GENEL MÜZİK EĞİTİMİNDE GELENEKSEL TÜRK SANAT MÜZİĞİ TOPLULUĞUNDAKİ ÇALGI VE KORO ELEMANLARININ BETİMLENMESİ İLE DERSLER HAKKINDAKİ ALGILARININ TESPİT EDİLMESİ Mustafa Hilmi BULUT 1 ÖZET Bu çalışma 2004-2005 öğretim yılında Sivas ili özelinde Genel Müzik Eğitimi vermekte olan kurumlar arasından seçilmiş olan (x) kurumundaki, Türk Sanat Müziği topluluğu üzerinde yürütülmüştür. Araştırmada nitel araştırma metodolojisinin en önemli yöntemlerinden sayılan (Burgess, 1984; Cohen, 2000), bir kültür ya da sosyal grubun betimlenmesi ve yorumlanması (Creswell, 1998: 58) biçiminde nitelendirilen ve Grekçe ethnos: insanlar, halk, budun, ulus; graphein: betim (Özer, 2002:89) anlamını taşıyan etnografik yöntem kullanılmıştır. Ayrıca, özel durum araştırması yöntemi (Bassey, 1999; Merriam, 1998 ) kullanılmıştır. Bu yöntemi kullanırken, çalgı ve koro elemanlarının genel algılarının detaylandırılması sağlanarak, araştırılan kişilere saygı gösterilmesi ve bilim etiği bakımından isimler saklı tutulmuştur. Verilerin toplanmasında ise, veri toplama yöntemleri arasında yer alan Görüşme Yöntemi (Özer, 2002: 31) türlerinden olan Tam Kurgulu Görüşme yöntemi, öğrencilerle, kurgusuz görüşme yöntemi de dersin öğretmeni ile yapılmıştır. Çalışmada, her şey araştırılan ortamdan elde edilmiş olup; bulgular konuşma analizi metodu (Billing, 1997; Harre, 1997;) kullanılarak işlenmiş ve yorumlanmıştır. Bulgular yorumlandıktan sonra koro ve çalgı elemanlarının okumasına sunulmuştur. Bunun nedeni, araştırmada iç geçerliliğin (Lincoln ve Guba, 1995; Merriam, 1998) sağlanmaya çalışılmasıdır. Araştırmanın, temel amacı, genel müzik eğitimi içinde verilmekte olan geleneksel Türk Sanat Müziği eğitiminde, müziğin hangi yönlerinin daha fazla algılandığını ortaya çıkarmaktır. Araştırma Genel Müzik Eğitimi nin daha nitelikli yapılabilmesi yönünde katkı sağlaması bakımından önemlidir. Anahtar sözcükler: Etnografi, Genel Müzik Eğitimi, Algı. 1 Cumhuriyet Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Üyesi Eposta: mbulut@cumhuriyet.edu.tr 113
Mustafa Hilmi BULUT Giriş Uçan a göre Genel Sanat Eğitimi, aslında her düzeyde herkes için zorunludur ya da zorunlu olmak gerekir. Çünkü sanat, her düzeyde herkese kazandırılması esas olan asgari ortak genel kültürün başta gelen ayrılmaz/vazgeçilmez öğelerinden birisidir (Uçan, 1996: 126) Yine Uçan a göre..okul, bölüm, kol, dal ve program ayrımı gözetmeksizin, her düzeyde, herkese yönelik olarak yapılan müzik öğretimi, genel müzik öğretimidir (Uçan, 1989: 5). Genel müzik eğitimi ile ilgili, bu belirlemelerden, o- nun özengen ve mesleki müzik eğitimlerinden daha yaygın olduğu ve hem ö- zengen hem de mesleki müzik eğitimlerinin temelini oluşturduğu sonucu çıkarılabilir. Türkiye de müzik eğitiminin üç ana türünden birisi olan genel müzik eğitimi örgün eğitimin yapılmakta olduğu eğitim kurumlarımızda verilen bir eğitim türüdür. İlköğretim okullarımız liselerimiz ve üniversitelerimizin bu eğitim türünden yararlanmakta olduğu bilinmektedir. Üniversitelerimizde bu eğitim, fakültelerin bölümleri ve ana bilim dallarında seçmeli dersler adı altında uygulanmaktadır. Genel müzik eğitimi vermekte olan kurumlarımızda müziğin diğer türlerine olduğu kadar Geleneksel Türk Sanat Müziğine de yer verilmesi son derece doğaldır. Bu eğitim türü içinde Türk Sanat müziğinin hangi ölçüler içinde verilmesi gerektiği konusu önemlidir. Bu konuda Gedikli,..neyin öğretileceğinden çok nasıl ve ne kadar öğretileceği önemlidir değerlendirmesinde bulunarak..tıpkı Batı müziği öğretiminde yapıldığı gibi bu türün de yalnız küçük ve yalınç biçimlerdeki örnekleri uygulamalı olarak öğretilebilir demekte ve..bu örneklerin seçiminde, makam ve usul bakımından da titiz davranmak gerektiğini (Gedikli, 1999: 96-97) belirtmektedir. Genel Müzik Eğitimi veren kurumlardan, ilköğretim okullarında, Geleneksel Türk Sanat Müziği nin veriliş biçimiyle ilgili olarak Yıldız, onun özellikleri ve hangi döneme ait olduğu gibi bilgilerin verilmesini önerdikten başka, Türk müziğinde çok sayıda dizi ve bu dizilerin değişik kullanılışlarından doğan birçok makam vardır (Yıldız, 2002: 278) diyerek, makamların zenginliği konusuna dikkat çekmiştir. Bu belirlemelerden hareketle, bu çalışmada, öğrencilerin bu müziğe olan ilgileri, müziğin kendisine veya sözlerine olan ilgileri, dinletilere katılımları, şarkıların söz ve ezgisini hatırlama durumları, şarkıların makam ve usûllerini hatırlayabilmeleri ve makam ses dizileri hakkındaki algılamaları üzerinde durulmaktadır. Sivas ta genel müzik eğitimi ile müzik eğitimi vermekte olan kurumlarımız arasından, bir okul seçilmiştir. Bu seçim yapılırken, seçilen okulda müzik öğretmeni bulunup bulunmadığına ve varsa o müzik öğretmeninin lisansüstü eğitiminin var olup olmadığına bakılmıştır. Ayrıca bu okulda verilmekte olan 114
genel müzik eğitimi içerisindeki geleneksel müzik eğitiminin ders dışında da bir faaliyet olarak sürdürülüp sürdürülmediğine bakılmıştır. Bu koşulların hepsini birden sağlayan bir okul tespit edilmiş olup, örnekleme bu okul alınmıştır. Seçilen okul lisedir. Toplam 890 öğrencisi bulunan bu lisede sadece birinci sınıflarda müzik dersi seçmeli olarak okutulmaktadır. Müzik dersini seçmiş olan öğrenci sayısı ise 377 dir. Öncelikle dersin öğretmeni ile (kurgusuz görüşme tekniği ile) görüşme yapılmıştır. Daha sonra seçilen okulda Geleneksel Türk sanat müziği topluluğu adı altında oluşturulmuş olan öğrenci grubuyla tek tek görüşmeler yapılmış ve hazırlanan kapalı uçlu 10 soru, üyelere ayrı ayrı sorulmuştur. Genel müzik eğitimi çerçevesinde ders dışı bir etkinlik olarak uygulanmakta olan Türk Sanat Müziği Korosunda bulunan öğrencilerin, öğrenmekte oldukları şarkıları algılama düzeyleri ile şarkıların daha çok hangi yönlerini (Makamusûl-söz-ezgi) algıladıkları konusu araştırmanın problemi olarak değerlendirilmektedir. Bulgular ve Yorum Müzik öğretmeniyle yapılan kurgusuz görüşme de öğretmenin konuyla ilgili görüşleri şunlardır. Lise ders kitaplarında Geleneksel Türk Sanat Müziği ile ilgili basit makamlar, bunların dizileri, karar sesleri, güçlüleri ve usûlleri ile ilgili bilgilerden öğrencilerime aktarmaya çalışıyorum. Ancak, bu konuda öğrencilerin ilgisizliğinden şikâyetçiyim; öyle sanıyorum ki bunun sebebi, öğrencilerin sadece üniversiteyi düşünüyor olmalarıdır. Makamlardan, özellikle rast, hüseynî, nihavent, hicaz ve uşşak gibi çok fazlaca tanınanlarını tercih ediyorum. Derste verilen bu bilgilerin pekişmesini sağlamak için de, ilgili öğrencilerden oluşturmuş olduğum Geleneksel Türk Sanat Müziği Topluluğu adı altındaki grupla çeşitli konser etkinlikleri düzenliyorum (Özengen Müzik Eğitimi). Bu etkinlikler içindeki parçalar, genellikle Atatürk ün sevdiği şarkılar ve Rumeli Türküleridir. Konuyla ilgili bir şikâyetim de şudur; liselerdeki müzik dersinin seçmeli olması, öğrencilerin dersi dikkate değer bulmama gibi, yanlış bir tutum içinde bulunmalarına yol açıyor. Çalışmakta olduğum okuldaki öğrenci velileri de ne yazık ki müzik dersinin önemsiz olduğunu, çocukları müzikle uğraşırsa diğer dersleri olumsuz etkilenecekmiş gibi yanlış bir davranış içindeler. Bütün bu olumsuzluklarla birlikte toplam yetmiş altı kişiden oluşan müzik topluluğu ile Geleneksel Türk Sanat Müziği Korosu adı altında haftada bir gün ders dışındaki bir saatte toplanarak genel müzik eğitimi içinde yer vermekte olduğumuz, geleneksel müziğimizle ilgili bilgilerin, bir noktada uygulaması denilebilecek çalışmalarda bulunmaktayım. Onlar sadece işin çalıp söyleme yönüyle ilgileniyorlar bir tür özengen tavır sergiliyorlar. Öğretmenin vermiş olduğu bilgiler, araştırma grubunda bulunan öğrencile- 115
Mustafa Hilmi BULUT rin, müziğin teorik yanından çok edimiyle ilgili olduklarını göstermektedir. Gruptaki Öğrencilere Yöneltilen sorular 1. Geleneksel Türk Sanat müziğini seviyor musunuz? 2. Bu müzik için ders dışında zaman ayrılması sizce uygun mu? 3. Ders dışında ayrılan zaman sizce yeterli mi? 4. Katıldığınız konserlerin sayısı kaçtır? 5. Öğrenmiş olduğunuz parçalardan kaç tanesini hatırlıyorsunuz? 6. Hatırladığınız şarkıların makamlarını biliyor musunuz? 7. Makamını bildiğiniz şarkı varsa bu makamların ses dizilerini belirtebilir misiniz? 8. Hatırladığınız şarkılardan usûllerini bildikleriniz var mı? 9. Bu parçaların müziklerini mi, sözlerini mi daha çok seviyorsunuz? Bu sorulara öğrencilerin vermiş oldukları yanıtlara gelince, ilk iki soruya bütün öğrenciler, olumlu yanıt vermişlerdir. Üçüncü soru ise yetmiş altı öğrencinin yetmiş ikisi tarafından, haftada bir saat olarak yapılan çalışma süresinin yeterli olmadığı yönünde yanıtlanırken, sadece dört öğrenci bu sürenin yeterli olduğu yönünde görüş bildirmiştir. Dördüncü sorudan itibaren, yanıtlarda anlamlı farklılıkların olduğu gözlemlenmiştir. Bu farklılıklarla ilgili durumlar, dördüncü, beşinci, altıncı, yedinci, sekizinci ve dokuzuncu sorulara verilen yanıtlara göre aşağıda Tablo 1 den başlanarak bildirilmektedir. Tablo 1: Öğrencilerin Konserlere Katılma Durumlar Hiç katılmayan 8 10.52 2 konsere katılan 16 21.05 4 konsere katılan 20 26.31 6 konsere katılan 24 36.84 8 konsere katılan 4 5.28 Tablo 1 de görüldüğü gibi, öğrencilerin konsere katılımlarıyla ilgili soruya verdikleri yanıtlar farklılıklar göstermektedir. En fazla sayıda konsere katılan öğrenci sekiz konserle dört öğrencidir. En az sayıda konsere katılan öğrenci sayısı ise iki konserle toplam on altı öğrencidir. Bunlardan başka yirmi öğrenci dört konsere, yirmi dört öğrenci ise altı konsere katılmıştır. Sekiz öğrenci hiç konsere katılmamıştır. 116
Tablo 2: Çalışılmış Olan Eserlerin Anımsanma Durumları F % 2 tanesini hatırlayan 8 10.52 4 tanesini hatırlayan 32 42.11 6 tanesini hatırlayan 24 31.58 8 tanesini hatırlayan 12 15.79 Tablo 2 de yer alan bulgulara bakıldığında, sekiz öğrencinin bugüne kadar öğrenmiş olduğu şarkılardan sadece ikisini, on iki öğrencinin sekizini, yirmi dört öğrencinin altısını ve otuz iki öğrencinin de dördünü anımsadıkları görülür. Öğrencilerin anımsayabildikleri şarkılar içinde en sık adı geçenler sırasıyla, Bu akşam gün batarken gel, Eski dostlar, Yemenimde Hare var, Yine bir gül nihal, Ne ağlarsın benim zülfü siyahım, Vardar ovası, Akşam oldu hüzünlendim ben yine, Oy Asiye ve Köylü güzeli isimli parçalardır. Hemen görüleceği üzere, bu parçalar arasında türküler de yer almaktadır. Tablo 3 Anımsanan Şarkıların Makamlarının Bilinip Bilinmeme Durumları Makamı bilen 12 15.78 Makamı bilmeyen 64 84.22 Anımsanan şarkıların makamlarının bilinme durumlarında ise Tablo 3 de görüldüğü gibi, sadece on iki öğrenci bildikleri şarkıların makamlarını belirtebilmiş, diğerleri hiçbir fikre sahip olmadıklarını söylemiştir. Tablo 4: Bilinen Makamların Ses Dizilerinin Belirtilebilme Durumları Diziyi belirtebilen 8 66.66 Diziyi belirtemeyen 4 33.34 Toplam 12 100.00 Tablo 4 de ise Tablo 3 de bazı şarkıların makamlarını isim olarak söylemiş olan on iki kişiden sekizi bu makamların ses dizilerini belirtebilmişlerdir. Diğer dört öğrencinin ise bu konuda bilgi sahibi olmadıkları gözlenmiştir. 117
Mustafa Hilmi BULUT Tablo 5: Anımsanan Eserlerin Usullerinin Bilinme Durumları Usulleri bilen 60 78.94 Usulleri bilmeyen 16 21.06 Tablo 5 de öğrencilerin büyük çoğunluğunun bildikleri eserlerin usulünü (ritmini) anımsayabildikleri görülmektedir. Burada toplam altmış öğrencinin parçaların usulünü söyleyebildiği, on altı öğrencinin ise söyleyemediği saptanmıştır. Tablo 6: Şarkıların Sözlerinin veya Müziklerinin Sevilme Durumları Daha çok sözünü sevenler 12 15.78 Daha çok müziğini sevenler 36 47.37 Hem söz hem müziğini sevenler 28 36.85 Tablo 6 da ise, öğrencilerden on ikisi öğrenmekte oldukları eserlerin daha çok sözlerini sevdiklerini bildirmektedir. Buna karşılık, otuz altı öğrenci daha çok müziklerini sevdiklerini söylerken, yirmi sekiz öğrenci hem müziklerini, hem de sözlerini sevdiklerini bildirmektedir. SONUÇ Araştırma grubunda bulunan bütün öğrenciler Geleneksel Türk Müziğini sevmektedirler. Öğrencilerin müziğin ritimsel yapısını kavramada daha yeterli oldukları görülmüştür. Şarkıları söz ve ezgisiyle beraber hatırlayabilmektedirler. Ancak makam ve makam dizilerini belirlemede, çalgı çalan birkaç öğrencinin dışında bilgi edinebileni yoktur. Genel müzik eğitimi içinde verilmekte olan geleneksel müziğin öğrencilerin istekleri doğrultusunda giderek özengen bir eğitime doğru yönelmiş olduğu söylenebilir. ÖNERİLER İlköğretim okulları ve liselerde müzik dersi ders saatleri arttırılmalıdır. Liselerin sadece birinci sınıfında verilmekte olan müzik dersinin lise iki ve üçüncü sınıflara da konulması gerekmektedir. Müzik öğretmenleri derslerde çalgı öğretimine daha fazla zaman aymalı ve çalgının türüne bakılmaksızın Geleneksel Müziğimizdeki makam dizileri ve usûller çaldırılarak kavratılmalıdır. 118
KAYNAKLAR Bassey, M. Case Study Research In Educational Settings, Buckingham & Philadelphia, Open University Pres, 1999. Billing, M. Rhetorical And Discourse Analysis: How Families Talk About The Royal Family, In N. Hayes (ed.) Doing Qualitative Analysis In Psychology, East Sussex, Psychology Pres, 1997. Burgess, R. G. In The Field: Introduction To Field Research, London-New York: Routledge, 1984. Cohen, L. Research Methods In Education, (Fifth Edition), London & New York, Routledge, 2000. Creswell, J. W. Qualitative Inquiry and Research Design, Choosing Among Five Traditions, London, SAGE, 1998. Gedikli, N. Ülkemizde Etki ve Sonuçlarıyla Uluslar arası Sanat Müziği Ege Üniversitesi Basım Evi, İzmir, 1999. Hare, R. An Outline Of The Main Methods For Social Psychology, In, N. Hayes (ed.) Doing Qualitative Analysis In Psychology, East Sussex, Psychology Pres, 1997. Lincoln, Y. S. ve Guba, E. G. Naturalistic Inquiry, Beverly Hills, CA:SAGE, 1985. Merriam, S. B. Qualitative Research And Care Study Applications In Education: Revised And Expanded From case Study Research In Education, (Second Edition), San Francisco; Jossey- Bass, 1998. Özer, Y. Müzik Etnografisi Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 2002. Uçan, A. İnsan ve Müzik İnsan ve Sanat Eğitimi Alf Matbaası, Ankara, 1996. Uçan, A. Orta Öğretim Kurumlarımızda Müzik Öğretimi ve Sorunları Set Ofset Matbaacılık, Ankara, 1990. Yıldız, G. İlköğretimde Müzik Öğretimi Anı Yayıncılık, Ankara, 2002. 119