Aşağıda Kur an da kurban ile ilgili ayetlerin bir haritasını çıkardım. En çok bilinen meal (Diyanet) ile Kur an ın Arapçasını karşılaştırdım. Doğrular ve yanlışlar kendi araştırma ve bilgilerime göredir. Bizim işimizin gönüller fethetmek değil; zihinler açmak olduğunu hatırlatırım. Malum bu işin bedeli ağır, sabrı zor ve fakat meyvesi tatlıdır. Bakın ortaya nasıl bir sonuç çıktı. O hâlde, Rabbin için namaz kıl, kurban kes. (108/ 5) O halde Rabbine yönel, destek iste ve güçlüklere göğüs ger, diren. (108/5) Tefsiri: Sana Böyle giderse her şeyden mahrum kalacak. Kendi kendini mahvediyor. Kendine yazık ediyor. Putları tanımamakla, Kureyş geleneklerine ve kurulu düzenine karşı çıkmakla toplumda bir yere gelemeyecek, sönüp gidecek. diyorlar. Oysa yakında görecekler kimin sönüp gideceğini/ebter olacağını. Bunun için sen Allah a yönel/destek iste ( salât et) ve saldırılara göğsünü siper et/diren ( nahr yap ). O zaman göreceksin sönüp gitmek bir yana, destek ve nimet ( kevser ) asıl sana yağacak Görüldüğü gibi ayet namaz kılmak ve kurban kesmekle ilgili değil. 1 / 11
Biz, (İbrahim e) büyük bir kurbanlık vererek onu (İsmail i) kurtardık. (37/ 107) Biz onu büyük bir kazaya uğramaktan kurtardık (Saffat; 107). Tefsiri: Hz. İbrahim bir rüyasında oğlunu boğazlıyor görmüştü. Durumu oğluna açınca o da 'sana söyleneni yap' dedi. Oğlunu kendi çağında çokça yapılanlar gibi kurban etmek istedi fakat Allah ona seslenerek onu bu işten vazgeçirdi. Böylece kendisi büyük bir kaza yapmaktan, oğlu da büyük bir kazaya uğramaktan kurtarıldı. Veya ona büyük baş bir kurbanlık fidyesi verilerek kurtarıldı. Böylece insanlık tarihinde çok büyük bir adım atılmış oldu. İnsan kurbanları çağı kapandı. Ayette geçen zibh kelimesi Arapça da kaze zede, kazaya uğramak (zebîha) anlamına da geliyor. Böyle bir tefsir de mümkündür. Bu durumda fidye kelimesi de kurtarmalık bedeli manasına geliyor. Burada fidye, İbrahim in oğlunun canı oluyor. Gelsinler ki, kendilerine ait birtakım menfaatlere şahit olsunlar ve Allah ın kendilerine rızık olarak verdiği (kurbanlık) hayvanlar üzerine belli günlerde (onları kurban ederken) Allah ın adını ansınlar. Artık onlardan siz de yiyin, yoksula fakire de yedirin. ( 22/28) 2 / 11
Gelsinler ki, kendilerine ait birtakım yararlara tanık olsunlar ve Allah ın kendilerine rızık olarak verdiği hayvanlar üzerine belli günlerde Allah ın ismini ansınlar. Onlardan siz de yiyin, yoksula fakire de yedirin. (22/ 28) Tefsiri: Eski çağlarda tapınak kamu alanı demekti. Tâ Sümerlerde bile vardır. İnsanlar ihtiyaç fazlası ne varsa (hayvan, buğday, un, elbise, altın, gümüş) tapınağa getirirdi. Hayvanların üzerine Tanrı malı diye isim yazılırdı. Mesela un torbası ise onun da üzerine bu isim yazılırdı ve o artık kamu malı olurdu. Hatta matematikteki rakamlar tapınağa getirilen ve kamu malı (tanrı malı) olduğu seçilsin diye hayvanların ve torbaların üzerine atılan çizik ve çeltiklerden doğmuştu. İşte bunlar kamuya (Tanrı ya) adanmış mallardı. Orada ihtiyaç sahiplerine dağıtmak için toplanmaktaydı. Oraya gelen ihtiyaç sahiplerine (yoksullar, garibanlar, kimsesizlere) eşit bir şekilde dağıtılırdı. Bu arada uzaktan gelenler olduğu için onlara ikram maksadıyla bazıları da kesilirdi. Yiyin denmesi de bundandır. Görülüyor ki Kur an eski çağlardan beri gelen ve tapınağı kamu alanı olarak gören anlayışı sürdürmekte ve Kabe civarını bir toplanma, kaynaşma, yakınlaşma ve paylaşma merkezi olarak değerlendirmektir. Yukarıdaki ilk meallendirmede parantez içinde yazılan kurbanlık, onları kurban ederken ifadeleri Kur an ın Arapça orijinalinde yok. Bu böyle. Her kim de Allah ın nişanelerini (kurbanlıklarını) yüceltirse, şüphesiz ki bu kalplerin takvasından (Allah a karşı gelmekten sakınmasından)dır. (22/ 32) 3 / 11
Bu böyledir. Her kim Allah ın sembollerine saygı gösterirse, kalbinde sakınma duygusu/allah bilinci var demektir. (22/ 32). Tefsiri: Burada da ilk meallendirmede geçen parantez içindeki kurbanlıklarını ifadesi orijinal Arapça metinde yine yok. Allah ın şiarları kavramı kurbanlıklar diye yorumlanarak metne dahil edilmiş. Oysa şiar ın ne olduğu tefsirde açıklanmalıydı. Biz açıklamışız: Şiar Sözlükte fark etmek, hissetmek, duyumsamak demektir. Fark etmek, hissetmek, duymak ( şu ûr), duyuru ( iş âr ), bilinç altı ( tahte ş-şuûr ), slogan, amblem, sembol, simge ( şi âr ), şiarlar, semboller, simgeler ( şeâir ), mani, halk ezgisi ( şi run şa biyyu ), saç, kıl, tüy ( ş ar ), duygu, şuur, bilinç, sansasyon ( şuûr ), duygu, his ( meş ar ), şiir okumak ( şi ran ) kelimeleri bu köktendir Demek ki şiarlar, şuûrun (bilincin) yansımalarıdır. Bunlar bir yapıya, binaya, yeryüzüne dikilmiş bir anıta nispet edilince bir şuurun, bir bilincin, bir fark ediş, hissediş ve duyuşun sembollerine dönüşürler. Bu anlamda örneğin Kâbe, Allah ın bir şiarı, sembolüdür. İman edenlerin kalbinde bu yapının çok farklı bir anlamı ve önemi vardır. Aynı şekilde Safa, Merve, Say, Tavaf, Meş ari Haram, Mina, Müzdelife vs. bütün bunlar Allah ın şiarlarıdır ve sembolik derin anlamları vardır. Her kim bunlara gereken saygıyı gösterir, bunların mana ve önemini kavrarsa kalbinde bir bilinç, bir şuur, bir duygu ve hissiyat taşıyor demektir. İşin şuurunda, bilincinde demektir. Başkaları için bunlar sıradan binalar, taşlar ve hareketler olarak görünebilir. Ama iman edenlerin kalplerinin derinliklerinde bir şuurun veya bilincin ifadesi olarak yaşarlar. Ayette kastedilen de budur. 4 / 11
Sizin için onlarda belli bir zamana kadar birtakım yararlar vardır. Sonra da kurbanlık olarak varacakları yer Beyt-i Atik (Kâbe) dir. (22/ 33) Sizin için onlarda belli bir süreye kadar faydalar vardır. Dahası onlar yeryüzünün en eski anıtının anlamını açıklarlar. (22/ 33). Tefsiri: Görüldüğü gibi bu seferde ayette geçen mahill ifadesi kurbanlık olarak çevirilmiş. Parantez içinde kurbanlık kelimesini sokuşturmak yetmiyormuş gibi şiar, mahill, ileride gelecek nüsuk, hedy, behimetu l-en am hepsi de dümdüz edilerek kurbanlık olmuş (!). Bu ayette geçen mahill sözlükte çözmek, açmak, indirmek kökünden gelir. Ayette harfi harfine; Sonra onun mahilli Beyt-i Atik edir. şeklinde geçmektedir. Çözmek, açmak, analiz etmek, tahlil etmek ( tahlîl), yer tutmak, bir yere indirme yapmak, bir yeri istila etmek, işgal etmek ( ihtilâl), meşru saymak, kendisine helal etmesini istemek (istihl âl ), çöküntü, çözülme, dejenerasyon ( inhilâl ), formül, çözüm, çare ( hall ), çözülmüş, serbest kılınmış, meşru ( helâl ) işgal edilmiş, işgal altında ( muhtell ), yer, mekan ( muhill ), semt, bölge ( mahalle ), bölgesel, yöresel ( mahallî ) kelimeleri bu köktendir Yukarıdaki ayette şeâirillah (Allah ın şiarları) denmesi haccın tüm imge, simge ve sembolleri manasında kullanıldığını göstermektedir. Nitekim bazı müfessirler bu manada yorumlamışlardır (Razi). Bu durumda ayette geçen mahill kelimesi Kurban kesme yeri değil, Açıklama, açıklığa kavuşturma yeri anlamına gelir. Bu durumda mana; İman edenlerin kalplerinde apayrı bir anlam ve önemi olan Allah ın şiarları yani Kabe, Tavaf, Arafat, Safa, Merve, Müzdelife vb. haccın sembolik eylem ve nüsukları (ritüelleri), yeryüzündeki en eski beytin ( 5 / 11
beyt-i atik ) ne anlama geldiğini, mana ve önemini açıklar şeklinde olur. Her ümmet için, Allah ın kendilerine rızık olarak verdiği hayvanlar üzerine ismini ansınlar diye kurban kesmeyi meşru kıldık. İşte sizin ilâhınız bir tek ilâhtır. Şu hâlde yalnız O na teslim olun. Alçak gönüllüleri müjdele! (22/ 34) Biz her ümmet için imge/simge/ritüel belirledik (mensek). Ki rızık olarak verdiğimiz hayvanlar üzerine Allah ın adını ansınlar. Hepinizin ilahı bir tek ilahtır. O na teslimiyet gösterin. Kalbi temiz olanları müjdele (22/34). Tefsiri: Görüldüğü gibi bu ayette de mensek kelimesi kurban kesmek olmuş. Halbuki mensek nusuk kökünden gelir ve menâsik olarak tüm hacc ritüel ve sembollerini ifade eder. Şu ayet daha açıklayıcıdır: Biz her ümmet için sembolik hareketlerden oluşan ritüeller belirledik. ( menseken hum nâsikuhu ). Buna diğer bazı mealler ibadet tarzı, ibadet yolu da demiş ki nispeten doğrudur. Bu durumda Her ümmet için diyerek genellendiği için sadece hacc menâsiki (tavaf, sa y, arafatta vakfe, Safa, Merve, müzdelife) değil; dinin içindeki tüm tekrarlanan imgeleri/simgeleri/sembolik hareketleri kapsar: Kıyam, ruku, secde, oruç vb. Rızık olarak verilen hayvanların üzerine Allah ın ismini anmak ise yukarıda geçtiği gibidir. Bu tabir haccda geçtiğinde infak edilmek üzerine kamu alanına (Kabe ye) getirilen canlı hayvanlar manasında, diğer yerlerde ise Allah ın etinin yenmesine izin verdiği hayvanlar demek oluyor. Kabe ye ihtiyacı olanların alması için getirilen hayvanlar üzerlerine Allah ın ismi anılmakla (yazılmakla, mühür vurulmakla) Allah ın malı (kamu/herkese ait) oluyorlar ve illa kesilmeleri de 6 / 11
gerekmiyor. Canlı canlı da infak edilebiliyor. Ve hatta bunun illa hayvan olması da gerekmiyor. Tarım ve hayvancılık toplumu; bir yoksul bir deveye sahip olmakla, iki çift öküz almakla icabında yoksulluktan bile kurtulabiliyor. Kurbanlık büyük baş hayvanları da sizin için Allah ın dininin nişanelerinden kıldık. Sizin için onlarda hayır vardır. Onlar saf saf sıralanmış dururken (kurban edeceğinizde)üzerlerine Allah ın adını anın. Yanları üzerlerine düşüp canları çıkınca onlardan siz de yiyin, istemeyen fakire de istemek zorunda kalan fakire de yedirin. Şükredesiniz diye onları böylece sizin hizmetinize verdik. (22/36) Cüsseli hayvanları da sizin için Allah ın şiarlarından kıldık. Sizin için onlarda hayır vardır. Onlar saf halinde yan yana dizildiklerinde üzerlerine Allah ın adını anın. Nihayet onlardan yiyin, istemeyen yoksulu da istemek zorunda kalan yoksulu da doyurun. Böylece onları sizin hizmetinize verdik. Umulur ki şükredesiniz. (22/ 36). Tefsiri: Bu ayetler Kabe etrafında müşrikler tarafından kurulan, cüsseli (büyükbaş) hayvan, deve, koyun ve her tür ekin ürünlerinin iç edilmesi üzerine kurulu düzene karşı söyleniyor. Çünkü onlar Kabe ye getirilen hediye ( hedy) hayvanlarına ve ekin ürünlerine el koyuyor, yoksullara gitmesine engel oluyor ve ihtiyaç sahipleri arasında eşitçe dağıtılmasına yasaklar getiriyorlardı. Kur an daki tabirle yerli yabancı herkesin eşit hakka sahip olduğu Mescid-i haramdan insanları alıkoyuyorlardı. (22/ 25). En am suresinde bu menfaat çarkının nasıl döndüğü uzun uzun anlatılır. Mesela bir yerde şöyle denir: Tutup Allah ın yarattığı ekin ve hayvanlardan ona bir pay ayırdılar ve kendi akıllarınca Bu Allah için, bu da ortaklarımız için dediler. Ortakların payı Allah ın payına geçmez, 7 / 11
ama Allah payı ortaklarına geçer; ne berbat bir iş bu! (6/ 136) Görüldüğü gibi en am nimet olarak gelen sığırlar manasında kullanılıyor. Çünkü rivayete göre cahiliye Arapları ekin ve sığırlardan el koydukları ürünleri putlar ve Allah arasında bölüştürürlerdi. Şu Allah ın payı şu da tanrılarımızın payı derlerdi. Allah için ayırdıkları payı başkaları için harcarlar, putları için ayırdıkları payı zimmetlerine geçirirlerdi. Putların payından Allah ın payına bir şey geçerse hemen geri alırlar, Allah ın payından putlarının payına geçen bir şey olursa, sonuçta bu kendi ceplerine gireceğinden hiç ses etmezler Allah zengindir putlar fakir, O ndan bunlara bir şey geçmesinden bir şey olmaz derlerdi (İbn Abbas). Demek ki cüsseli hayvanlar (el-budne) Kâbe etrafındaki ni met ( en am ) istismarına dayalı bu hayvan döngüsünü ifade ediyor. En am suresi 135-140 arasında bu döngünün nasıl işlediğini okuyabilirsiniz. Burada esas amaç kurban kesmek değildir. Kabe ye getirilen hayvanların çete tarafından iç edilmesi ve aralarında üleşilmesine karşı onların kamunun/yoksulların hakkı olduğunun vurgulanmasıdır. Bu arada kesilenler varsa -ki bu örfen müstahaptı- onların da sadece etlerinden yenilebileceği (kendine ayırıp biriktirmek yok) gerisinin yine yoksullara dağıtılması gerektiğinin ısrarla vurgulanmasıdır. Tabi bütün bunlar hacca gidenler için geçerli. Oradaki durum anlatılıyor. Hacca gitmeyenlerin kurban keseceğine dair Kur an da en küçük bir ima bile yok. Kur an da sadece mazereti sebebiyle hacca gitmeye niyetlenip de gidemeyenlerin Kabe ye bir hedy (adanmış hayvan) göndermesi istenir. (2/ 196). Çünkü ihtiyaçtan fazla olanın oraya gönderilmesi ve orada ihtiyaç sahiplerinin eline ulaşması istenmektedir. Gönderilecek hayvanın illa kurban olarak kesilmesi gerekmiyor. Hedy hediye kökünden gelir ve canlı bir hayvanın veya bedelinin yoksula bağışlanması manasına gelir. Kabe ye getirilen kurbanlık hayvan demek, adanmış hayvan demektir; Allah a, Kabe ye, yani kamuya, ihtiyaç sahiplerine adanmış, onlara verilmek üzere getirilmiş canlı hayvan, ekin ürünü vs. demektir. Bu dahi hacca niyetlenip de gidemeyenler için geçerlidir. Sonra yukarıdaki ayetin devamında şöyle denilir: Onların etleri ve kanları asla Allah a ulaşmaz. Fakat O na sizin takvanız ulaşır. Böylece onları sizin hizmetinize verdi ki, size doğru yolu gösterdiğinden dolayı Allah ı büyük tanıyasınız. Güzel ahlak sahiplerini müjdele. (22/ 37) Asla denilerek 8 / 11
ulaşmayacağı söylenen et ve kan zaten Araplarca da kesilmekte olan kurbanlardı. Klasik zihin burada kurban kesen kişinin, kurbana bıçağı çalarken içinde taşıdığı takva duygusunun kastedildiği şeklinde anlıyor. Burada kurbana teşvik değil; sakındırma, yapmayın bunu artık, bir anlamı yok vurgusu var. Ayetin sonundaki cümleden de anlaşılacağı gibi aslolan hayatın içinde güzel ahlak sahibi (muhsinin) olmaktır. Allah sizin kurbanlarına bakmaz, ete, kana, deriye, bağırsağa bakmaz. Bunlar için günahlarınızı affedecek de değildir. İçinizde Allah bilincinden kaynaklanan sakınma duygusu (takva) ile yaşayıp yaşamadığınıza ve ahlakınıza bakar. Açıkça diyor işte: Asla ulaşmaz Şu halde neden kesip duruyorsunuz, ulaşmayacak işte. Duymayacak o hayvanların sesini, kan kırmızısı boğazın görüntüsünü, duymayacak! Üç yerde daha kurban ile ilgili ayet var. Onları da aktarıp bitiriyorum; Bakara suresinde İsrailoğullarına inek kesmeleri istenir. Bundan maksat Mısır Firavun İmparatorluğu nun sembolü İnek/Boğa (Bakara) dır. Onunla ilişkinizi tümüyle kesin denmek istenir. (2/ 67). Maide suresinde Adem in iki oğlu kıssası (Kabil-Habil) anlatılır. Kabil haksız yere toprağa çit çevirip özel mülkiyetine geçirir. Onu başkasından saklar. Ondan gelen ürünü Allah kabul etmez. Ama Habil Allah ın mülkü olarak olarak gördüğü ve kendi emeği ile ekip biçtiği topraktan ürün getirir. Onunki kabul edilir. Buradan Allah ın mülkünü sahiplenmeyin, kendi emeğinizle geçinin, başkasının (kamunun) hakkını gasbetmeyin, kul hakkı yemekten sakının, Allah sakınanlarınkini ( muttaki) kabul eder mesajı verilir. (5/ 27) Al-i İmran suresinde Yahudilerin, Hz. Peygamber i Kurbanı inkar etmekle suçladıkları anlatılır. Allah bize ateşin yiyeceği bir kurban getirmedikçe hiçbir peygambere inanmamızı emretti (3/ 183) demektedirler. Onlara göre peygamber kendi bildikleri ve anladıkları tarzda ateşte yanarak kesilen bir kurban (yakmalık sunu) getirmelidir. Muhammed bunu getirmediğine göre kurbanı inkar ediyor demektir. Üstelik bunu onlara Allah böyle söylemiştir. Yakmalık sunu kurbanı apaçık Allah ın emridir! Kur an onlara şöyle cevap verir: De ki: Benden önce size nice peygamberler, açık belgeleri ve sizin dediğiniz şeyi getirdi. Eğer doğru söyleyenler iseniz, niçin onları 9 / 11
öldürdünüz? (3/ 183) Cevap çok manidardır. İşte Kur an da kurban ile ilgili geçen ayetler bunlardır. Acaba Kur an ın kurban haritası görünen uygulamalara uyuyor mu? Ölçün biçin, düşünün. Benden gözler önüne sermesi Değerli okurlarım! İnsanı, insana, insanla, insanda, İnsanca anlatan Kur an-ı Kerim in İnsanca Çevirisi olan eserimizde de kaynak olarak kabul ettiğimiz değerli İnsan araştırmacı Yazar İhsan Eliaçık Bey in bu Kur ani bakış açısını, tefsirini; Kur ban Bayramı yaklaşırken, önemine binaen paylaşmak istedim. * Yüksel Mert yukselmertoglu@hotmail.com 10 / 11
11 / 11