FİLİBE TÜRKLERİNİN SESİ HAMİYET GAZETESİ (R.1312 1313 / M.1896 1897)

T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI YAKINÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI FİLİBE TÜRKLERİNİN SESİ HAMİYET GAZETESİ (R.1312 1313 / M.1896 1897) Sezgin TOPAL YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Doç. Dr. İzzet SAK Konya 2011

ii İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK SAYFASI... V YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU... Vİ ÖNSÖZ... Vİİ ÖZET... İX SUMMARY... X KISALTMALAR... Xİ GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM HAMİYET GAZETESİ 1. Hamiyet Gazetesinin Kurulması ve Yayın Politikası... 8 2. Gazetenin içeriği... 9 2.1. Dönemin Olaylarının Yansıması... 9 2.2. Dâhilî Haberler... 11 2.2.1. Siyasî Faaliyetler... 11 2.2.2. Askerî Faaliyetler... 13 2.2.2.1. Askerî Yardım Komisyonu... 13 2.2.2.2.Osmanlı Donanması... 15 2.2.3. Eğitim Faaliyetleri... 16 2.2.4. Ulaşım... 17 2.3. Hâricî Haberler... 20 2.3.1. İngiliz Politikası ve Ermeni Sorunu... 20 2.3.2. Kıbrıs ve Mısır Meselesi... 23 2.3.3. İspanya Hükümeti ve Küba Meselesi... 25 2.4. Edebî Eserler... 27 2.5. Diğer Yazı ve Haberler... 28

iii İKİNCİ BÖLÜM OSMANLI DEVLETİ NİN BALKAN VE AVRUPA DEVLETLERİ İLE İLİŞKİLERİ 1. Osmanlı Devleti nin Balkan Devletleri ile İlişkileri... 30 1.1. Osmanlı-Yunan İlişkileri... 32 1.1.1. Girit Sorunu ve Büyük Devletlerin Tutumu... 34 1.1.2. Osmanlı-Yunan Muharebesi... 41 1.1.2.1. Sulh Görüşmeleri... 50 1.1.2.2. Osmanlı-Yunan Muharebesinin Osmanlı Devleti Açısından Sonucu... 55 1.1.2.3. Osmanlı-Yunan Muharebesinin Yunan Hükümeti Açısından Sonucu... 55 1.2. Osmanlı-Bulgaristan İlişkileri... 56 1.2.1. Bulgaristan daki Müslüman Halkın Durumu... 58 1.2.2. Makedonya Bunalımı... 59 1.3. Osmanlı-Sırbistan İlişkileri... 63 1.4 Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ İlişkileri... 64 2. Osmanlı Devleti nin Avrupa Devletleri ile İlişkileri... 66 2.1. Osmanlı - Rusya İlişkileri... 68 2.2. Rusya ve Fransa İttifakı... 70 2.3. Osmanlı Devleti ve İngiltere Politikası... 73 2.3.1. İngiltere nin Girit Meselesi Politikası... 73 2.3.2. İngiltere nin Hindistan Meselesi... 76 2.4. Avusturya ve Almanya ile İlişkiler... 80 2.5. Osmanlı-İtalya İlişkileri... 85 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HAMİYET GAZETESİ VE YABANCI BASIN 1.Yunan Basını... 90 2. Rusya Basını... 94 3. Fransa Basını... 96

iv SONUÇ... 100 KAYNAKÇA... 102 EKLER... 107

v T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSEL ETİK SAYFASI Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. Sezgin TOPAL

vi T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU Sezgin TOPAL tarafından hazırlanan FİLİBE TÜRKLERİNİN SESİ HAMİYET GAZETESİ (R.1312-1313/M.1896-1897) başlıklı bu çalışma../../.. tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Ünvanı, Adı Soyadı Başkan İmza Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza Ünvanı, Adı Soyadı Üye İmza

vii ÖNSÖZ 19. yüzyıl Osmanlı Devleti için adeta bir dağılma süreci olmuştur. Rusya nın sıcak denizlere inme politikasını gerçekleştirmek için harekete geçmesi bu süreci tetiklemiştir. Özellikle 1877 78 Osmanlı-Rus savaşının etkileri dağılma sürecini hızlandıran gelişmelerdendir. Bu mücadelenin sonucunda Rusya nın başarısı diğer Avrupa Devletlerini telaşlandırmış ve Rusya yı serbest bırakmamak için mücadele çemberi içerisinde yerlerini almışlardır. Rusya, tarihî emelini gerçekleştirmek amacıyla Osmanlı Devleti nin Balkan topraklarını tercih etmiş ve bunu da Panslavizm politikası aracılığıyla sürdürmüştür. Böylece Rusya Balkan uluslarını kendi çıkarları doğrultusunda kışkırtarak Yunanistan ın Osmanlı Devleti aleyhinde topraklarını genişletmesine neden olmuştur. Özellikle Girit Adası Yunanistan ın elde etmek istediği bir bölge olmuştur. Girit Adası üzerinde Yunanistan ın bir takım başarı elde etmesi de emperyalist devletlerin, jeopolitik açıdan önemli mevkide bulunan Osmanlı Devleti nin topraklarına göz dikmesine neden olmuştur. Bu açıdan devletler kendi çıkarlarını korumak için her türlü entrikayı çevirmekten geri durmamışlar ve bunu yaparken de Hıristiyanlık dinini kullanmışlardır. Böylece Girit Meselesi Osmanlı Devleti nin uğraşmak zorunda kaldığı iç mesele olması yanında, batılı devletlerin bu meseleye karışmasıyla giderek devletlerarası bir sorun olmaya başlamıştır. Girit Meselesi ve Girit Adası nedeniyle çıkan Osmanlı Yunan Muharebesi Osmanlı Devleti nin gündeminden hiç düşmemiş, sıcaklığını uzunca bir süre korumuş ve tarih sayfalarında önemli konular arasında yer almıştır. Bu açıdan gazetenin bu konulara eğilmesindeki rolü oldukça önemlidir. Girit Meselesi ve Osmanlı-Yunan muharebesi ile ilgili olarak pek çok eser ve makale yayımlanmıştır. Bunlardan; Ayşe Nükhet Adıyeke nin Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896 1908) adlı eseri ve Metin Hülagü nün Türk-Yunan İlişkileri Çerçevesinde 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı adlı eseri önemlidir. Çalışmamızın ana kaynağını oluşturan Hamiyet gazetesi, İstanbul Atatürk Kitaplığı nda (Belediye Kütüphanesi) 1 95 arası sayı ile mevcuttur. Gazete okunduktan sonra, konuları tasnif edilmiş ve diğer kaynaklarla da desteklenerek, dönem değerlendirilmeye çalışılmıştır. Çalışma üç bölümden oluşmaktadır: Birinci Bölüm de; Hamiyet Gazetesi konu başlığı altında, Hamiyet Gazetesinin Kurulması ve Yayın Politikasına değindikten sonra, Gazetenin İçeriği ana başlığı altında,

viii Dönemin Olaylarının Yansıması, Dâhilî ve Hâricî Haberler, Edebî Eserler ve Diğer Yazı ve Haberler üzerinde durulmuştur. İkinci Bölüm de; Osmanlı Devleti nin Balkan Devletleri ile (Yunanistan, Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ) ve Avrupa Devletleri (Rusya, İngiltere, Fransa, Avusturya, Almanya ve İtalya) ile ilişkilerine değinilmiştir. Üçüncü Bölüm de ise; Hamiyet Gazetesi ve Yabancı Basın üzerinde durulmuştur. Özellikle gazetenin, Yunanistan, Rusya ve Fransa basını ile olan mücadelesine yer verilmiştir. Öncelikle bana bu konuyu öneren ve bana her türlü yardımda bulunan değerli hocam ve danışmanım Doç. Dr. İzzet SAK ve yine değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILMAZ a teşekkürü bir borç bilirim. Sezgin TOPAL Konya 2011

ix T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Öğrencinin Adı Soyadı Sezgin TOPAL Numarası 084202041008 Ana Bilim / Bilim Dalı Tarih Anabilim Dalı/Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Danışmanı Doç. Dr. İzzet SAK Tezin Adı Filibe Türklerinin Sesi Hamiyet Gazetesi (R. 1312-1313/ M. 1896-1897) ÖZET Hamiyet gazetesi, Miladi 1896 yılında, Filibe de yayınlanmaya başlamış, siyasi bir Türk gazetesidir. Haftada 17. sayıya kadar iki kez, 17. sayıdan itibaren de üç kez yayınlanmaya başlayan gazete, Osmanlı Devleti nin siyasî olaylarını ele almıştır. Osmanlı Devleti, 19. yüzyılda ortaya çıkan milliyetçilik akımının etkisinde kalmış ve dağılma sürecine girmiştir. Özellikle 1877 78 Osmanlı-Rus savaşının sonuçlarının doğurmuş olduğu bir takım meseleler de bu dağılma sürecinin hızlanmasında etkili olmuştur. Rusya nın başarısı da Avrupa Devletleri için endişe yaratmış, çıkarları zedelenen Devletler mücadelede yerlerini almışlardır. Osmanlı Devleti özellikle 19. yüzyılda Yunanistan ın bitmek bilmeyen toprak hırsı ile kaşı karşıya kalmıştır. Yunanistan ın bir takım başarıları da çıkarları zedelenen devletleri harekete geçirmiştir. Böylece Osmanlı nın Balkan toprakları bir takım mücadelelere sahne olmuş, Osmanlı Devleti de bu mücadele çemberi içerisinde yer almıştır. Emperyalist Devletler kendi emellerine ulaşabilmek için Osmanlı Devleti aleyhinde propagandalar yaparak dünya kamuoyunun gözünde Osmanlı Devletini suçlu göstermişler ve kendi lehlerine taraf toplamaya başlamışlardır. Hamiyet gazetesi, Osmanlı aleyhinde propaganda yapan diğer Avrupa gazetelerine cevap vererek dünya kamuoyuna Osmanlı Devleti nin haklı olduğunu göstermeyi amaç edinmiştir. Bu bağlamda Hamiyet gazetesi, Filibe Türklerinin yegâne sesi olmuştur.

x T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Öğrencinin Adı Soyadı Sezgin TOPAL Numarası 084202041008 Ana Bilim / Bilim Dalı Danışmanı Tarih Anabilim Dalı/Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı Doç. Dr. İzzet SAK Tezin İngilizce Adı The voice of Plovdiv Turks Hamiyet Newspaper (R.1312-1313/M.1896-1897) SUMMARY Hamiyet was a Turkish political magazine which started its publishing adventure in 1896 AD in Plovdiv. The newspaper was published twice a week until 17th edition. İt was published three times a week beginning from 17 th edition and mainly dealt with the political issues of Ottoman Empire at that time. The rise of nationalism in the 19 th century affected the Ottoman Empire and eventually caused its break down. This break down process of the Empire was quickened by the consequences of the war between Ottomans and Russia during the years 1877-78. The success of Russia against Ottomans made some European countries worry about their interests and this led to the participation of these countries in the struggle. The Ottoman Empire faced with the Greece s never ending desire to have land in the 19 th century. Greece s victory over other countries made some Nations worry about their interests. As a result, there were struggles and problems in Ottoman borders. To reach their ends the imperialist powers tried to change the world public opinion about Ottoman Empire by accusing him. Meanwhile they collect friends to their side as many as possible. The aim of the Hamiyet newspaper was to show that Ottoman Empire was not guilty to the World and the powers working against Ottomans. The Hamiyet became the only voice of the Plovdiv Turks.

xi KISALTMALAR Ağs Ağustos B Receb Bkz. Bakınız C Cemâziye l- Ahir Ca Cemâziye l-evvel C. Cilt Çev. Çeviren DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Ey Eylül Hz Haziran Ke Kanun-ı Evvel Ks Kanun-ı Sâni L Şevval M Muharrem Ma Mart May Mayıs N Ramazan Ns Nisan nr. Numara R Rebî ü l-ahir Ra Rebî ü l- Evvel S Safer s. Sayfa Ş Şaban Şb Şubat Te Teşrin-i Evvel Tm Temmuz Ts Teşrin-i Sâni Z Zi l- Hicce Za Zi l Kade

1 GİRİŞ 1699 Karlofça Antlaşması ndan sonra özellikle Avrupa da gerilemeye başlayan Osmanlı Devleti 1, XVII. yüzyılın sonlarından itibaren devamlı toprak kaybına uğrayarak dünya siyasetindeki hâkimiyetini de kaybetmeye başlamıştı. Osmanlı Devleti artık güçlü bir devlet olmadığı gibi hâkimiyet sahasını ve varlığını koruyabilen büyük devlet olmaktan da uzaklaşmıştır 2. Osmanlı Devleti, XVIII. ve XIX. yüzyılda yaptığı savaşlarla pek çok toprak kaybederek sınırları gerilemeye başlamıştır. XIX. yüzyıldaki toprak kayıplarının asıl nedeni 3 Osmanlı Devleti nin 1789 da Fransız İhtilâli nin bir sonucu olarak ortaya çıkan milliyetçilik akımının etkisi altında kalmasıdır 4. Osmanlı Devleti, 1354 yılında Gelibolu üzerinden Balkan Yarımadası na geçerek 1361 yılında Edirne yi fethettiği gibi, başta Bulgar Krallığı olmak üzere Balkanları da ele geçirmiştir 5. Yüzyıllar boyunca Osmanlı Devleti nin idaresi altında kalan Balkanlar 6, Fransız ihtilâlinin getirmiş olduğu milliyetçilik akımının da etkisi ile çözülme sürecine girmiştir. Balkan ulusları arasında ilk kıpırdanma hareketleri Rusya nın gölgesinde Sırp isyanları ile başlamıştır. Rusya, Sırpları askerî olmasa da, maddî olarak destekliyor, silah bırakmamaları için her türlü propagandayı yapmaktan geri durmuyordu 7. Nitekim Sırplar, 1812 Bükreş Antlaşmasıyla özerk hale gelmişlerdir. 1829 Edirne Barışı ile de Eflak-Boğdan 8 (Romanya) muhtariyet kazanmıştır. Balkanlarda asıl çözülmenin kilit noktası ise Yunanistan ın 1829 senesinde bağımsızlığını elde etmesiyle olmuştur. Yunanistan ın bağımsızlığını elde etmesi, Osmanlı Devleti nin parçalanmasında ilk adımı teşkil etmiş ve bundan sonra Osmanlı Devleti nin diğer topraklarındaki bağımsızlık hareketlerine de örnek olmuştur 9. 1 H. Bayram Soy, II. Wilhelm, Welpolitik ve II Abdülhamid, Türkler, C. 13, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 25. 2 Mustafa Turan, Milli Mücadele de Siyasî Çözüm Arayışları, Siyasal Kitabevi, Ankara 2005, s.1. 3 Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi(1789 1914), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997, s. 165. 4 Coşkun Çakır, Bir Reform Hareketi Olarak Tanzimat: Hazırlanması, İlânı, Uygulanması, Türkler, C. 14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 700. 5 Kemal H. Karpat, Balkanlar, DİA, C. 35, İstanbul 1992. 6 L. Carl Brown, İmparatorluk Mirası Balkanlar da ve Ortadoğu da Osmanlı Damgası, çev. Gül Çoğalı Güven, İletişim Yayınları, İstanbul 2000, s. 36. 7 Selim Aslantaş, Osmanlı da Sırp İsyanları, 19. Yüzyılın Şafağında Balkanlar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007, s.107. 8 Osmanlı Devleti nin sınırlarında tampon bölge halinde bulunan bu yöreler, zaman zaman Osmanlı Devleti ve Rusya arasında savaş alanı olmuş ve Rusya, bazı antlaşmalar ile bu Beylikler üzerinde nüfuz sahibi olmuştur. Bkz. Rifat Uçarol, Siyasi Tarih 1789 1999, Filiz Kitabevi, İstanbul 2000, s. 89. 9 Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, s. 165 166.

2 Osmanlı Devleti nin Balkanlarda parçalanmaya başlaması, başlangıçta, Doğu ya doğru ilerleyen Avusturya ile Batı ya doğru genişleyen Rusya nın çıkarına olmuştur. Bu iki devlet, XVIII. yüzyılda gerek tek başlarına gerekse birlikte, Osmanlılara karşı savaşlar açmışlar, Balkan topraklarının geniş bir bölümünü ele geçirmişlerdir 10. Ancak Osmanlı sınırlarının hemen yanı başında bulunan Avusturya İmparatorluğu nu temelinden sarsan bu millî ihtilâller 11 Avusturya nın Balkanlarda ilerlemekten vazgeçip, Osmanlı Devleti nin toprak bütünlüğünü koruma politikası gütmesine neden olmuştur 12. Fransız devrimi ile Balkanlarda başlayan bu çözülme siyaseti, başta Rusya olmak üzere Avrupa Devletleri nin Osmanlı aleyhinde giriştikleri hareketler; Bosna Hersek, Sırbistan ve Karadağ ın Osmanlı Devleti ne karşı bir takım isyanlar çıkarmalarına yol açmıştır. 1875 te Hersek te 13 isyanın çıkmasıyla birlikte Sırbistan ve Karadağ da bu olayla yakından ilgilenmeye başlamışlar ve nihayetinde Osmanlı Devleti ne savaş açma kararı almışlardır. Nitekim 1 Temmuz 1876 da Sırbistan, 2 Temmuz 1876 da Karadağ Osmanlı ya karşı savaş açmışlardır 14. Balkanlardaki Hıristiyan unsurları isyana teşvikten vazgeçmeyen Rusya, bu zaman zarfında boş durmayarak Avusturya ya Bosna-Hersek i vaat ederek ikisi arasında bir antlaşma imzalanmıştır. 15 Ancak, Sırbistan ve Karadağ ile yapılan mücadelenin gâlibi Osmanlı Devleti olmuştur. Osmanlı Devleti nin bu başarısı, başta Rusya olmak üzere Avrupa Devletleri nin araya girmesine neden olmuştur. Bâb-ı Âli ye önce Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan ve Bosna- Hersek ile ilgili İstanbul Konferansı nda (23 Aralık 1876) alınan kararlar sunulmuş, bunların Osmanlı Devleti tarafından reddi sonucunda da Avrupa Devletleri arasında imzalanan Londra Protokolü (31 Mart 1877) öne sürülmüştür. Londra Protokolü de Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmeyince 16 Rusya, görünüşte Hıristiyan teb anın menfaatlerini koruma, gerçekte ise Panslavizm siyasetini Osmanlı toprakları üzerinde uygulamak maksadıyla, 24 Nisan 1877 10 Halûk Ülman, Tanzimat tan Cumhuriyet e Dış Politika ve Doğu Sorunu, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, C. 1, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 272. 11 Halil İnalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Eren Yayınları, İstanbul 1992, s. 12. 12 Halûk Ülman, Doğu Sorunu, s. 272. 13 Hersek te Hıristiyan nüfus fazlaydı. Bu nedenle Hersek, Islav propagandaları için elverişli bir bölgeydi. Müslümanlar, ekonomik ve sosyal bakımdan Hıristiyanlardan üstün durumda bulunuyordu. Ağalar ile Hıristiyanların arası oldukça iyiydi. Fakat Osmanlı Devleti buradaki âşâr vergisini mültezimlere verdikten sonra düzen bozuldu. Müslüman-Hıristiyan çatışması yaşandı ve Bosna-Hersek te ayaklanma başladı. Bu ayaklanma ise Sırbistan ve Karadağ a da bulaşmıştır. Bkz. Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, s. 494. 14 Rifat Uçarol, Siyasi, s.328. 15 Yahya Okçu, Türk-Rus Mücadelesi, Berikan Yayınları, Ankara 2001, s. 157-158.; Bkz. Rifat Uçarol, Siyasi, s. 328. 16 Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, s. 515.

3 tarihinde Osmanlı Devleti ne savaş ilân etmiştir 17. Böylece 93 Harbi adını alan Osmanlı-Rus savaşı başlamış oldu. Tuna ve Kafkas cephesinde gerçekleşen Osmanlı-Rus Savaşı nda Ruslar, Romanya ordusunun yardımı ile Plevne yi ele geçirerek 18 İstanbul istikametinde ilerleme fırsatı bulmuşlardır 19. Plevne den sonra Ruslar, 4 Ocak 1878 de Sofya ya, arkasından da 20 Ocak ta Edirne ye girmeyi başarmışlardır. Edirne nin de ele geçmesiyle İstanbul Kapıları nın Rusya ya açıldığını anlayan Osmanlı Devleti, mütareke istemek zorunda kalmıştır (22 Ocak 1878). Rusya nın da bu teklifi kabul etmesiyle 31 Ocak 1878 tarihinde Edirne mütarekesi imzalanmıştır 20. Edirne mütarekesinde başlanılan barış görüşmeleri Rusya nın isteği ile Ayastefanos ta devam etmiş ve 3 Mart 1878 tarihinde 29 maddeden oluşan Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması ile sonuçlanmıştır 21. Söz konusu antlaşmanın Balkanları ilgilendiren esasları ise şöyledir: Sırbistan, Karadağ ve Romanya bağımsız olacak; Bulgaristan Osmanlı Devleti ne bağlı özerk bir prenslik haline gelecek ve Bulgaristan prensi halk tarafından seçilecek; Bosna-Hersek Avusturya ve Rusya nın kontrolünde olacak; Osmanlı Devleti Rusya ya 1.410.000.000 ruble savaş tazminatı ödeyecek; Ardahan, Kars, Batum ve Beyazıt Rusya ya bırakılacak; Osmanlı Devleti 1868 de Girit e verdiği özerklik koşullarını uygulayacak; Antlaşmanın uygulanmasından itibaren Rusya, Bulgaristan hariç, üç ay içerisinde Rumeli yi, altı ay içerisinde de Anadolu yu boşaltacaktır 22. Ayastefanos Antlaşması na, çok geçmeden, tepki yağmuru yağmaya başlamıştır. Nitekim en büyük tepki Avusturya ve İngiltere den gelmiştir. Avusturya ile Rusya arasında iki yıl önce Peşte Antlaşması imzalanmış ve bu antlaşma Ayastefanos antlaşması ile Rusya tarafından çiğnenmiştir. Osmanlı Devleti nin toprak bütünlüğünü koruma politikası güden İngiltere ise, 1878 yılından itibaren, Osmanlı ya karşı izlemiş olduğu bu politikayı terk ederek, Osmanlı topraklarını parçalama, hatta bununla da kalmayıp, Osmanlı topraklarına yerleşme amacı gütmeye başlamıştı 23. Ayastefanos Antlaşması ile Rusya nın kazançlı çıktığını anlayan Avrupa devletleri söz konusu antlaşmaya el atarak antlaşma esaslarını kendi lehlerine dönüştürmek istemişlerdir. Böylece Avrupa Uyumu çerçevesinde 24 13 Temmuz 17 Ali İhsan Gencer, Ayastefanos, DİA., C. IV, İstanbul 1999, s. 225. 18 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. VIII, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995, s. 45. 19 Yahya Okçu, Türk-Rus Mücadelesi, s. 166. 20 Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, s. 519. 21 Rifat Uçarol, Siyasi, s. 344. 22 Rifat Uçarol, Siyasi, 344 345. 23 Oral Sander, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918 e, İmge Kitabevi, Ankara 1995, s. 230. 24 Kemal H. Karpat, Etnik Kimlik ve Ulus-Devletlerin Oluşumu, Osmanlı, C. 2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.37.

4 1878 tarihinde Osmanlı Devleti için bir dönüm noktası olan Berlin Antlaşması imzalanmıştır. Antlaşmanın başlıca esasları ise şöyledir: Bulgaristan, Ayastefanos ta olduğu gibi Osmanlı ya bağlı özerk bir prenslik olacak; Doğu Rumeli de özerk bir yönetim kurulmak, Makedonya da ıslahat yapılmak şartıyla, Batı Trakya da olmak üzere buraları Osmanlı ya geri verilecek; Girit te 1868 de uygulanmaya başlanan özerklik devam edecek; Karadağ, Sırbistan, Romanya bağımsız olacak; Bosna-Hersek geçici olarak Avusturya nın işgal ve idaresine bırakılacak; Yunanistan ile Osmanlı arasında sınır görüşmeleri bu iki devlet arasında yapılacak görüşmelerle belirlenecek; Kars, Ardahan, Batum Rusya ya bırakılacak, Eleşkirt ve Beyazıt Osmanlı Devleti ne iade edilecek; Osmanlı Devleti, 8 Şubat 1879 tarihinde Rusya ile yapmış olduğu antlaşma ile tespit edilen 802 milyar 500 bin frank savaş tazminatını Rusya ya ödeyecektir 25. Berlin Antlaşması, başta Osmanlı Devleti olmak üzere, devletlerin hiçbirisini memnun etmemiş, aksine, gelecekteki Balkan bunalımına zemin hazırlamıştır. Nitekim Osmanlı Devleti ilk ciddî sorununu 1885 te Bulgaristan ın neden olduğu Doğu Rumeli krizi ile yaşamıştır 26. Bulgaristan ın Doğu Rumeli yi topraklarına dâhil edip Makedonya sınırlarına yaklaşması Yunanistan ı harekete geçirmiş ve dış politikanın odak noktası olacak gelişmelere neden olmuştur 27. Bulgaristan ın sınırlarını Makedonya ya yaklaştırması sonucu harekete geçen Yunanistan, topraklarına dâhil etmek istediği Girit te, Rumları kışkırtmaya ve burada çıkan isyanları desteklemek amacıyla mühimmat sevk etmeye başlamıştır 28. Yunanistan ın Girit üzerindeki faaliyetleri ve sınır tecavüzleri üzerine 18 Nisan 1897 tarihinde Osmanlı- Yunan muharebesi başlamış ve Büyük Devletlerin araya girmesi ile Yunanistan ın da Girit in özerkliğini kabul etmesi üzerine, 21 Mayıs 1897 tarihinde, mütareke imzalanmıştır 29. İstanbul da imzalanan barış antlaşmasına göre: Girit te devletlerin onayı ile Hıristiyan bir vali tayin edilecek; memuriyetler Müslüman-Hıristiyan nüfuslarına göre dağıtılacaktı 30. Girit bunalımı, 30 Mayıs 1913 tarihinde imzalanacak Londra Antlaşması ile çözüme kavuşacaktır. 25 Yunanistan Berlin Kongresi ne katılmamasına rağmen Kongre den bazı isteklerde bulunmuştur. Bunlar ise Girit, Epir ve Teselya topraklarıdır. Bkz. Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, s. 527. 26 A. Gül Tokay, Osmanlı-Bulgaristan İlişkileri: 1878 1908, Osmanlı, C. 2, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 319. 27 Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, s. 556. 28 Ayşe Nükhet Adıyeke, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896 1908), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000, s. 148. 29 Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, s. 562. 30 Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih, s. 5623.

5 XVII. yüzyıldan itibaren toprak kaybetmeye ve gerilemeye başlayan Osmanlı Devleti nin bu genel durumuna değindikten sonra, toprak kayıplarının ardından buralarda yaşayan Müslüman halkın içine düştüğü zor şartlar ve toprak kayıplarının getirdiği sorunların Osmanlı Devleti nin iç ve dış politikasına nasıl yansıdığı ortaya konulmaya çalışılacak ve bunda da Hamiyet gazetesi temel kaynak alınacaktır.

6 BİRİNCİ BÖLÜM HAMİYET GAZETESİ Hamiyet gazetesi, 13 Teşrîn-i Sânî 1312 (25 Kasım 1896) tarihinde Filibe de, Stara Planina Basımevi nde basılarak yayın hayatına başlamış ve 29 Eylül 1313 (11 Ekim 1897) tarihine kadar 95 sayı 31 yayınlanmıştır. Yöneticisi ve yazarı Ebu Mukbil Kemal Bey, sorumlu müdürü N. Yanolof, imtiyaz sahibi ise İsmail Kemal Bey dir 32. Gazete, düzenli bir yayın gerçekleştirememekle birlikte, genellikle, Perşembe ve Pazartesi günleri olmak üzere haftada iki defa çıkmıştır. 1. sayı Perşembe, 2. sayı Pazartesi günü neşr edilmiştir. 3. sayı mevcut değildir. 4. sayı Perşembe, 9. sayı Pazar, 12. sayı ise Cuma günü yayınlanmıştır. 17. ve 95. sayılar arası gazete haftada üç kez yayınlanmış olup, 17. sayı Cuma, 18. sayı Pazar, 19. sayı Çarşamba, 20. sayı Çarşamba, 21. sayı Cuma, 22. sayı Perşembe, 23. sayı Cuma, 24. sayı Pazartesi, 25. sayı Cumartesi, 26. sayı Pazartesi, 28. sayı Pazar, 29. sayı Salı, 30. sayı Perşembe, 31.sayı Pazartesi, 32. sayı Çarşamba, 34. sayı Salı, 38. sayı Cumartesi, 41. sayı Cumartesi, 43. sayı Çarşamba, 44. sayı Pazar, 45. sayı Salı, 46. sayı Cumartesi, 47. sayı Pazartesi, 48. sayı Çarşamba, 49. sayı Cumartesi, 50. sayı Cuma, 55. sayı Pazar, 61. ve 95. arası sayılar Perşembe-Cumartesi-Pazartesi günleri çıkmıştır. Gazetenin yayınlandığı ilk tarihten itibaren 1897 yılına kadar idarehanesinin değişmediğini görmekteyiz. Nitekim gazetenin sol üst köşesinde idarehanemiz Filibe de piyasa mevkiinde daire-i mahsusadır ibaresi yer almaktadır 33. Gazetenin dağıtım yeri ilk olarak -4. sayıya kadar- Der-saâdette Sirkeci de İzmir Hoteli Müdürü Ahmet Efendi Şubesi, daha sonra ise, Bâb-ı Âli Caddesi nde Musavver Malumat Kütüphanesi (9.Sayı), Der-saâdette Bâb-ı Âli Caddesi nde 52 numaralı Musavver Malûmat Kütüphanesi (12.), Der-saâdette Bâb-ı Âli Caddesi nde 50 numaralı Musavver Malûmat Kütüphanesi (17.-50.), Der-saâdette Bâb-ı Âli Caddesi nde 32 numaralı Rauf Bey Kütüphanesi (55.-85.) ve Der-saâdette Bâb-ı Âli Caddesi nde 40 numaralı Şems Kütüphanesi (88.-95.) olduğunu görmekteyiz. Gazeteyi biçimsel olarak incelediğimizde, HAMİYET logosunun hemen üstünde ve sayfa başında, gazetenin basıldığı tarihin Hicrî ve Rûmî tarih olarak iki şekilde verildiğini görmekteyiz. (Bkz. Ek: 1) Yine HAMİYET logosunun sağ üst köşesinde senelik ve altı aylık abone ücreti yer almaktadır. Sol üst köşede ise gazetenin idarehanesinin yeri verilmiş ve 31 1 95 arası sayı olarak yayınlanan gazetenin 3-5-7-8-10-11-13-14-15-16-27-33-35-36-37-39-40-42-51-52-53-54-60-65-68-70-71-72-74-75-76-77-78-79-80-83-84-86-87-89-90-91-92. sayıları eksiktir. 32 Mehmet Türker Acaroğlu, Bulgaristan da 120 Yıllık Türk Gazeteciliği (1865 1985), Gazeteciler Cemiyeti, İstanbul 1990, s. 22. 33 Hamiyet, 13 Teşrîn-i Sânî 1312 (25 Kasım 1896), nr. 1, s.1.

7 mesleğe uygun eserlerin gazetede yayınlanabileceği ifade edilmiştir 34. Ayrıca nüsha ücreti olarak da, İstanbul da nüshası 30 para, Bulgaristan da ise 10 santim 35 olduğu belirtilmiştir 36. Ancak 12. sayısından itibaren gazete ücretinde artışa gidilerek İstanbul da nüshası 40 para, Bulgaristan da ise 20 santim olarak tespit edilmiştir 37. Gazetenin konularına baktığımızda genel olarak birinci sayfasında Siyasî, ikinci sayfasında Dâhilî, üçüncü sayfasında ise Haricî başlıkları altında konuların ele alındığı görülmektedir. Dördüncü sayfanın son sütununda ise ilân, tebrik ve teşekkür yazıları vs. halka duyurulmak istenen konulara yer verilmiştir. 12. sayısının birinci sayfasında Makâle-i Mahsûsa başlığı, ikinci sayfasından itibaren Havâdis-i Dâhiliye, Havâdis-i Hâriciye başlıkları; 16. sayısından itibaren de Şüûnât başlığı yer almıştır. Gazetenin 69. sayısından itibaren ise Öte Beri başlığı altında küçük gelişmeler birer cümle ile halka aktarılmıştır. Gazetenin her bir nüshası 4 sayfadan oluşmakta ve gazetede yer alan yazılar birbirinden ayrı dört sütun halinde verilmiştir. 9. sayısından itibaren gazete sütunlarının yukarıdan aşağıya kalın çizgilerle ayrılmış olduğu gözlenmektedir. Birbirinden farklı konular ise bir çeşit sembol ile ayrılmıştır. Gazetede 61. nüshadan itibaren yer almaya başlayan edebî eserlerin ise 2. ve 3. sayfanın alt kısımlarında yatay bir şekilde kalın çizgiyle ayrıldığını ve 4 kısa sütun halinde verildiğini görmekteyiz. Gazetede, yayınlandığı 1896 1897 yılları arasında, resim ve fotoğraf gibi hiçbir görsele yer verilmediği dikkati çekmiştir. Gazetede yer alan haberlerin yazarlarına baktığımızda gazetenin başyazarının Ebu Mukbil Kemal Bey ve imtiyaz sahibi İsmail Kemal Beyin isimlerinin geçtiği görülmektedir. Ancak 50. sayıdan 61. sayıya kadar müdür ve yazarı Eyüb Sabri, 61. sayıdan itibaren de müdür ve yazarı Ebuzziyâ Sami nin yazıları yer almaktadır. Bununla birlikte gazetede yer alan haberlerin bir kısmının ise Moskova, Varna, Yenişehir, Kosova, Vidin, Girit, İstanbul vs. şehirlerde bulunan muhabirler vasıtasıyla ulaştığı, fakat bu muhabirlerin isimlerinin verilmediği görülmektedir. Söz konusu muhabirlerden gelen haberler örneğin İstanbul dan aldığımız mektupta 38 şeklinde belirtilerek isimleri zikredilmemiştir. Fakat Nazif Serverî adında bir kişi Hayret Ender Hayret başlığı ile Fransa nın Osmanlı ya karşı tutumunun 34 Hamiyet, 13 Teşrîn-i Sânî 1312 (25 Kasım 1896), nr. 1, s. 1., Bu konu için Bkz. Ek: 1 35 Bazı ülkelerde (Fransa, Belçika, İsviçre, Lüksemburg, Lienchstein, Monaka prensliği, Haiti) kullanılan ve başlıca para biriminin 1/100 üne eşit olan küçük para birimi. Bkz. Meydan Larousse, Büyük Lûgat ve Ansiklopedi, C. 17, (Basım Yeri Yok) 1992, s. 306. 36 Hamiyet, 13 Teşrîn-i Sânî 1312 (25 Kasım 1896), nr. 1, s. 1. 37 Hamiyet, 17 Kanun-ı Sânî 1312 (29 Ocak 1897), nr. 12, s. 1. 38 Hamiyet, 14 Mayıs 1313 (26 Mayıs 1897), nr. 48, s. 4.

8 eleştirildiği bir yazı yazmıştır. Yine Abdullah adlı bir kişinin de Atina Gazetelerinin İfâdâtı başlığıyla gazeteye bir yazı yazdığı görülmektedir. Okuyuculardan gelen mektuplarda da okuyucu isimlerinin geçmediği, bunun yerine meselâ mektubun sonuna İstanbullu Bir İhtiyar 39 ibaresinin kullanıldığı müşahede edilmektedir. Yine bir okuyucudan gelen mektuptan bahsedilmiştir ki, bu kişinin de Siyah bir derviş ismini kullandığı belirtilmiştir 40. Gazetede yer alan başka bir isim ise, edebî eserlerden Sakıb adlı romanı kaleme alan Vecihi Bey dir. 1. Hamiyet Gazetesinin Kurulması ve Yayın Politikası Rusya, Osmanlı Devleti üzerindeki tarihî emellerini gerçekleştirmek için Osmanlı Devleti nin Balkan topraklarını tercih etmiştir. Kendi menfaati için Balkan uluslarını Osmanlı Devleti ne karşı kışkırtması ise buradaki başlıca politikası olmuştur. Rusya nın yanı sıra diğer Avrupa devletlerinin de faaliyetleri, Balkan uluslarının Osmanlı Devleti ne karşı daha da düşmanca duygular beslemesine neden olmuştur. Nitekim Rusya ve Avrupa devletlerinin çabaları boşa çıkmamış, Osmanlı ya karşı protestolar baş göstermiştir. 1896 1897 yılları arası, Osmanlı Devleti için zor bir dönem olmuş, Hamiyet gazetesi de böyle bir ortamda yayın hayatına başlamıştır. Gazete, ilk sayısında birinci sayfada İfade-i Meram başlığı altında kurulmasındaki amacını, İslâmiyet in menfaati ile Osmanlı nın haklarını korumak ve Avrupa gazetelerinin bazılarının Osmanlı Devleti aleyhinde yazdıkları yazılara cevap vermek olarak açıklamıştır 41. Hamiyet gazetesi mesleğimiz İslâmiyet şiârından olduğu vechle hakk-şinâslık bîtaraflık gibi râst-gûlükten ibaret bulunacaktır yazısı ile tarafsız bir politika takip edeceğini belirtmiştir 42. Aynı zamanda Osmanlı halkını o günün gelişen olaylarından haberdar etmek ve kamuoyunu bilinçlendirmek esası kabul edilmiştir. Özellikle dönemin konjonktürüne bakıldığında, emperyalist güçler ve onların maşaları olan Gayrimüslim ahali, Osmanlı Devleti nin aleyhinde yaptığı propagandalarla Osmanlı Devleti ni suçluyor ve dünya kamuoyundan kendi lehlerine taraftar topluyorlardı. Ayrıca Hıristiyanlık dinini kullanarak 39 Hamiyet, 17 Mayıs 1313 (27 Mayıs 1897), nr. 49, s. 4. 40 Hamiyet, 31 Mart 1312 (12 Nisan 1897), nr. 31, s. 4. 41 Hamiyet, 13 Teşrîn-i Sânî 1312 (25 Kasım 1896), nr. 1, s. 1. 42 Hamiyet, 13 Teşrîn-i Sânî 1312 (25 Kasım 1896), nr. 1, s. 1.

9 tüm Hıristiyan âlemini, Osmanlı Devleti ne karşı kışkırtıyorlardı. İşte Hamiyet gazetesi, emperyalist yanlısı Avrupa gazetelerinin aleyhimizde yazmış oldukları yazıları aktararak, hem dünya kamuoyuna hem de Türk halkına emperyalist güçlerin nasıl bir perde arkasına gizlendiklerini ifade etmeyi esas almıştır. Bunu da dönemin diğer Avrupa gazetelerinden almış olduğu haberleri kimi zaman alıntı yaparak, kimi zaman da yorumlayarak belirtmeye çalışmıştır. 2. Gazetenin içeriği 2.1. Dönemin Olaylarının Yansıması Bulgaristan içerisinde gelişen her olaya yer vermekle beraber, siyasî olaylara daha çok önem veren Hamiyet gazetesi, döneme damgasını vurmuş meseleler üzerinde durmuştur. Özellikle Osmanlı tarihinin hemen her döneminde görülen, iç olayların uluslar arası bir boyuta ulaşmasına neden olan şark meselesi 43 bütün ayrıntılarıyla gazeteye yansımıştır. Bu olaylara değinirken gazete, bu gün mavi renkte yüz gösteren bir politika birkaç gün sonra yeşil bir renk gösterir 44 sözüyle devletlerin değişen politikalarından bahsetmeyi ihmal etmemiştir. Osmanlı Devleti nin 1877 yılından 1897 yılına kadar ardı arkası kesilmeyen Mısır, Kıbrıs, Ermeni sorunu, Girit meselesi, Osmanlı-Yunan muharebesi, Makedonya bunalımı gibi olaylarla nasıl uğraştığı, bu olaylar karşısında nasıl ayakta kaldığı ve ne tür tedbirler aldığı anlatılmıştır. Gazete, Osmanlı Devleti nin başta İngiltere ve Rusya olmak üzere kendi menfaatleri peşine düşen Avrupa devletlerinin arasında sosyal ve ekonomik açıdan nasıl zor durumda kaldığını göstermeye çalışmıştır. Gazeteye yansıyan ilk siyasî gelişme, İngiltere nin vazgeçemediği Kıbrıs ve Mısır topraklarının Osmanlı, Fransa ve Rusya arasında nasıl bir sorun olduğudur. Ayrıca Osmanlı toprağı olan Kıbrıs ın Yunanistan a terk edilmesi konusu gündeme gelmiş, böylece İngiltere politikası eleştirilmiştir. Dönem boyunca İngiltere politikası pek çok şekil almış ve kendi 43 1683 te Viyana da Batı Dünyası, Türkleri durdurmayı başarmış, bunun üzerine Batı Türklerin Avrupa dan hatta Anadolu dan atılma zamanının geldiğini düşünmeye başlamıştır. Bu tarihten itibaren Türklere karşı bir haçlı zihniyeti belirginleşecektir. 17. yüzyıl sonlarından itibaren başlayan çözülmeyle birlikte Osmanlı Devleti nin parçalanması ve paylaşılması hususundaki çalışmalar, Rus Çarı Deli Petro ve Avusturya İmparator u II. Joseph döneminde başlayıp 1920 Sevres Antlaşması na kadar sürmüştür. Rusya ve Avusturya nın bu yöndeki çalışmalarına İngiltere, Fransa, Almanya ve İtalya gibi devletler de katılmıştır. Bu şekilde başlayan Türklerle Batılı Devletlerin mücadelesinde Batılı devletlerin çoğu zaman gizli niyetlerine Şark Meselesi denilmiştir. Bkz. Mustafa Turan, Siyasî Çözüm Arayışları, s. 15. 44 Hamiyet, 13 Teşrîn-i Sânî 1312 (25 Kasım 1896), nr. 1, s. 1.

10 çıkarı için bazı olayların ardına da gizlenmiştir. Bunlardan en önemlisi gazetenin gündeminde de yer edinen Ermeni meselesi olmuştur. Ermeni meselesi ile ilgili yazılara bakıldığında ise, gazetenin yayın hayatına başlamış olduğu dönemlerde meydana gelen olaylara yer verildiğini görmekteyiz. Bu dönemde Ermeniler, İhtilal komitelerinin de yardımı ile bir takım isyanlar çıkarmışlardır. Ermeni olayları ile ilgili olarak Ermenilerin kimi zaman eşkıya olayları ile gündeme geldikleri, kimi zaman da Zeytun bölgesinde isyan hareketlerinde bulunduklarına değinilmiştir. Bu olaylar sırasında Osmanlı Devleti nin durumundan da söz edilmiştir. Dönemin önemli olaylarından biri olan Girit meselesi ile ilgili konularda, Girit Adası üzerinde Hıristiyan eşkıyaların yaptıkları her faaliyet ve bu faaliyetler sırasında her türlü baskıya maruz kalan Müslümanların kendilerini ve din kardeşlerini nasıl savundukları ayrıntılarıyla aktarılmıştır. Gazete, sadece eşkıya faaliyetlerini anlatmakla kalmayıp, Girit yerli halkının, özellikle kadın ve çocukların, nasıl bir çaresizlik içinde perişan olduğunu ayrıntılarıyla anlatarak dünya kamuoyunun dikkatini çekmeyi hedeflemiştir. Aynı zamanda Osmanlı nın Girit olaylarına karşılık göstermiş olduğu çabalar ve bu olaylar karşısında nasıl bir tedbir aldığı dile getirilmiştir. Yaşanan bu olaylar sırasında Osmanlı İmparatorluğu nun yanı sıra, Yunanistan ve Büyük Devletler in nasıl bir tutum sergiledikleri üzerinde de durulmuştur. Gündeme damgasını vuran Girit olaylarının Avrupa basınına nasıl yansıdığı ve Avrupalı diplomatların bu olaylardan kendilerine nasıl bir pay çıkartmaya çalıştıkları da bütün gerçekliğiyle verilmeye çalışılmıştır. Böylece gazete, Avrupa Devletleri nin Hıristiyanlık taassubu ile Osmanlıya karşı izlemiş oldukları siyaseti çürütme politikasını takip etmiştir. Bunları yaparken de, bu düşüncede olan Avrupa gazetelerinin yazılarına da yer vererek çoğu zaman ispat yolunu seçmiştir. Böylece Girit ile ilgili konularda, Girit Adası üzerinde Müslüman-Hıristiyan çatışması ile başlayan ve adım adım Osmanlı-Yunan muharebesine götüren sürecin ele alınması oldukça önemlidir. Dönemin siyasî olaylarından şüphesiz en önemlilerinden biri de Osmanlı-Yunan muharebesidir. Gazetenin yayın hayatı zamanında baş gösteren Osmanlı-Yunan muharebesi gazetede geniş yer tutmuştur. Muharebe ile ilgili yazılarda bu muharebenin başlaması, gelişmesi ve sonucu bütün ayrıntıları ile gazeteye yansımıştır. Yenişehir, Tırhala, Tırnova, Teselya, Golos, Çatalca, Velestin, Dömeke, Furka gibi muharebelerin geçtiği yerlerdeki gelişmeler ile ilgili bilgilere yer verilmiştir. Muharebe ile ilgili yazılarda sadece muharebenin gelişmesi değil, muharebe sırasında Osmanlı Devleti nin, Yunanistan ın ve Büyük

11 Devletler in tutumları da objektif olarak değerlendirilmiştir. Bu muharebenin sonucu ise Osmanlı Devleti ve Yunanistan açısından ayrı ayrı incelenmiştir. Gazeteye yansıyan diğer siyasî olaylar Bulgaristan bölgesinde Müslümanların durumu, Makedonya bunalımı, diğer Hükümetlerin yaşamış olduğu iç karışıklıklardır. Bulgaristan bölgesinde Müslümanların durumunun anlatıldığı konularda daha çok buradaki Müslümanların azınlık statüsü ele alınmıştır. Özellikle 93 harbi olarak tarihimize geçen savaş sonucunda Bulgaristan da gittikçe Müslüman nüfusun azalması, buna karşın Bulgar nüfusunun artış göstermesi sonucu bölgede azınlık durumuna düşen Müslümanlardan söz edilmiştir. Müslümanların durumundan bahsedilirken daha çok gazetenin yayın hayatının geçtiği dönemdeki konumları üzerinde durulmuştur. Bu dönemde azınlıkta kalan Müslümanların, özellikle siyasî ortamın dışına nasıl itilmiş oldukları anlatılmıştır. Ayrıca Bulgarca bilmeyen Müslüman halkın karşılaştıkları zorluklar ile başlarına gelen olaylar da ayrıntıları ile verilmiştir. Makedonya bunalımı ile ilgili konularda ise başta Bulgaristan olmak üzere Yunanistan, Sırbistan ve Romanya hükümetlerinin Makedonya üzerindeki emelleri ele alınmıştır. Gazete Makedonya bunalımından bahsederken Osmanlı Devleti nin Girit bunalımı yanında uğraşmak zorunda kaldığı bir mesele olarak değerlendirmiştir. Bu siyasî olaylar yanında gazete, diğer ülke ve hükümetlerdeki siyasî gelişmeler üzerinde de durmuştur. Bu olaylar içerisinde İspanya hükümetinin yaşamış olduğu iç karışıklıklar yer almaktadır. Bu dönemde özellikle Küba da meydana gelen yeni bir hükümet kurmaya çalışan asilerin çıkarmış olduğu siyasî faaliyetler de gazeteye yansıtılmaya çalışılmıştır. 2.2. Dâhilî Haberler 2.2.1. Siyasî Faaliyetler Bulgaristan Müslümanları, 93 harbi sonrasında, azınlık yani yönetilen halk durumuna düşmüştür 45. Prenslik döneminde azınlık durumuna düşen Türk milleti, azınlığın sorunlarını mecliste savunabilme çabası içerisine girmiş, fakat çoğu zaman engellerle karşılaşmışlardır. Türk milletvekilleri ya haksızlığa uğruyorlar, ya da Bulgarca bilmemeleri sebebiyle, politikanın dışına itiliyorlardı. Bu sebepler yüzünden de Müslüman nüfus parlamentoda yer 45 Vedat Sabri Ahmet, Bulgaristan Türklerinin Siyasî ve Kültürel Tarihine Dair Genel Bir Çerçeve, Türkler, C. 20, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 386 387.

12 alamıyordu. Kendilerini mecliste temsil edemeyince de, hükümetlerle iyi münasebetler kurma yolunu seçip iktidarda olan parti lehine oy kullanmaya başlamışlardı 46. Hamiyet gazetesi sütunlarında, Bulgaristan dâhilinde gerçekleşen dokuzuncu defa yapılacak meclis seçimlerine yer vermiştir. Bulgaristan da taraftarlığın ve zıt fikirlerin yaygın olduğunu ve bu fikirlerin de seçimler esnasında açıkça görüleceğini belirtmiştir 47. İktidarda yer almak isteyen parti şeflerinin Bulgaristan ın her bir bölgesine dağılarak kendilerine oy verilmesi için faaliyetlerde bulunduklarını ifade etmiştir 48. Seçim günü geldiğinde bin, bin beş yüz kadar ahalinin reis-i nazırı İstoblof, nâfi a nâzırı Mecarof ve Meclis-i Mebûsan reis-i sânîsi Doktor Yankolof adlarına oy verildiği açıklanmıştır 49. Yapılan seçimlerin ise Müslümanlar arasında memnuniyetsizliğe sebep olduğu şu şekilde dile getirmiştir: Rumeli-i Şarkî vilâyeti dâhilinde sâkin ahâli-i İslâmiye den şimdiye kadar hiçbir kimsenin bilâ-intihâb mebûs sıfatıyla Sobranya da 50 bulunmamış olması hakk-ı müsâvâta menâfi görülmekte ve bu sebeple ahâli-i İslâmiye beyninde bazı gûne hoşnutsuzluk alenî his olunmakta idi. 51 Bununla beraber, Filibe de halk arasında kimin mebus seçileceği konusunda uzun uzun tartışılmış ve sonuç itibarıyla İstoblof aday gösterilmiş ve bunu haber vermek için Benderlizâde İsmail Efendi ile Hacı İsmail Bey-zâde Mehmet ve Eyüb Sabri Bey Efendiler Sofya ya gönderilmişlerdir 52. Yapılan seçimlerin sonucu belli olmuş ve bu kişilerin isimleri ise Doktor Yankolof ve yardımcılığına Guybetlenikof? ve Gurbanof ile Haristo Yuanof un seçilmiş oldukları belirtilmiştir 53. Bulgaristan Prensi Ferdinand, seçilmiş olan mebuslara yapmış olduğu 46 Ömer Turan, Bulgaristan da Prenslik Döneminde Türklerin Sosyal ve Siyasal Kurumlaşma Çalışmaları, Belleten, C. LXIV/209, Nisan 2000, s. 91.; Vedat Sabri, Siyasi ve Kültürel Tarih, s. 386-387. 47 Hamiyet, 13 Teşrîn-i Sânî 1312 (25 Kasım 1896), nr. 1, s. 3. 48 Hamiyet, 13 Teşrîn-i Sânî 1312 (25 Kasım 1896), nr. 1, s. 3. 49 Hamiyet, 18 Teşrîn-i Sânî 1312 (30 Kasım 1896), nr. 2, s. 3. 50 Sobranya adı verilen Bulgaristan Millî Meclisi Parlamentosunda ilk on beş yılındaki Türk milletvekillerinin sayısı net olmamakla birlikte meclis tutanaklarındaki yoklama listelerinde yapılan incelemelerde 1880 de yapılan seçimlerde Türklerden 15, 1882 de 13, 1884 te 22, 1887 de 25, 1890 da 15, 1893 te 9, 1894 te ise 8 veya 9 milletvekili seçildiği görülmüştür. Sofya daki Osmanlı İmparatorluğu Komiserliği nin 1896 yılında İstanbul a göndermiş olduğu raporda, Bulgaristan Millî Meclisi ne her genel seçimde sadece 5 6 Türk milletvekilinin seçilebildiği belirtilmiştir. Yine Sofya daki Osmanlı İmparatorluğu komiseri Niyazi Bey in çabasıyla 1896 Martında yapılan seçimde ilk defa olarak 13 tane Türk milletvekili seçildiği ifade edilmiştir. Bkz. Ömer Turan, Siyasal Kurumlaşma, s. 91 92. 51 Hamiyet, 18 Teşrîn-i Sânî 1312 (30 Kasım 1896), nr. 2, s. 3. 52 Hamiyet, 18 Teşrîn-i Sânî 1312 (30 Kasım 1896), nr. 2, s. 3. 53 Hamiyet, 5 Kanun-ı Evvel 1312 (17 Aralık 1896), nr. 4, s. 2.

13 konuşmasına Mebus Efendiler şeklinde hitap ederek başlamış ve mebuslara, gittiği ülkelerin kendi ülkelerine karşı hangi tavırlar içerisinde olduklarını veya Bulgaristan a karşı ne gibi düşüncelere sahip olduklarını anlatmıştır 54. Hamiyet gazetesi, Bulgaristan halkı için öneme sahip olan seçim hareketlerini yakından takip etmiştir. Vermiş olduğu haberlerinden, Bulgaristan da azınlık durumunda kalan Müslüman halkın, kendi meselelerini parlamentoya taşımaktaki zorluğunu ve bundan duyulan hoşnutsuzluğu yansıtmayı ihmal etmediğini görmekteyiz. 2.2.2. Askerî Faaliyetler 2.2.2.1. Askerî Yardım Komisyonu Askerî operasyonların başarıya ulaşmasında teknik donanım, talim ve disiplinlerinin yanı sıra, savaş için gerekli malî kaynak da önem taşımaktadır 55. Bir devletin şanını yayma, bir vatanın korunması, bir milletin mutlu geleceğini en başta temin edecek olan şey, askerî güç ve askerî gereçlerin mükemmel olmasıdır. Bu nedenle Osmanlı Devleti var olan askerî gereçlerini daha da artırmak amacıyla Te sîsât-ı Askeriye İ âne Komisyonu adıyla bir komisyon kurmuştur 56. Komisyon, 17 Aralık 1897 tarihinde, İstanbul da kurulmuş olup, kurucusu Hacı İsmail Bey-zâde Mehmet Cemalettin, komisyon üyeleri ise, Zaim Paşa-zâde Eyüb Sabri, Benderlizâde İsmail adlı kişilerdir 57. Komisyon merhum Hacı İsmail Bey-zâde Mehmet Efendi tarafından yönetilmekte olup, toplanan paraların doğrudan komisyon başkanına verilmesi Filibe halkına duyurulmuştur 58. Bir savaşın kazanılmasında maddî kaynakların öneminin bilincinde olan Hamiyet gazetesi, Osmanlı askeri için gerekli maddî desteğin sağlanması konusunda pek çok gayret sarf etmiştir. Bunun için sütunlarında komisyona yardım eden kişilerin isimleriyle, yapmış oldukları yardımların miktarlarına yer vererek bu kişilere karşı memnuniyetini dile getirmiştir. Ayrıca bu yolla daha çok kişiyi yardım konusunda teşvik etmeyi de amaçlamıştır. Hamiyet gazetesi, kurulan komisyona yardım edenlerin isimlerini ve yapmış oldukları yardımları sıralamıştır ki, bunlar aşağıda bir tablo halinde verilmiştir 59. 54 Hamiyet, 5 Kanun-ı Evvel 1312 (17 Aralık 1896), nr. 4, s. 2 3. 55 Ömer İşbilir, Osmanlı Ordularının İaşe ve İkmali: I. Ahmed Devri İran Seferleri Örneği, Türkler, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 151. 56 Hamiyet, 5 Kanun-ı Evvel 1312 (17 Aralık 1896), nr. 4, s. 3. 57 Hamiyet, 5 Kanun-ı Evvel 1312 (17 Aralık 1896), nr. 4, s. 3. 58 Hamiyet, 5 Kanun-ı evvel 1312 (17 Aralık 1896), nr. 4, s. 3.

14 Tablo: Te sîsât-ı Askeriye İ âne Komisyonu adına toplanan yardım paraları İsim Kuruş Faziletlü Filibe Müfettişi İbrahim Hakkı Efendi 600 Eşraftan İzzetlü Behlül Efendi 369 Emniyet gazetesi müdürü ve ser muharriri İzzetlü Hilmi Efendi 600 Eşraftan Hacı İsmail Bey Zade Mehmet Cemaleddin 615 Faziletlü Hoca Şükrü Efendi 120 Bekir Efendi Zade Mehmet Efendi 120 Eşraftan İzzetlü Esseyyid Muhas Efendi 90 Pirinççi Lağvetlü Süleyman Efendi 120 Pirinççi Reşit Efendi 120 Nalbur Mustafa Efendi 12 Pirinççi Osman Efendi 30 Pirinççi Hacı Esseyid Efendi Zade Nazmi Efendi 20 Pirinççi Halim Ağa 60 İşçi Mahmut Süleyman Ağalar 12 Hacı Ferhat Ağa Zade İbrahim Ağa 60 Bakkal esnafından Muhtar Hacı Ali Efendi 60 Sirkeci Salih Ağa 30 Hamiyet gazetesi, Hamiyet-i İslâmiye den Bir Numûne başlığı ile Hindistan da bulunan Müslümanların da kurulan komisyon için 22.500 rubiyye yardımda bulunduklarını belirtmiştir 60. Vatan uğruna yapılan fedakârlıkların, toplanan paraların önemine değinen gazete, gösterilen çabalar sayesinde büyük miktarlar elde edildiğini vurgulamıştır. Aynı zamanda bir başka yardımın da Mısır daki şubelerden geldiğini belirtmiştir. Ferik Ahmet Celaleddin Paşa hazretlerinin kayınvalideleri Prenses Fatıma Hanım Efendi ile merhum İsmail 59 Hamiyet, 5 Kanun-ı Evvel 1312 (17 Aralık 1896), nr. 4, s. 4. ; Hamiyet, 17 Kanun-ı Sânî 1312 (29 Ocak) 1897), nr. 12, s. 4. 60 Hamiyet, 15 Mart 1313 (27 Mart 1897), nr. 25, s. 2.

15 Paşa damadı Mahmut Paşa nın da elli dörder bin kuruştan yüz sekiz bin kuruş para yardımında bulundukları ifade edilmiştir 61. 2.2.2.2.Osmanlı Donanması Denize kıyısı olan devletler, savaşta deniz hâkimiyetini elde tutmak veya kıyılarına karşı yapılacak olası düşman taarruzlarını engellemek maksadıyla güçlü bir donanma kurmak, ya da var olan donanmasını sürekli geliştirmek zorundadırlar 62. II. Abdülhamit tahta çıktığı zaman, Osmanlı donanması dünyanın üçüncü büyük gücü durumundaydı. Fakat 1897 yılında Osmanlı-Yunan harbi yapılmazdan 20 küsur senelik zaman zarfında donanma büyük eksiklikler içerisinde olmasına rağmen, günün şartlarına göre yenilenememiştir. Bu nedenle, donanma sayıca büyük, fakat kalite olarak zayıf bir duruma düşmüştür 63. II. Abdülhamit e Donanma Komutanı tarafından donanmada bulunan gemilerin savaş yapabilecek kapasitede olmadığı, zırhlı ve torpido istimbotlarının hepsinin harap olduğu ve gerekli silahın bulunmadığı raporunun gelmesi üzerine, II. Abdülhamit Haliç te 64 bulunan donanmaya bağlı gemilerin tamir edilmesini emretmiştir 65. Hamiyet gazetesi, donanmanın tamiri ve teçhizatı için Bahriye Nazırı Hüseyin Paşa nın beş yüz bin lira verdiğini ifade etmektedir 66. Osmanlı donanmasının kötü durumu herkes tarafından biliniyor, fakat yeniden harp sanayisi kurulması gerekecek bir donanma yapılması düşünülmüyor, sadece boğazların korunmasına yetecek kadar gemilerin olması yeterli görünüyordu 67. Bunun için gemi satın alınması yoluna da gidilmiştir. Nitekim Osmanlı Devleti tarafından iki zırhlı ve iki 61 Hamiyet, 22 Mart 1313 (3 Nisan 1897), nr. 28, s. 3. 62 Şakir Batmaz, II. Abdülhamit Devri Osmanlı Donanması, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Kayseri 2002, s. 17; İdris Bostan, Beylikten İmparatorluğa Osmanlı Denizciliği, Türkler, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 126. 63 Metin Hülagü, 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı Çerçevesinde Sultan II. Abdülhamit Dönemi Osmanlı Donanması Hakkında Bir Değerlendirme, Türkler, C. 13, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 831. 64 1896 yılı sonuna kadar Haliçte 12 gemi bulunmaktaydı. Bu gemiler: merkez bataryalı, 900 ton kapasiteli, 28 topa sahip ve 12 mil süratindeki Mesudiye Zırhlısı; merkezi bataryalı, 2700 ton kapasiteli, 27 topa sahip ve 13 mil süratindeki Hamidiye Zırhlısı; 2400 ton kapasiteli, 27 topa sahip ve 12 mil süratindeki Aziziye, Osmaniye, Orhaniye Zırhlıları; merkezi bataryalı, 5600 ton kapasiteli, 19 topa sahip ve 11 mil süratindeki Âsâr-ı Tevfik; 2700 ton kapasiteli, 12 topa sahip ve 11 mil süratindeki merkezi bataryalı Mukaddeme-i Hayr Zırhlı Korveti; 2000 ton kapasiteli, 11 topa sahip ve 12 mil süratindeki merkezi bataryalı Âsâr-ı Şevket Zırhlı korveti; 2000 ton kapasiteli 11 topa sahip ve 12 mil süratindeki merkezi bataryalı Nemci Şevket Zırhlı Korveti nden ibarettir. Zırhlılar 24 ve 15 cm lik ve küçük çaplarda Krup, Armstrong, Nordnüfeld topları ile donatılmışlardır. Bkz. Metin Hülagü, Türk-Yunan İlişkileri Çerçevesinde 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı, Erciyes Üniversitesi Yayınları No: 131, Kayseri 2001, s. 140. 65 Metin Hülagü, Osmanlı Donanması Hakkında Bir Değerlendirme, s. 833. 66 Hamiyet, 17 Mart 1313 (29 Mart 1897), nr. 26, s. 2. 67 Nejat Gülen, Dünden Bugüne Bahriyemiz, Kastaş Yayınları, İstanbul 1988, s. 160.

16 kruvazörden oluşan donanmanın Amerika dan satın alındığı haberini Hamiyet, Yeni Osmanlı Donanması başlığı ile halka duyurmuştur 68. Aynı zamanda Hamiyet gazetesi, Osmanlı donanmasının her türlü malzemesinin satın alınması için komisyon tarafından Avrupa ya önemli siparişlerde bulunulduğundan bahsetmektedir 69. Ayrıca gazete, Osmanlı Devleti tarafından Almanya da inşa edilmek üzere, dört adet zırhlı sefine sipariş edildiğini Avrupa gazetelerinin yazmış olduğunu belirtmiştir 70. Gazete, Osmanlı Devleti nin, donanmanın geliştirilmesi için teşebbüslerde bulunduğunu ve Osmanlı donanmasının ihtiyacı olan ıslahatın derecesini anlamak amacıyla, yabancı mühendislerin -Almanya, Fransa ve İngiltere den olmak üzere- yardımlarına başvurmuş olduğunu yazmaktadır 71. Bununla ilgili olarak ajanslardan gelen telgraf haberlerinde, donanma için gerekli ıslahatın derecesini belirtmek üzere, Almanya dan İstanbul a altı deniz mühendisinin gelmiş olduğu hususunda bilgi yer almıştır 72. Devletin olası bir taarruzda müdafaasının sağlanmasında askerî gücün önemine değinen Hamiyet, Osmanlı Devleti nin, gerek kara ordusunun, gerekse deniz gücünün gelişip güçlenmesi için göstermiş olduğu çabaları sayfalarında yansıtmıştır. Günün şartlarına ayak uyduramayan Osmanlı donanmasını yakından takip etmiş olan gazete, donanmanın içinde bulunduğu duruma değinmeyi ihmal etmemiş ve donanma ile ilgili her türlü bilgiyi aktarmıştır 73. 2.2.3. Eğitim Faaliyetleri 1877-78 Osmanlı Rus savaşı, siyasî hayatta olduğu kadar eğitim hayatında da olumsuz etkisini göstermiştir. Bu tarihten sonra eğitim hayatında büyük bir düşüş görülmüştür. Eğitim hayatının bu şekilde zarar görmesinin başlıca nedeni, Türk okulların, camilerin ve 68 Hamiyet, 15 Mart 1313 (27 Mart 1897), nr. 25. s. 2. 69 Hamiyet, 17 Mayıs 1313 (27 Mayıs 1897), nr. 49, s. 3. 70 Hamiyet, 5 Temmuz 1313 (17 Temmuz 1897), nr. 62, s. 4. 71 Hamiyet, 5 Temmuz 1313 (17 Temmuz 1897), nr. 62, s. 4. 72 Hamiyet, 3 Temmuz 1313 (15 Temmuz 1897), nr. 61, s.4. 73 Osmanlı-Yunan muharebesi öncesinde yapılan her türlü askeri hazırlık ve donanma ile ilgili en küçük gelişmeyi takip eden gazete, Osmanlı donanmasından Orhaniye ve Muin-i Zafer adlı zırhlıların İstanbul dan hareket ederek Bişke de birinci filoya katıldıktan sonra İzmir, Selanik limanlarına gidecekleri hususunda bilgi vermiştir. Bkz. Hamiyet, 31 Mart 1313 (12 Nisan 1897), nr. 31, s. 2.; Osmanlı Devleti nin öncelikli olarak korunmasında önem verdiği yerler İzmir ve Selanik olmuştur. Donanma komutanlığınca olası bir Osmanlı-Yunan muharebesinde Akdeniz Adaları ve Anadolu sahilleri yanında Çanakkale Boğazı, Selanik ve İzmir korunması öncelikli olan yerlerdir. Bunun yanında Osmanlı donanması savaş öncesinde Basra, Beyrut, Bingazi, Cidde, Deriye, Ereğli, Girit, İşkodra, Karadeniz, Kızıldeniz, Midilli, Preveze, Rodos, Sakız, Sisam, Trablusgarp, Trabzon gibi belli başlı yerlerde faaliyet göstermişlerdir. Bkz. Metin Hülagü, Osmanlı Donanması Hakkında Bir Değerlendirme, s. 837.