiri tespit edilmiştir. Mehmet Rıfat Efendi nin eserlerini yayımladığı yayın organlarından bir tanesi de Mektep dergisidir. 1891-1897 yılları arasında 185 sayı olarak yayımlanan Mektep dergisi, bir çocuk ve okul dergisi kimliğiyle başladığı yayım hayatında nitelikli bir edebiyat dergisi haline dönüşmüş ve sahip olduğu alt yapısıyla Servet-i Fünun a geçişte önemli bir rol oynamıştır. Altı yıl boyunca, eski ve yeni edebiyat taraftarlarının kalem ürünlerine sayfalarında yer verdiğinden edebiyat tarihinde önemli bir dergidir (Tümer, 2003, s.323). Bu dergi üzerine yapılan bir tezde Mehmet Rıfat Efendi nin de eserleri olduğu tespit edilmiştir (Tümer, 1994, s.82). Mektep dergisinde Mehmet Rıfat Efendi nin Terane-i Bahar başlıklı şiiriyle Mehtap başlıklı denemesi vardır. Çağdaşlarıyla İlişkisi Mehmet Rıfat Efendi, Fevaid in sermuharriri olduktan sonra gazetenin çehresi değişmiştir. Mehmet Rıfat Efendi gazeteye sermuharrir olarak geldikten sonra kaleme aldığı bir yazısında şu Bendeniz tarz-ı atik düşmanı olmamakla beraber edebiyat-ı cedide taraftarıyım. ifadelerini kullanır. Gazetenin bundan sonraki yazıları ve şiirleri bu ifadeden de anlaşılacağı gibi çoğunlukla yenilikçi şairlere ait olacaktır. Onun gelmesinden sonra dönemin ünlü sanatçıları Fevaid gazetesine eserlerini göndermişlerdir. Şiir gönderenler arasında Servet-i Fünun şairlerinin önemli bir yeri vardır. Mehmet Rıfat Efendi nin kaleme aldığı yazılardan Tevfik Fikret ile iyi bir iletişimi olduğu anlaşılmaktadır. Tevfik Fikret Beyefendi Hazretlerine yadigârımdır. diye başladığı manzumenin sonuna şu notu düşmüştür: Bundan bir sene mukaddem manzum bir hikâye yazmak istiyordum. Fakat eşhasa iki vezin ile söz söyletmek arzu eylediğimden vezin intihabı hususunda eazim-i üdebamızdan Tevfik Fikret Beyefendi ye müracaat eylemişim. Bu manzumenin veznini tavsiye eyledi. Hikâyenin nısfına karib kısmının yazıldığı sırada Şahabettin Beyefendi de bu vezinde bir şiir-i garra inşad buyurdular. Bu veznin kâşifi Tevfik Fikret Beyefendi ve kendi rey leriyle evvela istimal eden bendenizim. Şu sözleri buraya yazmaktaki maksadım Şahabettin Beyi taklit etmiş gibi bir kinayeye hedef olmamaktır. 5 Cenap Şahabettin i taklit etmediğini söylemesi devrindeki şairler arasında önemli bir yeri olduğunu gösterir. Kuş manzumesinin veznini Fikret ten alan sanatçı, döneminin gözde şairleriyle daima ilişki içinde olmuştur. Bu ilişkilerinin sonucunda o güne kadar Fevaid de yazısı ve şiiri olmayan ünlü şairler, Mehmet Rıfat ın sermuharrir olmasıyla eserlerini Fevaid de yayımlamışlardır. 5 Fevaid, 4. Sene, 2. Nüsha, s. 21.

On Dokuzuncu Yüzyıl Bursa sında Yenilikçi Bir Yazar: Celal Paşazade 519 Mehmet Rıfat Efendi nin Ud Çalarak Şarkı Söyleyen Bir Güzel başlıklı bir şiiri vardır. Tevfik Fikret in de bu şiir ile aynı isimde olan bir şiiri vardır. Mehmet Rıfat Efendi nin bu şiiri Fikret ten esinlenerek yazması olasıdır. Mehmet Rıfat Efendi, sadece Bursa da etkin değildir, Bursa dışındaki edebî gelişmelerden de haberdardır. İstanbul la olan sıkı ilişkisinin yanında İzmir de çıkan gazete ve mecmualar hakkında da bilgi sahibidir. Fevaid in ikinci nüshasının sonunda bulunan Muhâberât-ı Aleniyye bölümünde gazete çalışanları tarafından şu yazı yazılmıştır: İzmir gazetesinin fi 28 Teşrin-i Evvel sene 1312 tarihli ve 24 numaralı nüshasında üdebâmızdan Tevfik Fikret ve Cenap Şahabettin Beyefendiler hakkında yazılan bend-i garibe muharririmiz Mehmet Rıfat Bey tarafından bir cevap yazılmaktadır. Bu bendi gelecek nüshamıza dercedeceğiz. 6 Bu metin Tevfik Fikret ve Cenap Şahabettin hakkında yazılan bir bende Mehmet Rıfat tarafından cevap yazılacağını söylüyor. Bu durum şairlerin arasındaki ilişkinin ne kadar sağlam olduğunu gözler önüne seriyor. Tevfik Fikret ve Cenap Şahabettin, Mehmet Rıfat üzerinde çok büyük etki bırakır. Mehmet Rıfat Efendi nin Biz Dekadanlar 7 başlıklı makalesinde bu iki şairin şiirlerine övgü vardır. Belki hatırınızdadır bir akşam Tevfik Fikret ve Cenap Şahabettin Beyefendiler Hazratının asarından olmak üzere Ukde-i Hayat Riyah-ı Leyal namlarıyla iki manzume-i garra okumuştuk. Ah! Onlar ne idi? Bize neler ilham etti! Vicdanımızda neler hissettik? 8 Sanatçı, yazılarıyla dönemin edebî tartışmalarına Servet-i Fünuncular lehine katılmış ve fikrini beyan etmiştir. Dekadanlar tartışmasına Biz Dekadanlar başlıklı makalesiyle katılan yazarın İstanbul daki gelişmeleri takip ettiği görülür. Dekadanlık meselesi edebiyat tarihimizin Servet-i Fünun dönemi olarak adlandırılan, zaman olarak çok kısa, fakat edebî verim bakımından zengin bir devresinde yaşanmış bir tartışmadır (Gökçek, 2014, s.24). Mehmet Rıfat Efendi nin Dekadanlar tartışmasını İstanbul dışında devam ettirmesi ve dönemin edebî tartışmalarına Anadolu dan katılması yenilikçi karakterinin bir nişanesidir. Mehmet Rıfat Efendi ile Süleyman Nesip arasında iyi bir dostluk vardır. Süleyman Nesip, Ahmet Mithat Efendi nin Servet-i Fünun sanatçılarının suçlamalarına cevap vermek amacıyla yazdığı Dekadanlar 9 başlıklı makaleyi Mehmet Rıfat Efendi nin isteğiyle yazmıştır. Mehmet Rıfat Efendi, Birader-i muhteremim Süleyman Nesip Beyefendi ye notunu düşerek yazdığı Biz Dekadanlar 10 başlıklı makalesinde bu durumu şöyle ifade etmiştir: Sabah gazetesinin bundan bir kaç hafta mukaddem intişar eden nüsha-i fevkaladesinde utufetlü Ahmet Mithat Efendi Hazretleri nin Dekadanlar unvanlı bir makalesini okumuştum. O makale beni epeyce düşündürdü. Çünkü Mithat Efendi nin, çünkü pek doğru söylemekle meşhur, büyük bir muharririmizin mahsul-i fikri idi. Evet, böyle ehemmiyetli bir meseleye dair yazılan o makaleyi bir kaç defa mütalaa ettim. Aradığım hakikate tesadüf edemeyince bu hali kembezaalığıma atf ile makale-i mezkûre hakkındaki fikrinizi sormuş ve bu babdaki mütalaanızın Bursa idarehanesinden yine o fikr-i hamiyetle neşr edilecek olan nüsha-i mahsusaya makale şeklinde ihda buyrulmasını niyaz eylemiştim. Ricamı kabul ederek münderecatı mahz-ı hakikat olmak üzere bir makaleyi de değersizliğime bakmayarak nam-ı acizâneme hediye etmek gibi bir ulüvv-i Cenap gösterdiniz. Teşekkür ederim. 6 Fevaid, 4. Sene, 2. Nüsha, s. 33. 7 Bu makale ile ilgili geniş bilgi almak için bkz. Öztahtalı ve ark.(2014), Bursa da Bir Dekadan: Mehmet Rıfat Efendi, TUBAR, Yıl 19, Sayı 36, ss. 279-290. 8 Fevaid, 4. Sene, 12. Nüsha, s. 189. 9 Süleyman Nesib, Dekadanlar, Bursa gazetesi, 24 Mart 1313/5 Nisan 1897, s.161-171. 10 Biz Dekadanlar başlıklı makale üç ayrı nüshada yayımlanmıştır. (Fevaid, 4. sene, 12. nüsha, s. 186. Fevaid, 4. sene, 13. nüsha, s. 196. Fevaid, 4. sene, 14. nüsha, s. 213.)

520 Muammer HARDAL Mehmet Rıfat Efendi nin Biz Dekadanlar başlıklı makalesi onun Servet-i Fünun sanatçıları ve onların sanat anlayışları ile yakınlığını göstermektedir. Bu makalede Servet-i Fünun şairlerine yönelik eleştirilere cevap verilmiştir. Mehmet Rıfat ın İsmail Safa ile aralarında güçlü bir bağ vardır. İsmail Safa, Servet-i Fünun dergisinde yayınladığı Bürudedname 11 başlıklı manzumesinde aralarındaki yakın ilişkiyi gösterir. Bu manzumede İsmail Safa, Mehmet Rıfat a biraderim diyerek seslenir ve Fevaid için istediği eseri gönderememesinin nedenini samimi bir üslupla anlatır: BÜRUDEDNAME* Birader nasılsın, ne âlemdesin? Kusurum benim affolunmaz kusur. Üç ay belki dört ay mukaddem gelen, Nemikanda benden Fevaid için, Eser istemiştin değil bir eser, O mektuba hala üç aydan beri, Hiç olmazsa üç beş satırlık cevap, Yazaydım, diyeydim ki Rıfatçığım! Benim şimdi vaktim müsait değil, Müsait dahi olsa tabım akim. Şi r yazdığım yok bu aylarda hiç, Yazaydım seninçün yazardım inan, Samimi olan böyle bir itizar, Değil miydi sence seza-yı kabul? Fakat bir suale sukut eylemek, Ricayı kabul etmemekten beter, Vefasızlığa böyle hacet yeter. Gücenmekte hakkın müsellem fakat; Hulusumda inkâr olunmaz benim. Bilirsin ki Rıfat, Safa kardeşin, Vefasız değil belki lakayttır. Bu lakaytlık adama ayb ise Derim işte bundan ibaret suçum. Binaenaleyh infialinde pek Musir olma afv et birader beni. Nasıldır ne âlemde paşa peder? O şayan-ı hürmet hekim ihtiyar, O pir-i sinin azma-yı hayat, Ser-i ateşininde berf-i herem, Güler hal-i şeyhuhatında şebab. -Gedik Paşa, 6 Şubat 1313- İsmail Safa *Bursa da Fevaid risalesi sermuharriri Celal Paşazade Rıfat Bey e Bu manzumede İsmail Safa ile Mehmet Rıfat ın iyi bir ilişkisinin olduğu anlaşılmaktadır. İsmail Safa, Maarif dergisinin sermuharriri olarak görev yaparken Rıfat Efendi nin şiir ve 11 Servet-i Fünun, N.363, s. 387.

On Dokuzuncu Yüzyıl Bursa sında Yenilikçi Bir Yazar: Celal Paşazade 521 nesirlerini bu dergide yayımlaması arkadaşlıklarına ve sanat anlayışlarının yakınlığını bir başka örnektir. Edebî Kişiliği Mehmet Rıfat Efendi, yaşadığı dönemde etkin bir edebî topluluk olan Servet-i Fünuncularla yakın bir çizgide sanat hayatına devam etmiştir. Türk edebiyatı, tarihi süreç içerisinde iki büyük kültürün etkisinde kalmıştır: Tanzimat dönemine kadar İslamî kültür, Tanzimat tan sonra da Batı kültürü (Selçuk, 2009, s.939). Mehmet Rıfat İslami kültürü iyi bilmesine rağmen yönünü Batı ya dönmüş bir sanatçıdır. Şiirlerini aruz ile yazan sanatçı dinî konulara pek değinmemiştir. Onun sanatında dış dünyanın önemli bir yeri vardır. Eski edebiyatı iyi bilen sanatçı, yeni edebiyat taraftarı olduğunu söylemiş ve eserlerini bu doğrultuda vermiştir. Onun şiirlerinde vatan ve millet sevgisi de yer almaktadır. Babasının asker sevgisi ve dedesinin bir asker olması bu konularda duyarlı olmasını sağlamıştır. Mehmet Rıfat Efendi, iyi derecede Fransızca bilen birisidir. Bu durum onun Fransız edebiyatını yakından tanımasını sağlamıştır. Eserlerinde tercüme metinler de vardır. O Batı yı ve Doğu yu yakından tanıma fırsatı bulmuştur. Mehmet Rıfat Efendi, Fevaid in başına geçtikten sonra kendi edebî anlayışını dergiye yansıtmıştır. Fevaid belli bir dönem dışa kapalı kalır. Mehmet Rıfat Efendi nin sermuharrirliğiyle gazete dışa açılır. Bu dönemde derginin muhtevasında ve üslubunda önemli değişiklikler olur. Hedef kitle içine çocuk okuyucularla birlikte gençler ve yetişkinler de girer. Muhteva açısından da eski tarz şiirlerden ziyade Edebiyat-ı Cedide ürünlerinin ağırlıklı olarak yayımlandığı görülür (Öztahtalı, 2012, s.283). Mehmet Rıfat kendisinin Edebiyat-ı Cedide taraftarı olduğunu belirtir. Servet-i Fünun dergisi etrafında toplanan şair ve yazarlar, yeni bir edebî akım başlattıklarını ifade edecek şekilde kendilerinden ve yayınlarından Edebiyat-ı Cedide diye bahsetmişlerdir. Önceki yenilikleri benimsemiş olanlarca bu hareket bir süre yeni edebiyat-ı Cedideciler şeklinde hafife alınmışsa da bir süre sonra bu isim kabul görmüş, böylece topluluğun adı edebiyat tarihlerine hem Edebiyat-ı Cedide hem de etrafında toplandıkları derginin adıyla Servet-i Fünun Edebiyatı olarak geçmiştir (Okay, 2014, s.140). Mehmet Rıfat ın Edebiyat-ı Cedide taraftarıyım ifadesiyle Servet-i Fünun Edebiyatı nı kastettiği açıktır. Şiirinin şekli ve içeriği, makalelerinde belirttiği fikirler bu durumu destekler niteliktedir. İstanbul da cereyan eden edebî tartışmalara katılması onun döneminde kopuk, kendi dünyasında bir yazar olmadığını gösterir. Şiirlerinde ve nesirlerinde Bursa dışındaki olaylara da yer verir. O tek yönlü bir kişilik değildir. Mehmet Rıfat ın şiir, deneme ve makalelerinin yanında hikâye de yazması bunun göstergesidir. Mehmet Rıfat Efendi, natüralizm ve parnasizm akımlarından etkilenmiştir. Natüralizm, realizmin roman, hikâye ve tiyatro türlerindeki daha radikal halidir. Parnasizm ise, bu iki akımın şiirdeki yansımasının adıdır. Tabiatçılık, doğalcılık, doğacılık manasına gelen natüralizm köken itibariyle Tabiat, doğa, yaratılış, mizaç, yapmacıksız anlamındaki natüre; Tabiatla ilgili; tabiî, doğal, olağan, yapmacıksız anlamındaki natural kelimesinden gelmektedir (Çetişli, 2003, s.93) Mehmet Rıfat Efendi, Dul Kadın 12 başlıklı manzumesinin başına; Bu manzume Fransızların Natüralizm dedikleri mesleği takliden yazılmıştır. notunu düşmüştür. Mehmet Rıfat Efendi nin şiirlerine genel olarak baktığımız zaman, natüralizmin şiirdeki yansıması olarak kabul edilen parnasizmin etkisinde olduğunu görürüz. Natüralizmin kurucusu ve en önemli temsilcisi olan Emile Zola adına yazdığı şiir, Mehmet Rıfat Efendi nin bu akımın etkisinde kaldığının göstergesidir. Mehmet Rıfat Efendi, Emile Zola 12 Fevaid, 4. sene, 2. nüsha, s. 20.

522 Muammer HARDAL başlıklı sonesinde Zola yı yere göğe sığdıramaz. Zola nın resminin alt kısmında yer alan şiiri aşağıda verilmiştir: EMİLE ZOLA 13 Hırçın cephesinde pedidar bir me al Meşhud naziresinde birer zühre-i kemal Bir fem ki ilm-i hikmeti tefsir eder bugün * Bir fem ki yave-guları tahkir eder bugün Uçamaz hayal içinde onun nur-ı naziresi Takip eder hakikati mağrur naziresi Münhal olur nigahına her ömr-i ukdedar Tariki-i hayat ona bir subh-ı lemadar Ey zat-ı muhterem Zola ey neyyir-i deha Senden gelir zekâlara envar-ı itila Her yazdığın eser buna burhan-ı muteber Hürmet senin bu resmine ey naşir-i edep Tazim o ilm u fazlına ey muhyi-yi edep Bigâne olmayan sana dünyayı fehmeder *Bu mısra ın Ahmet Muhtar Beyefendi kardeşimiz tarafından yazılan Zola makalesine te allakı yoktur. Bu sözler Zola hakkındaki mahsusatımdır. Mehmet Rıfat ın Emile Zola başlıklı şiiri hakkında dönemin önemli yazarlarından olan Ahmet Mithat Efendi nin fikri sorulur. Bir okuyucu, Ahmet Mithat Efendi ye, Bursa da çıkan Fevaid gazetesinde yayımlanan, bu gazetenin başmuharriri Mehmet Rıfat ın yazdığı, Emile Zola yı ölçüsüz ifadelerle öven bir şiiri gönderir ve Ey üstat! Sen ne söylüyorsun bunlar ne yazıyor? şeklinde bir soruyla Ahmet Mithat tan bu konudaki fikrini yazmasını ister. Ahmet Mithat Efendi buna verdiği cevapta, isteyenin istediğini yazabileceğini, her yazılanın mutlaka doğru sayılmayacağı, zaten şairlerin söylediklerinde veya yazdıklarında gerçeklik aramanın doğru olmayacağı vb. ifadelerden sonra Emile Zola hakkında bilinen olumsuz görüşlerini tekrarlar (Gökçek, 2014, s.66). Mehmet Rıfat, Ahmet Mithat Efendi ve dönemin gelenekçi yazarları tarafından sevilmeyen Emile Zola için yazdığı şiirle ona olan sevgisini gösterir. 13 Fevaid, 4. sene, 17. nüsha, s. 260.

On Dokuzuncu Yüzyıl Bursa sında Yenilikçi Bir Yazar: Celal Paşazade 523 Mehmet Rıfat ın, Emile Zola başlıklı şiiri hakkında dönemin sanatçıları tarafından makaleler yazılır. Bu makalelerden bir tanesi de Halil Edip in yazdığı makaledir. Bursa da çıkan Fevaid gazetesinde Emile Zola için bir manzume-i takdiriye derç edildi. Halil Edip Beyefendi nin bu manzume üzerine Tercüman-ı Hakikatte yazdığı makaleye müracaat buyurulsun (Gökçek, 2014, s.70). Parnasizm, 19. yüzyılın ikinci yarısında romantik şiir anlayışına tepki olarak doğmuş ve 20. yüzyılın başlarında sona ermiş bir şiir akımıdır. Daha önce belirttiğimiz gibi realizm ve natüralizm akımlarının şiirdeki yansımasının adıdır. Bu üç akım da aynı kültür ortamında doğmuştur. Parnasizmin ilke ve niteliklerine göre Mehmet Rıfat Efendi nin şiirlerini değerlendirdiğimiz zaman onun bu akımın etkisinde olduğunu görürüz. Mehmet Rıfat Efendi, şiirlerinde kötümserdir, biçime önem vermiştir. Dış dünya onun şiirlerinde önemli bir yer tutar. Bütün şiirleri ölçülüdür. Çoğu şiirinin içeriğinin toplumsal konulardan uzak olmasının yanında iki manzumesi onun toplumsal konulardan tamamen kopmadığını gösterir. Divan Şiiri İle İlgili Görüşleri 14 Divan şiiri, geçmiş dönem şairlerine ilham kaynağı olduğu gibi günümüz şairleri tarafından da ilham alınan bir şiir geleneğidir. Bu şiir geleneği yüzyıllar boyunca sözün sultanları tarafından hep zirveleri tutmuştur. Bu şiir geleneğinin tarihi yüzyıllar öncesine dayanır. Türklerin Müslümanlığı kabul etmelerinden sonra İslam medeniyetinin bilim, inanç ve kuralları etkisinde ortaya koydukları edebiyat türü İslamî Edebiyat, Havas Edebiyatı, Yüksek Zümre Edebiyatı, Saray Edebiyatı, Enderun Edebiyatı, Klasik Edebiyat, Eski Edebiyat gibi adlarla da anılan bu edebiyat en yaygın ama eksik bir kullanımla Divan edebiyatı adıyla anılmış ve yaygınlaşmıştır (Pala, 1999, s.111). Bu edebiyat uzun bir süre devam etmiştir. Divan edebiyatının dili, ortak İslam uygarlığının kullandığı yazılı kültür diline dayanır. Osmanlıca olarak bilinen bu dönem edebiyatının dili, Türkçe, Farsça ve Arapça olmak üzere üç dilin karışımından meydana gelmiştir (Mengi, 2000, s.18). Edebî hareketler, genel olarak kendinden önceki edebî birikimi tenkit ederek ya da onlara bir tepki olarak ortaya çıkarlar. Bu durumun Türk edebiyatı tarihinde belirgin ilk örneği ile Tanzimat döneminde karşılaşırız (Tonga, 2007, s.771). Divan edebiyatı, İslam medeniyeti altında yüzyıllarca varlığını sürdürdükten sonra Tanzimat döneminden itibaren yerini Batı edebiyatının etkisinde gelişen bir edebiyata bırakmaya başlar. Bu dönemde çok ağır eleştirilere uğrar. Ziya Paşa Şiir ve İnşa başlıklı makalesinde Divan edebiyatını eleştirir: Ziya Paşa, Bizim dilimiz Osmanlıca değil Türkçedir, şiirimiz de divanları dolduran gazelle kaside değil, bazılarının vezinsiz diye beğenmedikleri kayabaşı, üçleme ve çöğürlerdir. İstibdat sahipleri hele bu yola bir kere himmet etsinler, az vakitte ne kudretli şahsiyetler yetişir görürsünüz. diyecektir (Karaalioğlu, 2004, s.45). Divan edebiyatı, daha farklı bir isimlendirme ile klasik edebiyat, Tanzimat la birlikte başlayan kültür değişim teşebbüslerine paralel olarak tartışılmaya başlanmıştır (Pilav, 2013, s.2180). Tanzimat tan itibaren Divan şiiri yerini Batı etkisinde gelişen edebiyata bırakmaya başladı. Edebiyat sahnesinde tamamen silinmese de eski gücünü kaybetti. Dönemin ünlü şairleri, Divan nazım biçimlerini kullanmaya devam etseler de Divan şiirini eleştirdiler. Mehmet Rıfat Efendi nin böyle bir edebî ortamında Divan şiirini eleştirmesi yenilikçi kişiliğinin bir göstergesidir. 14 Geniş bilgi almak için bkz. ÇAN Ş. ve HARDAL M. (2014), Divan Şiirine Bursa dan Eleştirel Bir Ses: Mehmet Rıfat Efendi, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:16, Sayı 27.

524 Muammer HARDAL Divan edebiyatı kaideci bir edebiyattır (Levend, 1943, s.7). Mehmet Rıfat Efendi, bu durumdan şikâyetçidir: Durur mu kaide altında hiss-i insani Dururdu hissimiz olmuş olaydı cismani 15 mısralarıyla Divan şiirinin katı kurallarını eleştirmektedir. Divan şiiri biçim güzelliğinin yanında sanatlı anlatıma da önem vermiştir. Divan şiirinde, sanatsız bir beyit hemen hemen yok gibidir. Divan şairleri sanat yapmaya (tasannu ) çok düşkün olduklarından, bir beyit içinde birkaç sanatı iç içe kullanmışlardır (Dilçin, 1999, s.405). Mehmet Rıfat Efendi şairlerin sanatlı kullanışlarını şöyle eleştirir: O leff ü neşr-i müretteble bahs-ı tecnisi O tard ü aks u kinaye, usul-i tahmisi Bırak kuzum bize onlar yabancı şeylerdir Değerli cevhere benzer yalancı şeylerdir 16 Şair Matbaada başlıklı manzumesinde şiir anlayışını açıkça ifade etmektedir. Divan şiirini açık bir dille eleştirmektedir. Şair, Usandık o eski şeylerden diyerek divan şiirinden başka şiirlere yönelmek gerektiğini düşünmektedir. Onun Matbaada başlıklı manzumesi Divan şiiri hakkındaki düşünceleri hakkında bilgi vermektedir. Ayrıca Fevaid gazetesinde yayımlanan İfade-i Mahsusa 17 ve Cevap 18 başlıklı yazılarında Divan şiirini millî olmadığı ve İran edebiyatını her yönüyle taklit ettiği için eleştirilmiştir. Hikâyeciliği Mehmet Rıfat Efendi, şiir ve makale dışında hikâye de yazmıştır. Mehmet Rıfat Efendi ye ait iki adet hikâye tespit edilmiştir. Bu hikâyelerden bir tanesi tercümedir. Kara Tavuk Hikâyesi, Mehmet Rıfat Efendi tarafından tercüme edilmiştir. Hicrî 1312 (milâdî-1895) tarihinde, Maarif Nezareti ruhsatıyla İstanbul da yayımlanmıştır. Yayınevi, Âlem Matbaasıdır. Sahibi ve naşiri, Kitapçı Nasrâh tır. Tuhaf Hikâye, Mehmet Rıfat Efendi tarafından yazılmıştır. Hicrî 1311 (milâdî-1894) tarihinde, Maarif Nezareti ruhsatıyla İstanbul da yayımlanmıştır. Yayınevi, Âlem Matbaasıdır. Sahibi ve naşiri, Kitapçı Nasrâh tır. Hikâyeleri içerik ve yapı olarak Fransız edebiyatının etkisi altındadır. Tuhaf Hikâye başlıklı hikâyesinin içeriği Doğu kültüründen ziyade Batı kültürüne ait bir hikâye niteliği taşımaktadır. Dönemin hâkim anlayışı onu da etkilemiş olacak ki böyle bir eser meydana getirmiştir. İki hikâyesi de aşk teması etrafında kurgulanmıştır. Bu hikâyeler onun dünyaya bakışı hakkında okura az da olsa bilgi vermektedir. Mehmet Rıfat Efendi, bu hikâyeleri ile Batı dünyasını yakından tanıdığını göstermektedir. Çok yönlü bir yazar olan sanatçının şairliği, hikâyeciliğinin önündedir. Onun gerçek sanatçı kimliği hikâyelerinden ziyade şiirlerine yansır. Eserlerinin Tasnifi Mehmet Rıfat Efendi nin eserleri şu şekilde tasnif edilebilir: 15 Fevaid, 4. Sene, 8. Nüsha, s. 116. 16 Fevaid, 4. Sene, 8. Nüsha, s. 116. 17 Fevaid, 4. sene, 1. nüsha, s. 2. 18 Fevaid, 4. sene, 3. nüsha, s. 40.

On Dokuzuncu Yüzyıl Bursa sında Yenilikçi Bir Yazar: Celal Paşazade 525 Şiirleri; Fevaid deki Şiirleri, Fevaid in Nüsha-i Güzidesi ndeki Şiirleri, Maarif teki Şiirleri, Malumat taki Şiirleri, Mektep teki Şiirleri. Makale ve Denemeleri; Fevaid deki Yazıları, Fevaid in Nüsha-i Güzidesi ndeki Yazıları, Maarif teki Yazıları, Mektep teki Yazıları. Hikâyeleri; Tuhaf Hikâye, Kara Tavuk Hikâyesi. Diğer Eserleri; Mehmet Rıfat Efendi, çok yönlü bir yazardır. Sanatçının tespit edilen eserlerinin dışında ona ait olan ve olabilecek başka eserler de mevcuttur. Fevaid in bir risale olarak çıkarılan nüshalarının dışında zaman zaman özel tefrikaları da olmuştur. Bunlar arasında; Mehmet Rıfat ın 1 Ağustos 1310 da Siret Bey e yazdığı Berk-i jale-dar isimli mektup, Sait Bey e yazılmış Enis başlıklı mektup ve M. Safa Bey in Afyon şikârı başlıklı yazısı yer alır (Öztahtalı, 2012, s.281). Berk-i jale-dar adlı eser Fevaid in 4. Sene 3. nüshasının sonunda yer alan Münderecat bölümünde tefrika olarak belirtilmiştir. Mehmet Rıfat Efendi, kendi yazdığı eserler dışında bazı şiirleri bir kitapta derlemiştir. Fevaid in 4. Sene 9. nüshasının sonunda yer alan Muhaberat-ı Aleniye başlıklı bölümde bu durum belirtilmiştir. Bu kitap elimizde olmadığı için ayrıntılı bilgiye sahip değiliz. Muhaberat-ı Aleniye başlıklı bölümde bu eserden bahsedilmektedir: Mehmet Rıfat Bey in Bursa ya gelirken Sultan Bayezid de Kaşıkçılar Kapısı nda Nasrallah Ağa nın verdiği bazı kitab-ı fersude arasında Kehvâre-i Edeb unvanıyla cem etmekte olduğu bir şiir mecmuasının diye devam eden metinden sanatçının Kehvâre-i Edeb adında bir şiir mecmuasının olduğunu anlıyoruz. Bu eserler dışında Mehmet Rıfat Efendi ye ait olduğunu düşündüğümüz bir şarkı mecmuası vardır. Bu eser Mehmet Rıfat Bey in hazırladığı Yeni Şarkı Mecmuası dır. Bu eser hakkında Sümbüllü (2011) tarafından bir makale de hazırlanmıştır. Bu eserin yazarı olan Mehmet Rıfat hakkında bilgi olmaması, bu eseri hazırlayan kişinin çalışmamızın konusunu oluşturan Mehmet Rıfat olabileceği düşüncesini akıllara getiriyor. Bu dönemde aynı ismi taşıyan bir müzisyenin olmaması çalışmamızın konusunu oluşturan Mehmet Rıfat Efendi nin bu eseri hazırlama olasılığını artırıyor. Sümbüllü (2011) tarafından hazırlanan makalede, eserden ve yazardan şu şekilde bahsediliyor: Yeni Şarkı Mecmuası, Mehmet Rıfat Bey tarafından hazırlanmıştır. Hicrî 1311 (milâdî- 1894) tarihinde, Maarif Nezareti ruhsatıyla İstanbul da yayımlanmıştır. Yayınevi, Safâ ve Enver Efendi Matbaasıdır. Sahibi ve naşiri, Kitapçı Nasrâh tır. Yapılan literatür taramasında, Mehmet Rıfat Bey in hayatı hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır. İhsanoğlu (2003) na göre, Mehmet Rıfat, yaşadığı asır tespit edilemeyen müellifler arasındadır. Yeni Şarkı Mecmuası ndan bahseden İhsanoğlu, mecmuanın 2 baskısı olduğunu belirtmiştir. 1. Baskısı; İstanbul, Safa ve Enver Matbaası 1311/1893, 30 sayfa, 10*14 (6*9,5) cm dir. 2. Baskısı; İstanbul, tarihsiz, 32 sayfa, 11*16 (7*12,5) cm dir. 2. Baskı için Özege Bağış Kitap Kataloğu ve 15510 no lu dipnot verilmektedir. Atatürk Üniversitesi Özege Bağış Kitap Kataloğu ile yapılan karşılaştırmada 15510 no lu kitabın Mehmet Rıfat Bey e ait Yeni Şarkı Mecmuası olduğu görülmüştür (Sünbüllü, 2011, s.337). Çok yönlü bir yazar olarak Bursa Kültür ortamına canlılık katan Mehmet Rıfat Efendi nin eserleri, yenileşme döneminde Bursa daki edebî durumu günümüze yansıtması ve bir döneme ışık tutması açısından çok kıymetlidir. Sonuç: Mehmet Rıfat Efendi, Bursa da yayım yapan Fevaid gazetesinde sermuharrirlik yapmasına rağmen Bursa sınırlarını aşan bir yayın politikası izlemiştir. Servet-i Fünun sanatçıları ile yakın bir ilişki içinde olan yazar, Bursa da Servet-i Fünun sanatçılarının savunucusu olmuştur. Mehmet

526 Muammer HARDAL Rıfat, dönemin önemli yazarlarının eserlerini Fevaid de yayımlayarak İstanbul daki yenileşme hareketlerini Bursa ya taşımıştır. Eserlerini İstanbul da yayımlanan dergilere (Malumat, Maarif, Mektep) de gönderen Mehmet Rıfat, İstanbul ile Bursa arasında bir köprü vazifesi görmüştür. Onun yazıları ve şiirleri, Türk edebiyatının yenileşme sürecine İstanbul dışından yapılan önemli bir katkı olarak değerlendirilebilir. Çok yönlü bir yazar olarak Bursa kültür ortamına canlılık katan Mehmet Rıfat Efendi, yenilikçi kimliğiyle ön plana çıkmaktadır. Yazar, yazılarıyla dönemin tartışmalarına Servet-i Fünun sanatçıları lehine katılmıştır. Dekadanlar tartışmasını İstanbul dışında devam ettirmesi ve dönemin edebî tartışmalarına Anadolu dan katılması Mehmet Rıfat Efendi nin yenilikçi karakterinin bir nişanesidir. Mehmet Rıfat Efendi, Divan şiirine yönelik yaptığı eleştirilerle İstanbul da cereyan eden eski-yeni tartışmalarına da katılmıştır. Her fırsatta yenilikçi kimliğini gösteren sanatçı, eserleriyle de bu tavrını devam ettirmiştir. Girişimci bir karaktere sahip Mehmet Rıfat Efendi, şair, hikâye yazarı, editör ve gazeteci kimliğiyle on dokuzuncu yüzyıl Bursa kültür tarihinin önemli kişilerinden birisidir. Mehmet Rıfat, Divan şiirin son döneminde yeni şiir anlayışının Bursa da yaygınlaşmasına zemin hazırlayan önemli kişilerden olmuştur. İstanbul un Anadolu ya açılan kapısı olan Bursa, Mehmet Rıfat Efendi sayesinde Türk edebiyatındaki yenileşme hareketlerini daha yakından takip etme fırsatı bulmuştur. KAYNAKÇA BAYRAK M.Orhan (1994), Türkiye de Gazeteler ve Dergiler Sözlüğü (1831-1993), Küll Yayınları, İstanbul. ÇAN Şamil ve HARDAL Muammer (2014), Divan Şiirine Bursa dan Eleştirel Bir Ses: Mehmet Rıfat Efendi, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:16, Sayı 27. ÇETİŞLİ İsmail (2003), Batı Edebiyatında Edebî Akımlar, 5.b., Akçay Yayınları, Ankara. DİLÇİN Cem(1999), Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, 5.b., Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara. Fevaid (1305), I. Yıl Nüshaları, Hüdâvendigâr Matbaası, Bursa. Fevaid (1311-1316), II, III, IV ve V. Yıl Nüshaları, Matbaa-i Emrî, Bursa. Fevaid (1313), Nüsha-i Güzîde, Matba-ı Emri, Bursa. GÖKÇEK Fazıl (2014), Bir Tartışmanın Hikâyesi Dekadanlar, Dergah Yayınları, İstanbul. HARDAL Muammer (2013), Mehmet Rıfat Efendi nin Şiirleri ve Edebî Kişiliği, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa. İHSANOĞLU Ekmeleddin (2003) Osmanlı Musiki Literatürü Tarihi. IRCICA, İstanbul. KARAALİOĞLU Seyit Kemal (2004), Ziya Paşa Hayatı ve Şiirleri, İnkılap Kitabevi, İstanbul. KUTEL Asiye (2010), Maarif ve Hazine-i Fünûn ve Bu Mecmualardaki Edebî Faaliyetler, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul. LEVEND Agâh Sırrı (1943), Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, 2.b., İnkılap Kitabevi, İstanbul. Maarif (1311-1312), Yay. İsmail Safâ, İstanbul.

On Dokuzuncu Yüzyıl Bursa sında Yenilikçi Bir Yazar: Celal Paşazade 527 Malumat (1986), Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C.7, Dergâh Yayınları, İstanbul. MENGİ Mine (2000), Eski Türk Edebiyatı Tarihi, 6.b., Akçağ Yayınları, Ankara. OKAY M. Orhan (2014), Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı, Dergah Yayınları, İstanbul. ÖZTAHTALI İbrahim İmran ve ERTUĞRUL Cansu (2010), 19. Yüzyıl Bursa Kültürünü Besleyen Fevaid Gazetesinin Nüsha-i Güzidesi, U.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 22, S. 22, Yıl 13, Bursa. ÖZTAHTALI İbrahim İmran (2012), XIX. Yüzyıl Bursa Kültür Hayatında Önemli Bir Dönemeç: Fevaid, TÜBAR, S. 32, Ankara. ÖZTAHTALI İbrahim İmran, HARDAL Muammer, ÇAN Şamil (2014), Bursa da Bir Dekadan: Mehmet Rıfat Efendi, TUBAR, Yıl 19, Sayı 36, ss. 279-290. PALA İskender (1999), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, 6.b., Ötüken Neşriyat, İstanbul. PİLAV Salim(2013), Klasik Edebiyatın Tartışılan Yanları Üzerine Yapılan Değerlendirmelere Toplu Bir Bakış,, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter, ss.2179-2188. SELÇUK Bahir (2009), Diyorlar ki nin Işığında Yenilerin Divan Edebiyatına Bakışı, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/2 Winter, ss. 938-954. Servet-i Fünun (1313), Nu.363, İstanbul. Süleyman Nesip (1897), Dekadanlar, Bursa gazetesi, 24 Mart 1313/5 Nisan 1897. Süleyman Paşazade Sami Bey, ss.161-171. SÜMBÜLLÜ Hasan Tahsin (2011), Mehmet Rıfat Bey in Hazırladığı Yeni Şarkı Mecmuası Adlı Eser Üzerine Bir İnceleme, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.46, Erzurum, ss. 333-358. TOKER Şevket (2007), Paşa-Zâde Sami Bey Külliyȃt-ı Ȃsȃr ve İhtisasat, Dergâh Yayınları, İstanbul. TONGA, Necati (2007), Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Divan Şiiri Tartışmaları Ve Gelenekten Faydalanma, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/4 Fall, ss.771-782. TÜMER Cem Şems (2003), Mekteb Dergisi ve Hakkında Yapılan Çalışmalara Dair Bazı Dikkatler, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.21, Erzurum, ss. 323-338. TÜMER Cem Şems (1994), Mekteb Mecmuası -Tahlilî Fihrist İnceleme ve Seçilmiş Yazılar, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.

528 Muammer HARDAL EK-A: Mehmet Rıfat Efendi nin Şiirlerinden Örnekler EK-B: Fevaid in Kapaklarına ait Örnekler Citation Information/Kaynakça Bilgisi HARDAL, M., (2015). On Dokuzuncu Yüzyıl Bursa sında Yenilikçi Bir Yazar: Celal Paşazade Mehmet Rıfat Efendi / An Innovative Author In 19th Century s Bursa: Celal Paşazade Mehmet Rıfat Efendi, TURKISH STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Şefik Yaşar Armağanı),, ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/turkishstudies.8503, p. 513-528.