Voltaire (François-Marie Arouet) (d. 21 Kasım 1694, Paris ö. 30 Mayıs 1778, Paris) Sivri dili ve döneminin neredeyse her türlü iki yüzlülüğüne yönelttiği eleştirileriyle başı beladan kurtulmayan Voltaire, Aydınlanma Çağı nın en önemli filozoflarından biridir. En tanınan eseri Candide ya da İyilik i 1757 yılında yayımlamıştır. 2000 in üzerinde kitap ve kitapçık yazmıştır. Sivri kalemi yüzünden birçok kez sürgüne gönderilmiş, hapse atılmış ve kitapları yakılmıştır. Voltaire hayatı boyunca insan haklarını, fikir ve din özgürlüğünü savunmuştur.
Candide ya da İyimserlik ve Micromégas (Felsefi Öykü) Voltaire Orijinal Adı Candide ou l Optimisme & Micromégas İthaki Yayınları 1349 Yayım Sorumlusu Alican Saygı Ortanca Dizi Editörleri Selçuk Aylar, Alican Saygı Ortanca Son Okuma Emre Aygün Kapak İllüstrasyonu Fatma Süleymanoğlu Kapak Tasarımı Şükrü Karakoç Kapak Uygulama Hamdi Akçay Sayfa Düzeni ve Baskıya Hazırlık Hamdi Akçay 1. Baskı, Mart 2018, İstanbul ISBN 978-605-375-792-4 Sertifika No 11407 Türkçe çeviri, S. İpek Ortaer Montanari, 2018 İthaki, 2018 Yayıncının yazılı izni olmaksızın alıntı yapılamaz. İthaki TM Penguen Kitap-Kaset Bas. Yay. Paz. Tic. Ltd. Şti. nin tescilli markasıdır. Caferağa Mah. Neşe Sok. 1907 Apt. No: 31 Moda, Kadıköy - İstanbul Tel: (0216) 348 36 97 Faks: (0216) 449 98 34 editor@ithaki.com.tr www.ithaki.com.tr www.ilknokta.com Kapak, İç Baskı: Deniz Ofset Matbaacılık Gümüşsuyu Cad. Topkapı Center, Odin İş Merkezi No: 403/2 Topkapı-İstanbul Tel: (0212) 613 30 06 - Faks: (0212) 613 51 97 Sertifika No: 40200
İTHAKİ DÜNYA KLASİKLERİ VoltaIre CandIde ya da İYİMSERLİK ve Micromégas (Felsefi Öykü) Fransızcadan Çeviren S. İpek Ortaer Montanari
ÇEVİRMENİN ÖNSÖZÜ CandIde i Günümüzde Okumak Bugün, Candide in 1759 dan beri sadece Fransızca olarak on yedi ayrı versiyonunun basıldığını biliyoruz, ancak hangisinin en eski baskı olduğu konusunda tartışmalar vardır. Pek çok başka versiyon da diğer dillerde yayımlanmıştır. Bilinen en büyük değişiklik 1761 yılında XXII. bölümün sonuna yapılan ektir. Bu ekin yapıldığı baskıların başında Candide ya da İyimserlik. Doktor Ralph ın Almanca yazdığı kitaptan çevrilmiştir. Bundan başka 1759 yılında Minden de öldüğü zaman doktorun cebinden çıkan ekler de kitapta yer almaktadır, notu bulunuyordu. 1759 yılındaki ilk baskısı yazar adı olmaksızın yayımlanmıştır. Olaylar Candide adlı karakterin etrafında geçmektedir. Candide, XVIII. yüzyıldan önce de bilinen bir sözcüktü. Dictionnaire de Trévoux da Candide için: Erkekler için özel ad. Candidus. Candide II. yüzyıldaki yazar rahiplerden de birinin adıdır, tanımı geçmektedir. Diğer taraftan Latince candidus beyaz demektir. Roma İmparatorluğu ndaki candidat (aday) sözcüğü de bu kökenden gelir. Candidat bazı önemli görevlere sahipti ve beyaz bir kıyafet ile örtünürdü. 7
Kitap boyunca Voltaire pek çok olayla, ülkeyle, kralla, kişiyle alay etmekte, olayları iğneleyici bir üslupla eleştirmektedir. Örneğin engizisyon cezalarıyla alay ederken, gerçek bir olaydan yola çıkarak, Lizbon depreminden sonra depremi önlemek için tek çareyi insanları asmakta bulan zihniyete çatarak ele alır. Candide, Voltaire ve diğer bütün filozofların üzerine kafa yorduğu kader, özgür irade, kötülük, hoşgörü ve din gibi konuları kapsayan bir inceleme gibidir. Romanda atıfta bulunulan olayların yer, zaman ve kişileri doğru tahmin açısından nirengi noktası olarak 1 Kasım 1755 tarihli Lizbon depremi alınmıştır. Yine de her olay bu tarihle bağdaşmamaktadır. Voltaire in Candide i yazarken kullandığı pek çok düşünce Cenevre de bulunduğu yılların getirdiği birikimlerin dışa vurumudur. Örneğin Encyclopédie deki Sociniens makalesinin yazarı Naigeon a göre Cenevre deki pek çok rahip iyi birer Socinien idi ve her birinin içinde bir filozof yatıyordu. Nitekim Martin karakteri de bu konu üzerine yazılmış bir kişi. Öte yandan Eldorado ile kastedilenin Les Délices olabileceğini söyleyenler de vardır. Candide, soğuk ve yapay bir kurgu değil, aksine yazarın yaşadıklarını yazıya döktüğü bir yapıttır. Ancak Voltaire in, yaşananları kişiselleştirmekten çok genellemeye vurduğunu görürüz. 8 Yasaklı Kitap Candide 18. yüzyılda felsefi konularla ilgili kitaplar basmak oldukça riskliydi. Bir miktar cesaret ve pek çok önlem ge-
rektiriyordu. 1757 yılında da böyle kitaplar basanlar ya da yayanlar hakkında ağır cezalara veriliyor, hatta ölüm cezasına çarptırılabiliyorlardı. Binalarda gizli gizli baskı yapanlar 6000 livreye kadar para cezası ödemek zorunda kalabiliyorlardı. İşte böyle bir ortam içerisinde kitap basmak da ayrı bir sanattı ve Voltaire bu konuda ustalaşmıştı. Baskı süreci zorlu geçen bir diğer eser olan Encyclopédie, Papa tarafından yasaklanmış, ayıplı ilan edilmişti. Bu olaylara karşı Voltaire, Candide i kullanarak ilk büyük tepkisini göstermek istiyordu. Candide in Paris, Londra, Amsterdam ve Cenevre gibi pek çok baskı yeri vardı. Sözde yazarın adı Almanca olarak Doktor Ralph olarak geçiyor. Voltaire büyük ihtimalle o tarihlerde Londra da çeşitli kitapları yayımlanmakta olan James Ralph in adını kullanıyordu, Ralph ise Candide i yazmadığını söylüyordu. Bu olaylar çerçevesinde Cenevre deki kurul, kitabın yok edilmesine karar verdi. Eser Paris te de suçlu bulundu ve kara listeye alındı. Çok geçmeden 14 Mayıs 1762 de Candide in İtalyanca ya çevrilmiş baskısı da Roma mahkemesi tarafından yasaklandı. Her şeye rağmen günümüzde Candide, Voltaire in modası hiç bir zaman geçmeyecek en büyük yapıtlarından biridir. Micromégas Üzerine Micromégas, Yunanca küçük (micro) ve büyük (méga) sözcüklerinin bir araya gelmesiyle türetilmiş bir addır. 1739 daki taslak hali Baron Gangan ın Yolculukları başlığı ile Prusya Kralı Frederick e gönderilir. Frederick 9
10 öyküyü çok beğenir ama bu öykü taslağı kaybolmuş ve derlenen hali ancak 1752 tarihinde Micromégas adıyla yayımlanmıştır. Micromégas taki bütün ölçüler uydurmadır. Her ölçü için bir abartma söz konusudur. Başrahip Trublet Fontenelle Üzerine Anılar adlı kitabında tereddüt etmeksizin Micromégas ın Fontenelle ye karşı kaleme alındığını söylemiştir fakat yayım tarihini belirtmemiştir. Kehl in 1752 tarihli Micromégas baskısının önsözünde bu romanın Gulliver ın Gezileri nin bir taklidi gibi gözükebileceğine, romanın kendi içinde pek çok ima barındırdığına, Satürnlü cücenin Bay Fontenelli olduğuna ve her ne kadar kendisinin nezaket, dikkat ve felsefe gibi pek çok şeyle olumlu bağı olsa da, Bay Voltaire in düşmanlarıyla bir takım ilişkiler kurması ve görünüşe bakılırsa onlarla belki nefretlerini değil ama engelleyici eleştirilerine ortak olması sonucu kendini Voltaire e sevdirememesinden bahsedilir ve bu romanda kendisine verilen rolden oldukça incindiği söylenir. Öte yandan Sirius gezegenini Versaille Sarayı ile Micomégas ı da Voltaire ile özdeşleştirmek mümkündür çünkü tıpkı Micromégas ın bir filozof olduğu için sürgün edilmesi gibi Voltaire de İngiltere ye sürgün edilmiştir. Voltaire bu bilimkurgusal öyküsünde tıpkı bir mikroskoptan bakar gibi insanları inceler ve aslında büyüklüklerin pek de önemi olmadığına işaret ederek insan özü her yerde aynıysa hiçbir şeyin öğrenilemeyeceğini söyler.
CandIde ya da İyimserlik
I CANDIDE GÜZEL BİR ŞATODA NASIL BÜYÜTÜLDÜ VE ORADAN NASIL KOVULDU Bir zamanlar Vestfalya da, Baron Thunder-ten-tronckh un şatosunda, doğanın bahşettiği en iyi huya sahip genç bir oğlan yaşardı. Dış görünüşü ruhunu yansıtıyordu. Gayet basit bir zekâ ile oldukça doğru bir sağduyuya sahipti. İşte bu yüzden sanırım, ona Candide adını vermişlerdi. Evin eski hizmetçileri, onun Baron un kız kardeşinin yöreden iyi, şerefli bir asilzadeden olma oğlu olduğundan kuşkulanıyorlardı. Nitekim genç kadın hiçbir zaman bu soylu kişi ile evlenmek istememiş, çünkü atalarının ancak yetmiş bir kuşaktır asil olduğunu kanıtlayabilen bu şahsın soy ağacının geri kalanı zamana yenik düşüp kaybolmuştu. 13
14 Baron, Vestfalya daki en güçlü derebeylerinden biriydi, çünkü şatosunda bir kapı ve pek çok pencere vardı. Büyük salon bile bir duvar halısı ile süslüydü. Avludaki tüm köpekler, ihtiyaç halinde bir av köpeği sürüsüne dönüşüyordu. Seyisleri ise onları güdüyordu. Köyün papazı Baron un özel papazıydı. Herkes Baron u Efendimiz diye çağırıyor ve hepsi onun anlattığı hikâyelere gülüyorlardı. Barones yaklaşık olarak yüz altmış kilogram ağırlığındaydı, bu yüzden çok büyük bir saygıya maruz kalıyor ve ona daha da fazla saygınlık veren bir ağırbaşlılıkla evin hanımefendiliğini yapıyordu. On yedi yaşındaki kızı Cunégonde hayat dolu, körpe, şişmanca ve iştah kabartıcıydı. Baronun oğlu ise her haliyle babasına yaraşır görünüyordu. Özel öğretmen Pangloss evin bilge kişisiydi, küçük Candide de yaşının ve kişiliğinin getirdiği tüm güvenle tereddüt etmeksizin onun derslerini dinliyordu. Pangloss metafiziko-teolojiko-kozmolonigoloji * öğretiyordu. Hayranlık uyandıran bir şekilde, nedensiz hiçbir etki olmadığını kanıtlamıştı; tüm olası dünyaların en iyisinde, Baron un şatosu şatoların en güzeli ve hanımefendi, Baroneslerin en iyisiydi. Başka türlü olamayacağı kanıtlandı, dedi, çünkü her şey bir amaç için, ister istemez en iyi son için yaratılmıştır. Unutmayınız ki burun gözlük takabilmemiz için yaratılmıştır, bu yüzden gözlük kullanıyoruz. Bacaklar açıkça görüldüğü üzere kasıtlı olarak örme uzun çorap için tasarlanmıştır, bunun için uzun çorap giyiyoruz. Taşlar yon- * Fransızca aslı: métaphysico-théologo-cosmolonigologie. Gerçekten olmayan, Voltaire in felsefe ile alay etmek üzere yarattığı bir kelime oyunu. çn
tulmak ve şato inşa etmek için oluşturulmuştur, nitekim bölgenin en büyük baronu iyi koşullarda barınmalı, bu yüzden efendinin çok güzel bir şatosu var; domuzlar ise yenmek için yaratılmıştır, bu yüzden bütün yıl domuz yiyoruz. Sonuç olarak, her şeyin sadece iyi olduğunu söylemek bir saçmalıktır, her şeyin olabilecek olanının en iyisi olduğunu söylemek lazım. Candide dikkatlice dinliyor ve safça inanıyordu, çünkü bunu asla ona söyleme cüretini bulamamasına rağmen Matmazel Cunégonde u inanılmaz güzel buluyordu. Candide e göre en büyük mutluluk baron Thunder-tentronckh olarak doğmak, ikinci en güzel şey Matmazel Cunégonde olmak, üçüncüsü onu her gün görmek ve dördüncüsü bölgenin ve doğal olarak tüm yeryüzünün en büyük filozofu üstat Pangloss u dinlemekti. Bir gün Cunégonde, şatonun yakınında park olarak adlandırılabilecek küçük bir koruda yürürken, çalıların arasında annesinin oda hizmetçisi olan küçük, esmer, hoş ve uysal kıza uygulamalı fizik dersi veren Doktor Pangloss u gördü. Matmazel Cunégonde fen bilimlerine çokça hevesli olduğundan, tanık olduğu tekrarlanan uygulamaları nefes almaksızın izledi, doktorun yeter sebebini, etkileriyle ve nedenleriyle açıkça gördü, oldukça kafası karışık, düşünceli, bilgilenme arzusuyla dolu bir şekilde, genç Candide in ve elbette kendisinin de Candide in yeter sebebi olabileceğini düşleyerek geri döndü. Şatoya dönerken Candide ile karşılaştı ve yüzü kızardı, Candide de kızardı. Kekeleyerek, Günaydın, dedi Candide e ve Candide de ona ne söylediğinin farkında olmaksızın cevap verdi. Ertesi gün, akşam yemeğinden 15
16 kalktıktan sonra, Cunégonde ve Candide bir paravanın arkasında karşılaştılar. Cunégonde mendilini düşürdü, Candide yerden aldı, Cunégonde safça Candide in elini tuttu, genç adam coşkuyla, duyarlılıkla ve kendine has bir incelikle genç kızın elini masumca öptü, dudakları buluştu, gözleri parladı, dizleri titredi, elleri yoldan çıktı. Baron Thunder-ten-tronckh paravanın yakınından geçti, bu neden ve etkiyi görerek, Candide in kıçına tekmeyi bastı ve onu şatodan kovdu. Cunégonde bayıldı, kendine gelir gelmez Barones ten bir tokat yedi ve bütün bunlar, olası şatoların en güzeli ve en huzurlu olanında şaşkınlık yarattı.