istanbul TicARET ODASı TURKMENISTAN Ihracat Pazar Araştırması Hazırlayan Doç. Dr. Murat Ferman
GREN AJANS Reklamcılık ve Matbaacılık Sanayi Ticaret Ltd. Şti. incirli, ÇalışlarC~d. No: 52 0.3 BahçelievlerliSTAN B U L Tel: (0.212) 556 04 43 Fax: (0.212) 502 35 64
içindekiler Sayfa No: 1. ÜLKE VE TOPLUM - TEMEL DEGERLENDiRMELER... 7 1.1. Coğrafi Konum ve iklim... 7 1.2. Demografik Yapı... ".. 7 1.3. Ekonomik Yaşamın Genel Değerlendirilmesi... 8 1.4. Devletin Tarihi ve Siyasi Yapılanması... 9 1.5. Halkın Genel Geçim Durumu... 11 1.6. Eğitim ve Basın-Yayın Alanı... ".. 13 2. EKONOMiK ANALiz... 18 2.1. Genel Değerlendirme... 18 2.2. Üretim ve Ekonomik Büyüme...". 19 2.3. Sektörel Değerlendirmeler...,... 21 a. Enerji Sektörü..."... 21 b. Tarım Sektörü...".. 22 c. inşaat, Ulaşım ve Diğer Hizmetler... 23 2.4. işgücü ve istihdamı... 24 2.5. Bütçe ve Parasal Geli9r:neler... 26 2.6. Bankacılık Alanındaki Gelişmeler... 28 3. EKONOMiK ALANDAKi GELişMELER... 29 3.1. Dış Ticarette Son Gelişmeler...... 29 3.2. Kambiyo ve Dış Ticaret Sistem ile Uygulamaları... 36 3.3. Dış Krediler ve Finansman... 37 3.4. Yabancı Sermaye ve Yatırımlar... 38 3.5. Yabancı Sermayeli Şirket Kurma... 40 3.6. Yabancı Ekonomik Faaliyetlerin Düzenlenmesi Hakkındaki Tedbirlerle ilgili Karar... 45 3.7. Yatırımda Öncelikli Bölgeler Uygulaması... 47 3.8. Özelleştirme Çalışmaları... 48
Sayfa No: 4. ileriye DÖNÜK DEGERLENDiRMELER... 51 4.1. On Yıllık Kalkınma Programı... 51 4.2. Sektörel Öncelik ve Hedefler... 52 4.3. Kalkınma Programındaki Somut Projeler...,... 54 4.4. Temel Göstergeler Bazında Genel Değerlendirme... 57 5. YASAL DÜZENLEME VE KANUNLAR 59 5.1. Genel Değerlendirme... 59 5.2. Türkmenistan Dış Ekonomik Faaliyetleri Hakkında Kanun... 60 5.3. Türkmenistan'da Dış Yatırım Faaliyeti ile ilgili Kanun... 65 5.4. Türkmenistan'da Yatırım Faaliyetleri Hakkında Kanun... 74 5.5. Bankacılık ve Ticari Bankalar Kanunu... 85 5.6. Türkmenistan Merkez Bankası Kanunu... 85 5.7. Kambiyo Kontrol Kanunu... 86 5.8. Serbest Yatırım Bölgeleri Kanunu... 86 6. GENEL DEGERLENDiRME VE GELişMELER... 86 6.1. Türkmenistan ile imzalanan Anlaşmalar... 86 6.2. Devlet Emtea ve Hammadde Borsası... 96 6.3. Ülkede Günlük işleyiş ve Yaşam... 96 6.4. Geleceğe ilişkin Değerlendirmeler... 98 FAYDALANlLAN KAYNAKLAR... 100
ÖNSÖZ Eylül 1991, Dünyanın büyük gücü eski Sovyetler Birliği'nin çöküşünün başladığı tarih. Bir zamanlar herbiri kendi tarihi ve kültürel birikime sahip 15 Ulusal Cumhuriyetitten oluşan büyük Birliğin çökmesi 20. yüzyılda hatırlanacak en önemli olaylardan biri olarak kaydedilmiştir. Hem Rusya Federasyonu, hem de Orta Asya Cumhuriyetleri ba!~ımsızlıklarını kazandıkları 1991 yılının sonundan itibaren kendi başlarına çeşitli ülkelerle ekonomik ve siyasi ilişkiler kurmuşlardır. Ancak, yasal düzenlemelerin henüz tamamlanmamış olması nedeniyle, başta dış ticaret işlemleri olmak üzere zaman zaman çeşitli aksaklıklar görülmektedir. işte bu çalışmalarla Bağımsız Devletler Topluluğu'na dahilolan ülkelerden Rusya, Ukrayna, Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan, Azerbaycan ve Kırgızistan hakkında daha önce hazırlanmış olan araştırmaların güncelleştirilmesi ve Türk işadamlarına ışık tutulması hedeflenmiştir. Özellikle bu ülkelerdeki Büyükelçiliklerimiz ve Ticaret Müşavirleriıııiz çalışma koşulları ve kısıtlı kadrolara rağmen, araştırmaların gerçekleştirilmesinde en büyük desteği vermişlerdir. Bu nedenle, Moskova Ticaret Başmüşaviri Sn. Tanzer Güven'e ve Ticaret Müşaviri Sn. izzet Fehmi Güneş'e, Almatı Ticaret Müşaviri Sn. Emin Bilgiç'e, Bişkek Ticaret Müşaviri Sn. Bilal Akkurt'a, Ukrayna Büyükelçisi Sn. Acar Germen'e ve Ticaret Müşaviri Sn. Fikret Yetişal'a, Taşkent Büyükelçisi Sn. Erdoğan Aytun'a, ve Ekonomi Müşaviri Sn. Yaşar Cengiz Çınar'a, Aşkabat Ticaret Müşaviri Sn. ismet Kaplan'a, Bakü Ekonomi ve Ticaret Başmüşaviri Sn. Yılmaz Ocakçıoğlu'na ve Ticaret Müşaviri Derviş E.Öztür'e teşekkürlerimiz sonsuzdur. zor 5
Araştırmanın bu ülkelerle iş ilişkilerinde bulunan tüm ilgililere yararlı olmasını dilerken, çalışmaları gerçekleştiren Odamız personeli Prof. Dr. Nazım Engin, Prof. Dr. Rona Turanlı, Doç. Dr. Murat Ferman, Erdoğdu Pekcan, Özlenen Sezer, Tülay Sobutay, Zehra Mumcu'ya; ayrıca yazımını gerçekleştiren Yüksel Öğer, Oya Uçar, Selma Subutay, Sibel Engin'e teşekkür ederim. Prof. Dr. ismail ÖZASLAN Genel Sekreter 6
1. ÜLKE VE TOPLUM - TEMEL DEGERLENDiRMELER 1.1. Coğrafi Konum ve iklim Türkmenistan; güneyde iran, güneydoğuda Afganistan, kuzeydoğuda Özbekistan, kuzeyde Kazakistan ve batıda Hazar denizi ile sınırdaş bir ülkedir. Toplam yüzölçümü 490.000 km2ye yaklaşan ülke, biri çöl, diğeri vaha alanı olmak üzere iki ana bölge temelinde incelenebilir. Çöı bölgesi, ülke yüzölçümünün en büyük kısmını (350.000 km2) teşkil eder ve Karakum Çöıü olarak adlandırılır. Dünyanın en büyük çöllerinden birisini oluşturan sözkonusu bölgenin, yerleşim açısından elverişli imkanlar sunmadığı açıktır. Vaha (ana yerleşim) alanı olarak değerlendirilen başlıca bölgeler ise, Kopet Dağı etekleri, Murgab ile orta ve :aşağı Amu Derya (Ceyhan) dır. Ayrıca, Bacur, Karapul ve Balkan yaylaları ülkenin tarım ve hayvancılığa müsait aıanlarldır.coğrafi sebepler dolayısıyla ülkede akarsuların sayısı oldukça azdır ve Murgah, Atrek ve Tecend Derya nehirleri bunların başlıcalarıdır. Bu durum, "sulama" problemini Türkmenistan'da daima gündemde tutmuştur. Bugünkü genç Türkmenistan Cumhuriyeti, idari bakımdan beş ı~yalete ayrılmıştır. Bu eyaletler; Balkan, Aşkabad, Merv, çarju ve Taşauz olup, Türkmen dilinde "vilayet" olarak adlandırılmaktadırlar. Ülke başkenti güneydeki Aşkabad'dır. Türkmenistan, Asya'nın iç kesimlerinde yeraldığı için tam bir kara iklimine sahiptir. Genellikle yazlar sıcak ve kurak geçer, gece ve ~Jündüz arasında büyük ısı farkları görülür. Bunaitıcı (gölgede ısı rahatlıkla 50 Cyi geçebilir) ve uzun yaz günleri, yaşamı olumsuz etkiler. Ancak il~~inç bir. husus, genellikle gelişmişlik ve zenginlik sembolu olan klima-air condition unsurunun, hemen tüm mütevazı sosyal konutlarda dahi bulunmasıdır. Kış ayları ise, tahmin edileceği üzere kısa sürer ve soğuk geçer. Ülke, yağış yönünden oldukça fakirdir ve yağışlar en çok Mayıs ayında ve ge~nellikle dağlık ve yaylalık yerlere düşer. 1.2. Demografik Yapı Ülke nüfusu, eldeki son verilere göre dört milyonu aşmamaktadır. 1995 yılı başlarında girişilen en son nüfus sayım ve değerlendirme çalışmaları henüz tamamlanamamıştır. Mevcud nüfusun üç milyonu Türkmenlerden, kalan bir milyonu aşmayan kısmı ise diğer milliyetıere mensup vatandaşlardan oluşmaktadır. Kabaca bir değerlendirme ile, nüfusun yaklaşık 7
% 75'ini oluşturan Türkmenlerden sonraki en büyük grubu Ruslar, % 9 oranı ile teşkil etmektedirler. Ancak, Rus nüfus arasında, ülkeyi terketme ve anavatana dönme konusunda kuvvetli eğilimler bulunduğu sezilmektedir. Genellikle nüfusun eğitimli ve kalifiye unsurunu oluşturan Rusların bu tutumu, farklı gelişmelere de gebe olabilecektir. Ruslardan sonra, az bir farkla, Özbekler (% 8), Kazaklar (% 3), Ukraynarılar (% 1) ve Ermeniler (%1), Cumhuriyet vatandaşlarını teşkil eden diğer milliyetlerdir. Diğer unsurlar ise (Tatar, Abaza, vd.) azınlıktadır ve toplam oranları % 2 civarındadır. Sovyetlerin yıllar boyu uyguladıkları "coğrafi parçalama ve etnik karıştırma" emperyalist politikası, Türkmenistan bağlamında da etkilerini halen sürdürmektedir. Genç cumhuriyet, son zamanlarda sınırları dışında yaşayan Türkmen unsurları da ön plana çıkarmaktadır. Sözkonusu Türkmen nüfusun en büyük kısmı (iki milyon civarı) iran Horasan'ında, bir milyonu aşan diğer kısmı da kuzey Afganistan'da bulunmaktadır. "Tek adam" vasfı belirgin olan Cumhurbaşkanı Saparmurad Niyazov'un, "Türkmenbaşı" soyadını yakın tarihte benimsemesi ve kendisini "dünyadaki bütün Türkmenlerin başı" olarak nitelendirmesi dikkat çekicidir. Genç Cumhuriyetin resmi ideolojisinde, Türkmenistan "ata yurdu" olarak adlandırılmaktadır. Türkmenler arasında feodal yapı ve ilişkilerin varlığı gözlenebilmektedir. Sovyet rejiminin şiddetli baskıları na karşın Türkmenler, aile ve boy temelinde gelenek ve göreneklerini koruma direnç ve başarısını göstermişlerdir. Diğer sosyalist cumhuriyet halkları düşünüldüğünde, ortak Sovyet ekonomi çarkının dişlileri arasına en az oranda kapılanlar, çoğunlukla "ev kadını" kimliğini koruyan Türkmen kadınları olmuştur. 1.3~ Ekonomik Yaşamın Genel Değerlendirilmesi Türkmenistan, yeraltı kaynakları yönünden zengin bir ülkedir. Ülkede. bol miktarda doğalgaz, petrol, sülfür, mineral tuzlar, kükürt, potasyum, kurşun, krom, iyot ve sodyum sülfat bulunmaktadır. Enerji ve doğal kaynaklar bakımından zenginliği tartışılmayan ülke, aynı zamanda, Özbekistan'dan sonra Orta Asya Türk Cumhuriyetleri içinde en çok pamuk üreten ülkedir. Ancak, emperyalist Sovyet sisteminin bilinçli yapılandırması dolayısıyla pamuğa bağlı işleme ve tekstil alanında ülke çok geri kalmıştır. Pamuk üretiminin yanısıra kavun, karpuz ve üzüm bol miktarda yetiştirilen tarımsal ürünlerdir. Buğday, arpa, mısır ve tütün, ancak iç ihtiyacı karşılayabilecek düzeyde yetiştirilmektedir. Hayvancılık alanında ise önemli bir performans ve aktivite göze çarpmaktadır; koyun, sığır, tavuk ve domuz, gelişmiş besi- 8
cilik sektöründeki başlıca cinsleri teşkil etmektedir. Bilhassa Karakul koyunlarının astraganlık derisi, en önemli ihraç mallarının başında gelmektedir. Tüm dünyada tanınmış Türkmen atları da özel koruma altında yetiştirilmekte ve ihraç edilmektedir. Ayrıca, halıcılık, geleneksel sanat unsurlarının yaşatıldığı en önemli milli gelir kaynaklarından birisidir. Ülkenin mütevazi sanayi portföyü arasında; petrol işleme, basit kimyasal madde üretimi, azotlu gübre ve doğalgaz çıkarma ön planda yer almaktadır. Her alanda kalifiye eleman sıkıntısı çekilmektedir. ileride ayrıntılarıyla değerlendirileceği üzere Türkmenistan, çeşitli sebepler ve kısıtlayıcı koşullar çerçevesinde bugün oluşmuş ekonomik yapısını yeniden düzenleıyici ve ülkeyi ikibinli yıllara taşıyıcı hazırlık ve planlar içerisindedir. Özelleştiırme ve yabancı sermayeye açılma gibi temel tercihlerin yeraldığı bu yönelişler, Türk müteşebbisler bakımından potansiyel imkanları da gözler önüne sermektedir. Bu noktada, son yıllarda ülkenin oldukça hızla bir yapılaşma ve inşa aktivitesine sahne olduğunu da belirtmek gerekir. Ekonomik yaşamla ilgili yeni düzenlemeler, yaşanılan kimi sıkıntı ve darboğazlar ve piyasadaki birtakım gelişmeler çalışmamızın ileriki bölümlerinde ele alınmaktadır. 1.4. Devletin Tarihi ve Siyasi Yapılanması Türkmenistan Cumhuriyeti, 27 Ekim 1991'de bağımsız devlet statüsüne kavuşmuştur. Türkmenistan tarihinin uzun ve zengin bir geçmişi temsil ettiği şüphesizdir. Türkmen adının tarih sahnesine ilk kez X. yüzyılda çıktığı üzerinde temel kaynaklar ittifak halindedir. Ancak, Türkmenistan'ın tarihini bağımsız ve kesin biçimde ortaya koymak oldukça zordur. Aynı durum, hiç şüphesiz Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan gibi Türk devletleri için de geçerlidir. Zira, bu devletlerin halkını teşkil eden Özbek, Kazak, Kırgız ve Türkmen, ayrı boy ve kabileiere mensup olmakla beraber, aynı milletin evlatlarıdır ve tarihleri adeta içiçe girmiş durumdadır. O halde, Türkmenistan tarihini ve bugüne gelişi ele alırken son dönemlere yoğunlaşmak daha do~ıru olacaktır. Bu açıdan belki de ana dönüm noktası, Rus istilası ve Rus hakimiyetinin başlaması şeklinde düşünülebilir. 1853-1856 yılları arasındaki Kırım Savaşı sonrasında oluşan konjonktürü değerlendiren Rusya, Orta Asya Türk Hanlıklarını, 1864-1873 arasında işgal etmiştir. Türkmenistan başkenti, 1873'de Ruslarca iş!~al edilmiştir. 1879'da tüm Türkmenistan'ı işgal kararı alan Ruslar Türkmen kahra- 9
manlığının en önemli nişanelerinden olan Göktepe Zaferi'ne rağmen, 1884'de amaçlarına ulaşmışlardır. Türkmenistan'daki Rus idaresi ve sömürüsü, Rus hakimiyetine düşen diğer Türk ellerinden farklı olmamıştır. Halktan ağır vergiler alınmış ve topraklarının en zengin kısımları ellerinden alınarak, Rus tekstil sanayinin ihtiyacını karşılamak için pamuk ekimine tahsis edilmiştir. Memleketteki her türlü idare ve mevkiler Ruslar tarafından işgal edilip yürütülmüş ve Türkmen ileri gelenlerine ancak yardımcılık ve küçük memurluklar verilmiştir. Çarlığın yıkılmasıyla birlikte ayaklanma ve direniş hareketleri başlamış ve bilhassa Cüneyd Han önderliğinde 1918 yılında başlayan hareketler, 1920'Ii yıllarda etkinlikle sürdürülmüştür. 27 Ekim 1924'de kurulan Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile birlikte Sovyetdönemine giden süreç başlamış ve 13Mayıs1925'de, Türkmenistan, Sovyetler Birliği'nin bir parçası haline gelmiştir. Türkmenler uzun müddet, Sovyetleştirmepolitikalarına karşı diren'" mişler ve Moskova, sık sık görevden alma, sürgüne yollama gibi uygulamalara başvurmuştur. Sovyet sistemince "milliyetçilik" ve "Pan-Türkizmcilik" gibi savlarla suçlananlar arasında, hemen daima, Türkmen parti yöneticileri bulunagelmişlerdir. 1960 ve 70'Ierde Sovyet baskıları sürmüş ve Moskova'ca atanan işbirlikçi parti idarecileri, gizli de olsa, halktan büyük tepki almışlardır. Türkmenlerin çoğunluğu, Sovyet döneminde dil, din ve tarihlerinin tahrip edildiği duygu ve kanaatini paylaşmaktadıriar. Türkmen dilinin körleştirilmesi ve Aşkabad'ın tüm Orta Asya başkentleri içinde tek camisiz başkent haline düşürülmesi, zihinlerde ve gönüllerde hala canlılığını korumaktadır. Sovyet döneminde, Moskova'nın Sovyetleştirme ve Ruslaştırma emperyalist siyasetinin yarattığı sıkıntılar ve ekonomik bakımdan sömürülme, Türkmenlerin, tarihlerinde asla unutamayacakları acı sayfaları oluşturmaktadır. 80'Ii yılların ortalarından başlayarak gelişen Sovyet glasnost (açıklık) ve perestroyka (yeniden yapılanma) politikalarının yardımıyla, Türkmenistan' da muhalefet hareketleri su üstüne çıkmaya başlamıştır. Bilhassa yetiştirilen pamuğun ve çıkarılan doğalgazın yok pahasına alınması, yüksek işsizlik oranına çare bulunulamaması, çevrenin acımasızca tahrip edilmesi, dil, din ve tarihin tahribi gibi somut savlarla seslendirilen muhalefet hareketi Türkmenistan Komünist Partisi'nin başına 1985 yılında gelen Saparmurat Niyazov'un şahsında önemli bir önder edinmiştir. Sömürülme, milli birliğin sağlanması, Türkmen dilinin ön plana çıkarılması gibi meseleleri yönetim platformunda ilk defa açıkça seslendiren Niya- 10
zov, artan popülaritesi ile 1990 yılında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini rakipsiz olarak kazanmıştır. Nihayet, bağımsızlık hareketlerinin başlamasıyla birlikte, Niyazov, ülkenin bağımsızlık kararını bir referandum düzenleyerek; halkoyunun büyük çoğunluğu desteği (% 93) ile karara bağlamış ve 27 Ekim 1991'de bağımsızlık ilan edilmiştir. Demokratik, parlamenter cumhuriyet statüsündeki Türkmenistan Cumhuriyeti'ni dünyada ilk tanıyan ülke Türkiye olmuştur; başkentte ilk büyükelçiliği de Türkiye açmıştır. Türkmenistan, Birleşmiş Milletler, Avrupa Güvenlik işbirliği Konferansı (AGiK) ve islam Teşkilatı'na üyedir. Cumhurbaşkanının insiyatifi ile ülke uluslararası platforma açılma çabalarını sürdürmektedir. Doğalgaz, petrol ve pamuk, Türkmenistan'ın dünyaya sunduğu temel ürünlerdir. Ülke, Bağımsız Devletler ToplulUğuçerçevesinde Irtusya ve diğer eski Sovyet ülkeleri ile temasını sürdürmektedir. Ülkede oldukça ayrıntılı siyasal ve demokratikdüzenleme ile kanunların varlığına karşın tek siyasi parti (Demokrasi Partisi) / tek adam hakimiyeti bulunmaktadır. Türkmenistan'da açık ve siyasi örgütlü bir muhalefet hareketine rastlanmamaktadır. En son düzenlemelerle Türkmen Parlamentosu üye sayısı, elliye indirilmiş ve bunların parlamento üyeliğinden başka işle uğraşmaları yasaklanmıştır. 1.5. Halkın Genel Geçim Durumu ileride ayrıntıları ile ele alınacak ekonomik temelli konularla ilgili genel bir değerlendirme yapıldığında; ülkenin "geçiş ve yeniden kuruluş" dönemine ilişkin sıkıntıları yaşadığı görülmektedir. Ruble'nin yerini milli para "manat" almıştır. Sadece Cumhurbaşkanının imzasını taşıyan milli paranın enflasyon karşısında değer kaybettiği görülmektedir. 1993 yılındaki enflasyon oranı % 3000 civarında iken, 1994 yılında bu oran %.2000'e düşmüştür. Dış borçların hızla arttığı, uzun bir süre aşırı değer kazandırılan manatın, belli müddet karaborsaya yol açtığı gözlenmiştir. Temel maddelerde görülen olağanüstü artışlar, genel hayat pahalılığı yanında birtakım malların bulunmasında zorlukların yaşanmasını da gündeme getirmiştir. Şeker, tereyağ, likit yağ, un, et, çay, votka ve peynir karne ile (kontrollu miktar ve fiyattan) satılmaktadır. Bu temel maddelerden et ve peynir, pazar tabir edilen satış mahallerinde köylü tarafından da satılabilmekle beraber, fiyat farklılıkları oran olarak çok fazladır. (Örneğin; 1 kg. et, vesikalı devlet dükkanında 30 manat, pazarda 250 manat.) Ülkedeki ortalama ücret düzeyi aylık 2500-3000 manat arasında 11
oluşmuştur (15 USD civarı). 1995 yılı başında aylık asgari ücret 1000 Manat (5 USD) olarak belirlenmiştir. Yaşlılık aylığı ise 200 Manat (1 USD) düzeyindedir. Emekli maaşlarına baktığımızda en az yirmi yıl çalışmış ellibeş yaş üstü kadınlar ve en az yirmibeşyıl çalışmış altmış yaş üstü erkeklerde, son maaşlarının yüzde altmışı düzeyinde (ortalama 1800-2000 Manat; 10 USD) tespit edildiğini görüyoruz. Buna karşılık, Şubat ve Mart 1995'de birtakım temel ihtiyaç maddelerinin fiyatlarında önemli artışlar görülmüş ve devlet, sübvansiyon politikasını hafifletmek hedefiyle fiyat ayarlamaları gerçekleştirmiştir. Devlet mağazalarında satılan bazı ürün fiyatlarındaki artışlar, genel bir fikir vermek amacıyla aşağıda belirtilmiştir: Şubat 1995 Şubat 1995 Artış oranı Öncesi Fiyat Sonrası Fiyat 1 Kg. Et 10 M 25 M % 150 1 Kg. Şeker 1.30 M 25 M %900 1 Kg. Tereyağı 10 M 30 M %200 1 Kg. çay 6M 30 M %400 1 Litre Süt 0.50 M 1 M % 100 1 Kg. Esmer Ekmek 0.20 M 1 M %400 1 Kg Un 0.20 1.50 %650 Krem Deterjan (550 gr) 5M 30 M %500 Kaynak: Türkmenskaya Iskra Mart 1995. * Çalışmada kullanılan kaynaklar için bkz. Faydalanılan Kaynaklar Yukarıda belirtilen ürünlerin hemen tamamında serbest piyasa fiyatları sekiz-on kat fazla oranda gerçekleşmektedir. Son zamanlarda yaşanan fiyat düzenlemelerine başka misaller vermek de mümkündür: Eski Fiyat Yeni Fiyat Artış Oranı Aşkabad-istanbul Gidiş-Dönüş Uçak Bileti 9.950 M Benzin (Lt) 0.30 M Otobüs/Troleybüs Bileti 0.05 Taksi Ücreti (Km. başına) 2 M 22.000 M 6M 0.50 20 M % 150 %400 %900 %900 Vatandaşlara sağlanan sosyal konutlar ise, belirli sıkıntılara rağmen 12
düşük bedellerle yaşam imkanı sunmaktadır. Minimum 16-17 m2den başlayarak, 50-60 m2 yaşama alanına kadar çıkan konutlarda, kira bedeli, metrekare başına 1 M.dır. Merkezi ısıtma sistemli apartmanlarda ayrıca, metrekare başına 1 M. ısıtma ücreti alınmaktadır. Ortalama elli metrekarelik bir apartman dairesinin aylık kira ve yakıt bedeli 100 M. (5 USD) civarındadır. Aylık telefon abonman ücreti yedi misli artmış olmakla beraber, 30 M. tutarındadır. Elektrik ve su bedavadır. 1.6. Eğitim ve Basın-Yayın Alanı Türkmenistan okur-yazarlık oranı yüksek (% 92 civarı) bir ülkedir. Uzun yıllar anadilleri unutturulmak istenen Türkmenler, ortak eğitim dili olarak Rusça'yı benimsemek durumunda kalmışlardır. Latin alfabesi ile yazılan Türkmence, kril alfabesinin yerini hızla almakta; resmi dairelerin kapısında her iki alfabeyle de yazılmış tabelalar göze çarpmaktadır. Türkiye Cumhuriyetince açılan bir ilkokulun yanında, bir de Anadolu lisemiz; kırkbir Türk, altıyüzyetmişbir Türkmen öğrencinin öğretim gördüğü prestijli eğitim kurumlarıdır. Ayrıca, Milli Eğitim Bakanlığımız gözetiminde oniki yaş üsiü ve yetişkenlere yönelik eğitim veren Türkçe Eğitim Merkezimiz büyük ilgi görmektedir. Yeni kurulan Uluslararası Türkmen Türk Üniversitesi de öğrenime başlayacaktır. Ülkede on adet yüksek öğrenim kurumu bulunmaktadır; seksenbin civarında öğrenci yükseköğretim kurumlarında eğitimlerini sürdürmektedir. Ayrıca ülkemizde, askeri ve sivil yükseköğretim kurumlarında okuyan 235 Türkmen öğrenci bulunmaktadır. 1995 yılında 200 Türkmen öğrenci daha ülkemize gelecektir. Aşağıda dökümü verilen mevkutelerin yanında, devletin iki resmi televizyon kanalı bulunmakta; Türkiye Radyo Televizyon Kurumunun Avrasya yayınları rahatlıkla ve büyük ilgiyle izlenmektedir. Kitap basımı alanında sayı ve konuca artma eğilimi olduğu gözlenmektedir. 13
TÜRKMENisTAN BASıN-YAYıN ORGANLARı GAZETELER Mevkutenin Adı Periyodu Ti raj i Eğilimi / Açıklamalar Türkmenskaya Haftada 31.231. Bakanlar Kurulu ve Türkmenistan iskra 6 gün Meclisinin Organı, Rusça Türkmenistan Haftada 65.786 Bakanlar Kurulu ve Türkmenistan 6 gün Meclisi Gazetesi Nesil Haftada 36.449 Gençler Gazetesi 3 gün Vatan Haftada 81.746 Cumhurbaşkanlığı Gazetesi 3 gün Veçerniy Aşgabad Haftada 5.000 Aşkabat Şehir Hakimliği Gazetesi, 3 gün Rusça Aşkabat Akşam i Haftada 5.000 Aşkabat Şehir Hakimliği Gazetesi 3 gün Talip Hayatı Haftada 8.340 Öğrenciler Gazetesi 1 gün TiıÜ rkmenbaş i Ayda 5.000 Cumhurbaşkanlığı Dergisi Basın Hademesi 1 gün Türkmen Demiryol- Haftada cusu 1 gün Demiryolu Bakanlığı Gazetesi Muallimler (Öğret- Haftada 30.855 Eğitim Bakanlığı Gazetesi menler) Gazetesi 3 gün Novça Haftada 31.236 Çocuk Gazetesi 1 gün 14
Mevkutenin Adı Periyodu Ti raj i Eğilimi / Açıklamalar Siyasi Söhbetdeş Haftada 18.374 Siyasi haberleri toplu olarak hafta- 1 gün da bir defa yayınlıyor Esger (Asker) Haftada 8.093 Savunma Bakanlığı ve iç işleri Ba- 1 gün kanlığı Gazetesi Türkmen Sesi Ayda 10.904 1 gün Halk Sesi Haftada 24.933 Sendikalar Gazetesi 1 gün Edebiyat ve Sungat Haftada 1 gün 18.386 Türkmenistan Yazarlar Birliği Gazetesi Zaman Haftada 1 gün 15.000 Türkiye'deki Zaman Gazetesinin Türkmenistan versiyonu Reklamnıy Vestnik Haftada 1 gün 13.000 Reklam, ilan Yedi gün (TV Programı) Haftada 64.291 TV Programları 1 gün Golos Türkmenbaşı Haftada (Türkmenbaşı Sesi) 1 gün Türkmenbaşı Şehir Gazetesi 15
DERGiLER Mevkutenin Adı Periyodu Tirajı Eğilimi / Açıklamalar Aşkabat Ayda 1 1960 Malış Ayda 1 30.374 Çocuk Dergisi Körpe (Bebek) Ayda 1 30.374 Çocuk Dergisi Yaşlık (Gençlik) Ayda 1 16.535 Politiçeskiy Sobe- Ayda 1 4022 sednik Sağlık Yılda 6 21.081 Diyar Ayda 1 10.000 Cumhurbaşkanlığı Yılda 2 500 Kararnameleri, Meclis Haberleri Türkmenistan Yılda 6 1878 Sıhhiyesi Alemgoşar Ayda 1 15671 (Gökkuşağı) Türkmen Dili ve Yılda 6 4.203 Edebiyatı Türkmenistan Yılda 6 1.030 Tarımı Ovadan (Güzel) Ayda 1 61.705 Kadın Dergisi 16
Mevkutenin Adı Periyodu Tirajı Eğilimi / Açıklamalar Garagum Ayda 1 9.094 Yazarlar Birliği Dergisi Türkmenistan Ayda 1 5.320 Tarımı (Türkmence) Halıpa (Üstad) Yılda 6 20.455 Diller Dünyası Yılda 6 3.985 ViLAYET GAZETELERi Lebapskaya Pravda Haftada 25.952 3 gün Mayıskaya Pravda Haftada 27.050 3 gün Daşhovuzskaya Haftada 10.058 Pravda 3 gün Balkanskiye Vesti Haftada 4110 3 gün Balkan Haftada 7.575 3 gün Ahal Durmuşı Haftada 11.422 3 gün. Maru-Şahu-Cahan Haftada 25.084 3 gün Türkmen Gündoğarı Haftada 11.186 3 gün Daşhovuz Habarları Haftada 19.836 4 gün 17
Mevkutenin Adı Dostluk Bayrağı (Özbekçe) Periyodu Haftada 2 gün Yumuşçı. Haftada Türkmenbaşı etraf 1 gün gazetesi (Kazakça) 2. EKONOMiK ANALiz 2.1. Genel Değerlendirme Türkmenistan zengin kaynaklara sahip, nüfusu az bir ülkedir. Zengin doğal kaynakların başında doğalgaz ve petrol gelmektedir. Bunun yanında pamuk, en büyük tarımsal ihraç ürünüdür. Bağımsızlık öncesinde, Sovyet sistemi içerisinde kendisine biçilen ekonomik rol; temelde, diğer cumhuriyetiere enerji ve doğal kaynak/hammadde temin etmektl Sonuçta, Türkmenistan diğer Sovyet devletleri arasında ticari bakımdan dışa en çok bağımlı ülke haline getirilmişti. 1993 yılına gelindiğinde, eski sistem dahilinde Türkmenistan'dan mal alanların borçlarını tamamen ödeyemeyecekleri anlaşılmış ve ülke dış borç ödeme konusunda sıkıntıya düşmüştür. Kasım 1993'de, milli para manatın nominasyona girmesiyle birlikte, döviz rezervlerinin oluşturulması ve arttırılması politikaları da uygulanmaya başlamıştır. Döviz üzerindeki kısıtlamalar ve resmi kurların manat lehine yüksek tutulması uygulamaları, ithalatı kısmış ve hükümet, dışarıdan kısa vadeli borç bularak, dış ticaret açıklarını kapatma yoluna gitmiştir. Ancak, ülke içinde bütçe kısıtlamalarının ve bilhassa kamu kuruluşlarının yükünü hafifletme aktivitelerinin istenilen başarı düzeyine ulaşamaması ekonomiyi zor dönemeçlere sokmuştur. Günümüzde en önemli öncelik, "doğalgazın Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri dışına ulaştırılması için yeni düzenleme ve kaynakların temini" şeklinde formüle edilebilir. Sürdürülen sistematik reformlar, yabancı sermaye ve ortaklıklar ile ilgili düzenleme ve gelişmeler ve nihayet özelleştirme çabaları, ayrıntılı olarak, ayrıca ele alınacaktır. Geleceğe yönelik gelişmelerin özellikle yatırımcılarımızı ilgilendirmesi gerçeğinden hareketle, Türkmenistan'ın ileriye yönelik hedefleri, planlanmış yatırım projeleri ve 2002 yılına yönelmiş uzun vadeli kalkınma programı, ayrı bir bölümde ele alınacaktır. 18
2.2. Üretim ve Ekonomik Büyüme Ekonomik üretimin büyük payı, doğalgaz üretim sektörüne aittir; ıgayrisafi milli hasılanın (GSMH) yaklaşık % 60'1 doğalgaz üretiminden kaynaklanır. Üretilen doğalgazın % 75'i diğer Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerine sevkedilirken, geri kalan kısmı, dahili tüketime ayrılmaktadır. 1993 ve 1994 yıllarında sözkonusu ülkelerin ödemelerini aksatması sonucu Tüırkmenistan ciddi sıkıntı içine girmiştir. Güvenilir kaynaklara göre, ülkenin sadece Ukrayna'dan doğalgaz alacağı 94 milyon USD dir ve son zamanlarda borcun yeniden yapılandırılması ve takvime bağlanması yönünde ciddi adımlar atıldığı bilinmektedir. Öte yandan % 95'i dış ülkelere satılan pamuk, en önemli reel döviz kaynağını teşkil etmiştir. Ülke 1992'den başlayarak dünya fiyatlarıyla pamuk ihracı imkanlarına kavuşmuştur. Milli Gelirin Kompozisyonu (%) 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 - Tarım 39.0 43.4 w 47.9 46.2 16.3 12.2 24.2 Sanayi 26.1 22.8 15.7 20.4 65.1 62.4 40.7 inşaat 20.5 18.1 17.9 18.1 9.0 14.3 26.2 Ulaştırma ve Haberleşme 6.3 6.4 8.5 6.6 3.9 4.6 3.0 Diğer 8.1 9.4 10.1 8.7 5.7 6.5 5.9 Toplam 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 Kaynak: IMF Verileri, 1995. 1992, 1993 ve 1994 yıllarında milli gelirde nisbi gerileme ve küçülme gözlenmiştir. Sözkonusu düşüşler, 1992'de % 5.3, 1993'de % 101,2 ve 1994'de % 10 olarak gerçekleşmiştir. Öte yandan 1993 den başlayarak 1996 sonuna kadar öngörülen temel bazı göstergelerdeki artış aşağıda gösterilmektedir: 19
1993 1994 1995 1996 1993-96 % Artış GSMH 34.4 38.8 44.2 -SO %45.3 (Milyar Manat) Kişi Başına 612 676 749 824 %35 Milli Gelir (USD) Sanayi Üretimi 18 19.5 21.4 23.4 %30 (milyar manat) Tüketim Malları 3.2 3.8 4.3 4.7 %45.5 Üretimi (milyar manat) Tarımsal Üretim 2.2 2.9 3.2 3.8 %70 (Milyar manat) Hizmet Sektörü 372. 432 541 726 %49 (Milyar Manat) Kaynak: Türkmenistan Country Report, 1994. Halihazırda 750 USD'nin altında gerçekleşen kişi başına milli gelirin, bir yıl zarfında 800'Iü mertebelere çıkarılması hedeflenirken, hizmetler sektöründeki büyüme hedefi % 50 civarında karşımıza çıkmaktadır. Öte yandan, en büyük artışın, gene, tarımsal üretim kaleminde öngörüldüğü dikkat çekmektedir. Değişik kaynaklardan derlenen verilere göre ekonomideki büyüme hızları 1990 yılından bu yana negatif olarak gerçekleşmiş; küçülme/ gerileme yaşanmıştır. Bunagöre; 1991 yılındaki küçülme % 7, 1992 yılında % 12, 1993 yılında ise % 9 oranında gerçekleşmiştir. Bu noktada, ekonominin sektörel yönden değerlendirilmesi, genel yapı ve dinamikler hakkında daha kapsamlı bilgiler edinilmesine yardımcı olacaktır. 20
2.3. Sektörel Değerlendirmeler Türkmenistan ekonomisinin sektörel değerlendirmesini, bazında gerçekleştirmek doğru olacaktır: - Enerji Sektörü - T arı m Sektörü - inşaat, Ulaşım ve Diğer Hizmetler üç ana sektör a. Enerji Sektörü Enerji sektörü, kabaca ekonominin % 60'ını oluşturan en önemli faaliyet alanıdır. Doğalgaz ve petrol, Türkmen ekonomisinin ana dinamiklerini oluşturmaktadır. Yılda 5.2 milyon ton petrol üretimi bulunan Türkmenistan, halihazırda mevcud iki petrol rafinerisi ile iç ve dış tüketime cevap vermektedir. Petrol rezervleri bakımından zengin (960 milyon ton) ülke, yılda ortalama 1.2 milyon ton petrol ürünü ihraç etmektedir. 1992 yılında iran'la imzalanan bir anlaşma ile yeni bir rafinerinin inşasına başlanmıştır, ayrıca, Hazar kıyılarındaki dolum ve depolama tesislerinin tevsii konusunda çalışmalar bulunmaktadır. Doğalgaz Bazında Gelişmeler (milyar m3) 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 (ilk 6 ay) Toplam Üretim 88.3 89.9 87.8 84.3 60.1 65.4 20 ithal Edilen 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 Tüketim 9.0 8.7 9.2 9.5 7.2 7.2 3.0 B.D.T.ye ihracat 79.5 80.9 78.7 62.9 41.6 46.0 15.0 Avrupa'ya ihracat - 12.0 11.2 8.2 Kaynak: imf Verileri, 1995. Yukarıdaki tablodan görüleceği üzere, 1992 yılından başlayarak Bağımsız Devletler Topluluğu'na ihracat azalmıştır; zira, alacaklar tahsil edilememektedir. Aslında, ülkenin en önemli zenginlik ve rekabetçi güç kaynağı olarak kabul edilen doğalgaz konusunda temel sorunun dışarıya (BDT ülkeleri haricine) malı satabilmek olduğu, genel değerlendirmelerimizde belirtilmişti. 1994 Haziranında varılan anlaşma ile, Türkmenistan'dan başlayarak iran'dan geçen ve Türkiye ile Batı Avrupa'ya ulaşacak doğalgaz boru hattının (1470 km. uzunluğunda olması öngörülmekte) inşası gündeme gelmiştir. Dörtbuçuk yıl sürmesi planlanan proje tamamlandığında her yıl 15 21
milyar metreküp doğalgaz taşınabilecektir. ilk anda satılacak (ihraç edilecek) 5 milyar metreküp doğalgazın tamamını Türkiye alacaktır. Geri kalan kapasitenin, boru hattının diğer kısımlarının tamamlanmasıyla birlikte Batı Avrupa'ya yönlendirilmesi düşünülmektedir. Proje ile ilgili tartışma ve spekülasyonların, bilhassa "Rusya'nın rolü" temelinde süregeldiği görülmektedir; gecikme ve değişiklikler, hükümetimizce yakından takip edilmektedir. b. Tarım Sektörü Ülke zenginliğine (GSMH) % 12 civarında katkıda bulunan tarım sektörü, toplam istihdamın neredeyse yarısını (% 44) bünyesinde barındırmaktadır. Tarımda özelleştirme çabalarından bahsedilmekle beraber üretim ve dağıtırnda ağırlıklı devlet kontrol ve sahipliği bulunmaktadır. Her yılın planlanan üretim miktarından bir kısmı toprak kullanım bedeli olarak devlet tarafından alınmakta, diğer bir kısmı devletin tespit ettiği fiyatlarla satılabilmektedir. Sözkonusu plan hedeflerini aşan kısım var ise, ancak o zaman müstahsil tarafından doğrudan (se~~ıeisı: piyasada) satılabilme imkanı doğmaktadır. Ülkenin temel tarımsal verileri aşağıda sunulmaktadır: Tarımsal Üretim (Milyon Manat) -- 1988 1989 1990 1991 1992 1993 Toplam Zirai Üretim 5.25 5.84 6.98 17.51 115.59 1626.3 (Hayvancılık Dahi) Pamuk 3:14 3.50 4.45 7.63 63.83 161.1 Tahıılar 0.13 0.14 0.18 0.32 15.05 72.7 Sebze 0.20 0.22 0.28 0.48 2.02 20.3 Meyva 0.07 0.08 0.10 0.18 3.11 13.2 Hayvancılık 1.22 1.37 1.73 2.98 17.38 649.3 Büyükbaş Hayvan 0.28 0.32 0.40 0.69 4.03 40.5 Küçükbaş Hayvan 0.23 0.26 0.33 0.56 3.27 45.1 Kanatlılar 0.04 0.05 0.06 0.11 0.64 3.6 Süt 0.23 0.26 0.33 0.56 3.29 172.0 Yumurta 0.05 0.05 0.07. 0.12 0.70 48.3 Net Tarımsal Üretim 3.68 4.19 5.10 12.78 90.50 1155.0 Hayvansal 0.56 0.69 0.70 1.16 10.84 455.0 Bitkisel 3.06 3.50 4.18 7.13 79.66 700.0 Kaynak: Türkmenistan istatistik Dairesi, 1994. 22