İçindekiler Önsöz 5 Tablolar Listesi 15 Kısaltmalar 1? Giriş 21 BİRİNCİ BÖLÜM DENETİMİN TANIMI, TARİHSEL GELİŞİMİ, TÜRLERİ, DENETİM TEKNİKLERİ VE DENETİM YÖNTEMLERİ 1. DENETİMİN TANIMI 25 2. DENETİMİN TARİHSEL GELİŞİMİ 27 3. DENETİM TÜRLERİ 28 3.1. Konusuna ve Amacına Göre Denetimin Türleri 28 3.1.1. Finansal Denetim 28 3.1.2. Uygunluk Denetimi 29 3.1.3. Faaliyet Denetimi 29 3.1.4. Ekonomik Denetim 30 3.2. Statüsüne Göre Denetimin Türleri 30 3.2.1. İç Denetim 30 3.2.2. Dış Denetim 31 3.2.2.1. Bağımsız Denetim 31 3.2.2.2. Kamu Denetimi 34 4. DENETİM TEKNİKLERİ 3 4 4.1. Karşılaştırma 5 3 4.2. Tutar Aktarımını Doğrulama 3^ 4.3. Aritmetik İnceleme 3^ 4.4. Belge İncelemesi 3^ 5. DENETİM YÖNTEMLERİ 3 7 5.1. Şekli ve Maddi Denetim 37 5.2. Aralıksız ve Örnekleme Yoluyla Denetim 38 5.3. ileriye Doğru ve Geriye Doğru Denetim 38 5.4. Doğrudan ve Dolaylı Denetim 38 İKİNCİ BÖLÜM TÜRK VERGİ SİSTEMİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ VE VERGİ DENETİMİ İLE İLGİLİ GENEL AÇIKLAMALAR 1. TÜRK VERGİ SİSTEMİNİN GENEL GÖRÜNÜMÜ 41
8 Vergi Denetimi 1.1. Vergi Gelirlerinin Dağılımı 41 1.2. Dolaylı ve Dolaysız Vergilerin Gelişimi 43 1.3. Vergi Denetim Oranları 44 1.4. Beyannameli Mükelleflerin Durumu 47 2.VERGİ DENETİMİ İLE İLGİLİ GENEL AÇIKLAMALAR 47 2.1. Tanım 47 2.1.1. Mali Denetim 47 2.1.2. Vergi Denetimi 48 2.2. Vergi Denetiminin Amacı 49 2.2.1. Mali Amaç 49 2.2.2. Ekonomik Amaç 50 2.2.3. Sosyal Amaç 51 2.2.4. Hukuki Amaç 51 2.3. Vergi Denetiminin Özelliklen 52 2.3.1. Tarafsız Olmak 52 2.3.2. Yaptırım Gücüne Sahip Olmak 53 2.3.3. Geniş Kapsamlı Olmak 53 2.4. Vergi Denetiminin Etkileri 54 2.4.1. Ekonomik Açıdan Etkileri 54 2.4.1.1. Kaynakların Optimal Kullanımını Sağlamak 54 2.4.1.2. Kaynak Yaratılmasına Katkı Sağlamak 55 2.4.2. İşletme Yönetimi Açısından Etkileri 55 2.4.2.1. Hesap Verebilme imkanlarını Kolaylaştırmak 55 2.4.2.2. iyi Bir Muhasebe Düzeni Kurulmasına Yardımcı Olmak 55 2.4.3. Sosyal Adalet Açısından Etkileri 56 2.5. Vergi Denetiminin İlkeleri 57 2.5.1. Ekonomi Politikasına Uygunluk 57 2.5.2. Diğer Kanunların Uygulanmasında Etkinlik 57 2.5.3. Mükellefi Vergi Konusunda Eğitmek 58 2.5.4. Bütün Mükellefleri Kapsamak 58 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YEMİNLİ MALİ MÜŞAVİRLERİN VERGİ DENETİMİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ 1. GENEL AÇIKLAMALAR 59 2. MESLEK MENSUPLARI İÇİNDE YEMİNLİ MALİ MÜŞAVİRLERİN YERİ 60 3. YEMİNLİ MALİ MÜŞAVİRLERİN GÖREVLERİ 61 3.1. Denetim 61 3.1.1. Vergi Denetimi 62 3.1.2. Muhasebe Denetimi 62
içindekiler - 3.2. Tasdik 62 3.2.1. Tasdikin Amacı 63 3.2.2. Tasdikin Niteliği 63 3.2.3. Tasdik Yetkisinin Kapsamı 64 3.2.4. Tasdik Kanıtları 65 3.2.5. Tasdik Edilecek Belgeler 66 EK 3.2: Tam Tasdik Sözleşmesi Sayıları 67 3.3. Danışmanlık 67 4. YEMİNLİ MALİ MÜŞAVİRLERİN SORUMLULUKLARI 68 4.1. 3568 Sayılı Kanundan Doğan Sorumluluklar 68 4.2. Vergi Usul Kanunundan Doğan Sorumluluklar 70 4.3. Yönetmelik ve Tebliğlerden Doğan Sorumluluklar 71 4.4. Yeminli Mali Müşavirlerin Sorumlulukları Kapsamında Takip Usulleri 73 EK 4: Yeminli Mali Müşavirler Hakkındaki Disiplin Soruşturmaları ve İdari Davalar 74 5. ÖZELLİK ARZ EDEN DİĞER DURUMLAR 75 5.1. Karşıt İnceleme 75 5.2. Sahte veya Muhteviyatı itibariye Yanıltıcı Belge İncelemesi 77 6. MESLEKİ SORUMLULUK SİGORTASI 78 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM VERGİ DENETİMİNDE YORUM VE DELİL SERBESTİSİ İLKESİ 1. VERGİ DENETİMİNDE YORUM 81 1.1. Tanım 8 1 1.2. Yorumun Temel ilkeleri 82 1.2.1. Ekonomik Yaklaşım Kuralı 82 1.2.2. Yorumun Temel ilkeleri 82 1.3. Yorumu Gerekli Kılan Nedenler 84 1.4. Vergi İnceleme Elemanının Yorum Yetkisinin Sınırı 8 4 1.5. Yorum Yapılırken Dikkat Edilmesi Gereken Önemli Noktalar 8 5 1.5.1. Kıyas Yasağına Uymak 8 5 1.5.2. Peçelenmiş işlemleri Açığa Çıkarmak 8 7 1.5.3. Muvazalı İşlemleri Dikkate Almak 88 1.5.4. Kanunlarla Yasaklanmış Ticari Faaliyetleri Gözetmek 90 1.5.5. iktisadi, Ticari ve Teknik Gereklere Göre Hareket Etmek 90 2. DELİL SERBESTİSİ İLKESİ 91 2.1. Tarihsel Gelişim 92 2.2. Kavramsal Açıklama 93 2.2.1. Delil 93 2.2.2. Kanuni Ölçü 94
Vergi Denetimi J0. 2 2.2.3. Yasal Karine 9 4 2.3. Delillerin Sınıflandırılması 9 5 2.3.1. Doğrudan Delil 9 5 2.3.2. Dolaylı Delil 95 2.4. Delil Serbestisinin İstisnaları 96 2.4.1. Yemin 96 2.4.2. Tanık Beyanı 97 2.4.3. Özel Durumlar 97 2.5. Delil Toplama Yolları 98 2.5.1. Kişi ve Kuruluşların Bilgisine Başvurmak 98 2.5.1.1. Mükellefin Bilgisine Başvurmak 99 2.5.1.2. Alıcıların Bilgisine Başvurmak 100 2.5.1.3. Resmi Kuruluşların, Gerçek ve Tüzel Kişilerin Bilgisine Başvurmak 102 2.5.1.4. Bilirkişilerin Bilgisine Başvurmak 103 2.5.1.4.1. Takdir Komisyonları 104 2.5.1.4.2. Ticaret ve Sanayi Odaları 105 2.5.1.4.3. Adli Tıp Kurumu 106 2.5.1.5. Bilgi Vermek Zorunda Olmayanlar 106 2.5.1.6. Bilgi Vermemenin Cezası 107 2.5.2. Defter ve Belgelerden Yararlanmak 108 2.5.2.1. Defter ve Belgelerin Düzenlenme Usulleri 108 2.5.2.2. Defter ve Belgelerin Delil Niteliği 110 2.5.2.3. Defter ve Belgelerin İbraz Edilmesi 111 2.5.2.4. Defter ve Belgelerin ibraz Edilmemesinin Sonuçları 114 2.5.3. Vergi Dairesi Kayıtlarına Başvurmak 116 2.5.4. istihbarat Arşivinden Yararlanmak 116 2.5.5. Envanter ve Randıman İncelemeleri Yapmak 118 2.5.5.1. Envanter incelemesi Yapmak 119 2.5.5.2. Randıman incelemesi Yapmak 120 2.5.6. Harcama ve Tasarruflara Başvurmak 122 BEŞİNCİ BÖLÜM VERGİ DENETİMİNDE BAŞVURULAN YOLLAR 1. YOKLAMA 125 1.1. Tanım 1 2 6 1.2. Yoklamanın Amacı 127 1.3. Yoklama Yetkisinin Kapsamı 1 2 7 1.4. Yoklamaya Yetkili Olanlar 128 1.5. Yoklamanın Yapılması ve Sonuçlandırılması 129 1.5.1. Yoklamanın Yapılacağı Zaman 1 2 9 1.5.2. Yoklamanın Yapılacağı Yer 1 2 9 1.5.3. Yoklamanın Tutanağa Bağlanması 1 3 0 1.5.4. Yoklamanın Sonuçlandırılması 1 3 2
içindekiler II 1.6. Yoklama Müessesesinin Aksayan Yanları ve Öneriler 132 2. YAYGIN VE YOĞUN VERGİ DENETİMİ 133 2.1. Yaygın ve Yoğun Vergi Denetiminin Amacı 134 2.2. Yaygın ve Yoğun Vergi Denetiminin Yoklamadan Farkı 134 2.3. Yaygın ve Yoğun Vergi Denetiminin Kapsamı 135 2.3.1. Günlük Hasılatı Tespit Etmek 136 2.3.2. Ödeme Kaydedici Cihaz Kullanımını Denetlemek 136 2.3.2.1. Ödeme Kaydedici Cihaz Kullanımının Esasları 136 2.3.2.2. Ödeme Kaydedici Cihaz Kullanımında Özellikli Durumlar 137 2.3.3. Defter, Levha ve Belge Kontrolü Yapmak '38 2.3.3.1. Defter Kontrolü Yapmak '38 2.3.3.2. Levha Kontrolü Yapmak '39 2.3.3.2.1. Vergi Levhasını Kontrol Etmek '39 2.3.3.2.2. Fiyata Katma Değer Vergisi Dahildir ibareli Levhayı Kontrol Etmek 141 2.3.3.2.3. Ödeme Kaydedici Cihaz Levhasını Kontrol Etmek '41 2.3.3.2.4. Anlaşmalı Matbaa Levhasını Kontrol Etmek '42 2.3.3.3. Belge Kontrolü Yapmak ' 4 3 2.3.3.3.1. Fatura ' 4 4 2.3.3.3.2. Gider Pusulası 1 4 6 2.3.3.3.3. Müstahsil Makbuzu 1 4 8 2.3.3.3.4. Serbest Meslek Makbuzu 1 4 8 2.3.3.3.5. Perakende Satış Vesikası 1 4 8 2.3.3.3.6. Sevk irsaliyesi 1 4 9 2.3.3.3.7. Taşıma irsaliyesi 1 5 4 2.3.3.3.8. Yolcu Listesi ve Günlük Müşteri Listesi 1 5 5 2.3.4. Yol Denetimleri Yapmak 1 5 5 EK 2: Türkiye Geneli Yaygın ve Yoğun Vergi Denetimi Sonuçları 156 3. VERGİ İNCELEMESİ 1 5 7 3.1. Tanım 157 3.1.1. Vergi İncelemesi 157 3.1.2. Vergi incelemesine Benzer Kavramlar '57 3.2. Vergi İncelemesinin Amacı 159 3.3. Vergi İncelemesinin Kapsamı 159 3.3.1. Vergi Türleri Bakımından 159 3.3.2. Mükellefler Bakımından 160 3.3.3. İnceleme Dönemi Bakımından 161 3.4. Vergi İncelemesinin işlevleri 162 3.4.1. Araştırma işlevi 162 3.4.2. Önleyici İşlev 162 3.4.3. Eğitici İşlev 163 3.5. Vergi incelemesinin Öteki Denetim Yollarından Farkları 163 3.5.1. Vergi incelemesinin Yoklamadan Farkları 163 3.5.2. Vergi incelemesinin Beyanname Revizyonundan Farkları 165 3.5.3. Vergi incelemesinin Muhasebe Denetiminden Farkları 165
2 Vergi Denetimi 3.6. Vergi incelemesinin Türleri 1 66 3.6.1. İncelemenin Kapsamı Bakımından 166 3.6.1.1. Tam inceleme 1 66 3.6.1.2. Kısa inceleme 166 3.6.1.3. Sınırlı İnceleme 167 3.6.2. İncelemenin Sürekliliği Bakımından 167 3.6.2.1. Sürekli inceleme 167 3.6.2.2. Devresel inceleme 167 3.6.3. İncelemenin Akışı Bakımından 167 3.6.3.1. Geriye Doğru inceleme 167 3.6.3.2. ileriye Doğru inceleme 168 3.6.4. Yükümlü Sayısı Bakımından 168 3.6.4.1. Toplu İnceleme 168 3.6.4.2. Münferit İnceleme 168 3.6.5. İncelemenin Kaynağı Bakımından 168 3.6.5.1. Normal inceleme 168 3.6.5.2. İhbarlı İnceleme 169 3.6.5.3. Karşıt inceleme 169 3.7. Vergi İnceleme Süreci 169 3.7.1. Vergi İncelemesine Başlanması 169 3.7.2. Vergi İncelemesine Yetkili Olanlar 172 3.7.3. Vergi İncelemelerinde Yardım 175 3.7.3.1. incelemeye Tabi Olanlarca Yardım 175 3.7.3.2. idare Tarafından Yardım 175 3.7.4. Vergi İncelemesinin Yapılacağı Zaman 176 3.7.5. Vergi incelemesinin Yapılacağı Yer 177 3.7.6. Vergi İncelemesinin Tamamlanması ve Raporlanması 178 3.7.6.1. incelemenin Tamamlanması 178 3.7.6.2. inceleme Tutanağının Düzenlenmesi 179 3.7.6.3. inceleme Raporunun İşleme Konması 181 EK 3.7: ABD'de Vergi İnceleme Süreci 184 Ek 3.7.1: Genel Açıklamalar 184 Ek 3.7.2: Vergi incelemesine Yetkili Olanlar 186 Ek 3.7.3: Vergi İncelemesinin Türleri 186 Ek 3.7.4: Mükelleflerin incelenme Olasılıkları 188 Ek 3.7.5: incelemenin Yapılması ve Sonuçlandırılması 188 Ek 3.7.6: Mükellefin Haklan 189 Ek 3.7.7: Genel Değerlendirme 190 3.8. Vergi incelemesinde Kullanılan Başlıca Teknikler 191 3.8.1. Fiili ve Kaydi Envanter incelemesi Yapmak 191 3.8.2. Randıman incelemesi Yapmak 192 3.8.3. Karşıt inceleme Yapmak 193 3.8.4. İşletmenin Mali Tablolarını Analiz Etmek 194 EK 3.8: Vergi İncelemesinde En Çok Karşılaşılan Hata ve Hileler 196 3.9. Vergi İnceleme Sonuçlarına Karşı Başvurulacak Yollar 197
içindekiler ü 3.9.1. Uzlaşma 198 3.9.2. Cezalarda İndirim 201 3.9.3. Dava Açma 2 0 2 4. ARAMA/ARAMALI İNCELEME 202 4.1. Tanım 203 4.2. Aramanın Amacı 203 4.3. Arama ile Yoklama Arasındaki Fark 203 4.4. Arama Şekilleri 204 4.4.1. Sınırlı Arama 204 4.4.2. Genel Arama 2 0 4 4.5. Arama Yapılabilmesinin Şartlan 204 4.5.1. Aramaya Muhatap Olanlar 204 4.5.2. Arama Yapılabilecek Haller 05 2 4.5.3. Arama Kararının Alınması 2 0 6 4.5.4. ihbar ikramiyesi Uygulaması 0 2 7 4.6. Aramaya Yetkili Olanlar 207 4.7. Aramada Hazır Bulunması Gerekenler 208 4.8. Aramanın Yapılacağı Zaman 208 4.9. Aramanın Yapılması ve Sonuçlandırılması 209 4.9.1. Ele Geçirilen Kanıtların Muhafazası 209 4.9.2. İncelemeye Başlanması 209 4.9.3. incelemenin Tamamlanması 211 4.9.4. Aramalı İncelemenin Sonuçları 2 1 2 ALTINCI BÖLÜM VERGİ DENETİMİ İLE GÖREVLİ KURULUŞLAR 1. GENEL AÇIKLAMALAR 215 1.1. Vergi Denetim Örgütünün Tarihsel Gelişimi 215 1.2. Vergi Denetim Kadrolarının Doluluk Oranı 216 1.3. Vergi incelemelerinin Denetim Birimleri Arasındaki Dağılımı 217 1.4. Vergi Türleri itibariyle Bulunan Matrah Farkları 218 2. MALİYE BAKANLIĞININ İŞLEVSEL DENETİM YAPISI 218 3. VERGİ DENETİM KURULUŞLARI 219 3.1. Hesap Uzmanları Kurulu 219 3.1.1. Hesap Uzmanları Kurulunun Tarihçesi 219 3.1.2. Hesap Uzmanları Kurulunun Yasal ve İdari Yapısı 220 3.1.3. Hesap Uzmanlarının Vergi Denetimindeki Yeri ve Önemi 2 2 1 3.2. Maliye Teftiş Kurulu 223 3.2.1. Maliye Teftiş Kurulunun Tarihsel Gelişim 2 2 4
3.2.2. Maliye Müfettişlerinin Vergi İncelemesindeki Yeri ve Önemi 224 3.3. Gelir İdaresi Başkanlığı 225 3.3.1. Gelir İdaresi Başkanlığının Tarihsel Gelişimi 225 3.3.1.1. Gelir İdaresi Başkanlığının Kurulmasından Önceki Dönem 226 3.3.1.2. Gelir idaresi Başkanlığının Kurulması 227 3.3.1.3. Gelir idaresi Başkanlığına ilişkin Düzenlemenin Değerlendirilmesi 229 3.3.2. Gelir İdaresi Başkanlığının Kuruluş Amacı 230 3.3.3. Gelir İdaresi Başkanlığının Görevleri 231 3.3.3.1. Gelir idaresi Başkanlığının Kanuni Görevleri 231 3.3.3.2. Gelir İdaresi Başkanlığının Yeni Görevleri 232 3.3.4. Gelir İdaresi Başkanlığına Bağlı Denetim Birimleri 233 3.3.4.1. Gelirler Kontrolörleri 233 3.3.4.2. Vergi Denetmenleri 236 3.3.4.3. Vergi Dairesi Başkanları 237 3.3.4.4. Vergi Dairesi Müdürleri 239 EK 3.3.1: Vergi Daireleri Tam Otomasyon Projesi 240 EK 3.3.2: Gelir idaresi Başkanlığının Mevcut Kadro Yapısı 243 Sonuç ve Özet 245 EKLER EK 1. VERGİ USUL KANUNUNUN VERGİ DENETİMİNE İLİŞKİN HÜKÜMLERİ 255 EK 2. FİNANSAL DENETİMİN AMAÇLARI 263 EK 3. FİİLİ ENVANTER TUTANAĞI ÖRNEĞİ 267 EK 4. VERGİ İNCELEME RAPORU ÖRNEĞİ I 271 EK 5. VERGİ İNCELEME RAPORU ÖRNEĞİ II 279 EK 6. YOKLAMA TUTANAKLARI 289 EK 7. YOKLAMA FİŞİ ÖRNEĞİ 291 Kaynakça 293 Kavramlar Dizini 317
Tablolar Listesi Tablo 1: Vergi Gelirlerinin Dağılımı 41 Tablo 2: Gelir, Kurumlar ve KDV'nin Dağılımı 42 Tablo 3: Dolaylı ve Dolaysız Vergilerin Gelişimi (%) 44 Tablo 4: Mükelleflerin Denetlenme Oranları 45 Tablo 5: Toplam Meslek Mensubu Sayısı 61 Tablo 6: Yeminli Mali Müşavirlerce Düzenlenen Tam Tasdik Sözleşmelerinin Sayısı 67 Tablo 7: Yeminli Mali Müşavirler Hakkında İstenilen Disiplin Kovuşturmaları 74 Tablo 8: Meslek Mensupları Hakkında Açılan idari Davalara İlişkin Bilgiler 74 Tablo 9: Türkiye Genelinde Yapılan Yaygın ve Yoğun Vergi Denetimi Sonuçları 156 Tablo 10: incelemeye Başlama Tutanağı Örneği 171 Tablo 11: Mükellefi Temsile Yetkili Kişileri Gösterir Belge 172 Tablo 12: ABD'de Vergi Türleri İtibarıyla Toplanan ve iade Edilen Vergi Miktarları 185 Tablo 13: Yıllar itibariyle ABD'de Vergi Toplama Maliyetleri 186 Tablo 14: Vergi Denetim Kadroları 217 Tablo 15: incelemelerin Denetim Elemanları Arasında Dağılımı 217 Tablo 16: Vergi Türleri itibariyle İnceleme Sonuçları 218 Tablo 17: Maliye Bakanlığının İşlevsel Denetim Yapısı 219 Tablo 18: Hesap Uzmanları Tarafından Yapılan Vergi incelemeleri Sonuçlan 222 Tablo 19: Yıllar itibariyle Aktif Hesap Uzmanı Başına Düşen inceleme Miktarı 223 Tablo 20: Hesap Uzmanlarınca incelenen Mükelleflerin TÖU'ya Başvurma Oranı 223 Tablo 21: Maliye Müfettişleri Tarafından Yapılan Vergi inceleme Sonuçları 224 Tablo 22: Maliye Müfettişleri Tarafından Yazılan Raporların Türlerine Göre Dağılımı 225 Tablo 23: Gelir İdaresi Başkanlığının Teşkilat Şeması 228 Tablo 24: Maliye Bakanlığının Teşkilat Şeması 229 Tablo 25: Gelirler Kontrolörleri Tarafından Yapılan Vergi incelemelerini Sonuçları 234 Tablo 26: Gelirler Kontrolörleri Tarafından Yapılan incelemelerin Dağılımı 235 Tablo 27: Gelirler Kontrolörleri Tarafından Yapılan iade incelemelerinin Sonuçları 235 Tablo 28: Gelirler Kontrolörlerince Gerçekleştirilen TÖU Sonuçları 235 Tablo 29: Vergi Denetmenleri Tarafından Yapılan Vergi incelemelerinin Sonuçları 237 Tablo 30: Gelir idaresi Başkanlığı Taşra Teşkilatı Birimlerinin Sayısal Durumu 238 Tablo 31: Vergi Dairesi Başkanlığı Kurulan illerin Listesi 239 Tablo 32: Vergi Dairesi Müdürleri Tarafından Yapılan Vergi incelemelerini Sonuçları 240 Tablo 33: Yıllar itibariyle Otomasyona Geçen Vergi Daireleri Sayıları 241 Tablo 34: Türkiye Geneli Otomasyon Durumu 242 Tablo 35: Yıllar itibariyle Elektronik Ortamda Vergilen Beyanname Sayısı 243 Tablo 36: Gelir idaresi Başkanlığının Unvanlara Göre Personel Sayıları 244