BİREY, TOPLUM, ÇEVRE VE İŞ SAĞLIĞI AÇISINDAN GÜRÜLTÜ KAVRAMI Meşide Gündüzöz 1, Uğur Dadalı 1, Ömer Hınç Yılmaz 1, İlker Gündüzöz 2 1. S.B. Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesi, Meslek Hastalıkları Kliniği, Türkiye 2. İçişleri Bakanlığı Hukuk Müşavirliği, Türkiye Özet Gürültü insan sağlığına tehdit oluşturan ses düzeylerine verilen addır. Gürültü ile birlikte ses kirliliği kavramı da literatürde kullanılmaktadır. Uluslararası standartlara göre 58 db (desibel) üstündeki sesler gürültü olarak kabul edilmektedir. İş sağlığı ve güvenliği bakımından Türkiye de yeterli ölçümle tespit edilen haftalık gürültü maruziyet düzeyi ise 87 db dir. Bu çalışmada gürültünün hukuksal ve kavramsal çerçevesi ortaya konacaktır. Ayrıca, gürültü sınıflamasına dayalı analitik bir metot uygulanarak kavramın çeşitli görünümleri açıklanacaktır. Gürültü iki temel ayrıma tabi tutularak incelenebilir: toplum ve çevre bakımından gürültü kirliliği ile iş sağlığı ve güvenliği bakımından gürültü kirliliği. Bu iki grup arasında gürültü standartları farklılık göstermektedir. Standartlar açısından vurgulanması gereken diğer bir husus; toplum ve çevre bakımından gürültü kirliliğinin de genel gürültü standartları ile bazı özel kesimlere göre (okul, hastane gibi) gürültü standartları olarak farklılaştığıdır. İş sağlığı ve güvenliği bakımından gürültü kirliliği ise kapalı alanlarda gürültü kirliliği ile açık alanlardaki makine ve teçhizata bağlı gürültü kirliliği şeklinde iki alt grupta ele alınabilir. Anahtar Kelimeler Gürültü, çevre, gürültü standartları Abstract THE CONCEPT OF NOISE WITHIN THE FRAMEWORK OF INDIVIDUAL, SOCIETY, ENVIRONMENT AND WORK HEALTH Noise called the volume pose a threat to human health. The sound pollution is also used in the literature. 58 db according to international standards (decibels) above sounds are regarded as noise. Occupational health and safety in terms of the weekly noise exposure level determined with sufficient size in Turkey is 87 db. This study will set out the legal and conceptual framework of the noise. In addition, various aspects of the concept will be explained by applying an analytical method based on the noise classification. Noise can be examined is subjected to two basic distinctions: "Noise pollution in terms of society and the environment" and "noise pollution in terms of occupational health and safety." The noise standards shows the difference between the two groups. Another point that should be emphasized in terms of standards; noise pollution in terms of society and the environment is classified into general noise standards, some private sector (schools, hospitals) according to the noise standards. The noise pollution in terms of occupational health and safety should be handled in two groups: "noise pollution in enclosed spaces" and "noise pollution due to machines and equipment in open space". Keywords Noise, ecology, noise standards Cilt:1, Sayı:1, Sayfa:22/15
Giriş Gürültü, insan sağlığına tehdit oluşturan ses düzeylerine verilen addır. Gürültü ile birlikte ses kirliliği kavramı da literatürde kullanılmaktadır. Uluslararası standartlara göre 58 db (desibel) üstündeki sesler gürültü olarak kabul edilmektedir. İş güvenliği bakımından Türkiye de yeterli ölçümle tespit edilen haftalık gürültü maruziyet düzeyi ise 87 db dir. Bir tanım gerekirse, gürültü insan sağlığı açısından risk oluşturan ve bunun yanı sıra çevre kirliliği sorunları arasında yer alan, istenmeyen ve belli standart db düzeylerinin üstündeki seslerdir. Gürültü sanayileşme ve kentleşme olguları ile birlikte önemi ve yaygınlığı artan bir sorundur. Sanayi üretiminde kullanılan makinelerin ses düzeyleri ile kentlerin insan kalabalığı ve trafiğe bağlı olan sesleri gürültünün önemli kaynaklarındandır. Sanayileşme ile kentleşme olgularının birbirleriyle ilintili ve karşılıklı ilişki içinde olan kavramlar olduğu gerçeği de hatırlanmalıdır. Bu itibarla, gürültü kirliliği sanayileşme ve kentleşmenin çoğu zaman bir arada ortaya çıkarıp büyüttüğü bir çevre sorunudur. 1. Türkiye de Gürültü Kavramı Gürültü konusuna Türk kamu otoritelerinin ilgisi son yıllarda artmıştır. Kentleşmenin 1950 ler ile birlikte, sanayileşme olgusuna koşut geliştiği bir ülkede gürültü kavramına yasa koyucu ve idarenin ilgisi geç sayılabilecek tarihlerde ortaya çıkmıştır. Çevresel Gürültü Yönetmeliği gürültüyü çeşitli türlere ayırarak tanımlanmaktadır. Çevresel gürültü: Ulaşım araçları, kara yolu trafiği, demir yolu trafiği, hava yolu trafiği, deniz yolu trafiği, açık alanda kullanılan teçhizat, şantiye alanları, sanayi tesisleri, atölye, imalathane, işyerleri ve benzeri ile rekreasyon ve eğlence yerlerinden çevreye yayılan gürültü dâhil olmak üzere, insan faaliyetleri neticesinde oluşan zararlı veya istenmeyen açık hava seslerini, ifade eder şeklinde tanımlanmaktadır. Ayrıca mevzuatta Darbe gürültüsü: İki kütlenin birbirine çarpması ile ortaya çıkan gürültüyü tanımlamak için kullanılmaktadır. Yapı içindeki mekanik sistemler ve diğer gürültü kaynaklarından doğan ve mekân içinde bulunan insanları olumsuz etkileyen istenmeyen ve zararlı seslerin bütününü kapsayan iç ortam gürültüsü kavramı da mevzuatta yer almaktadır (Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği, 2010: 4). Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının 56. Maddesi, gürültü ekseninde düşünülebilecek bir düzenlemedir. 1 Gürültüye ilişkin Türk Hukukunda yer alan diğer başlıca düzenlemeler Açık Alanda 1 VIII. Sağlık, çevre ve konut Cilt:1, Sayı:1, Sayfa:22/16
Kullanılan Teçhizat Tarafından Oluşturulan Çevredeki Gürültü Emisyonu ile İlgili Yönetmelik, (Resmi Gazete Tarihi: 30.12.2006 Sayısı: 26392 (4.mük.)); Çalışanların Gürültü İle İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik, (Resmi Gazete Tarihi: 28.07.2013 Sayısı: 28721); Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği, (Resmi Gazete Tarihi: 04.06.2010 Sayısı: 27601); Motorlu Araçların Dış Gürültü Emisyonları ve Egzoz Sistemleri ile İlgili Tip Onayı Yönetmeliği, (Resmi Gazete Tarihi: 30.11.2000 Sayısı: 24246); Tekerlekli Tarım veya Orman Traktörlerinin Sürücüsü Tarafından Algılanan Gürültü Seviyesi ile İlgili Tip Onayı Yönetmeliği, (Resmi Gazete Tarihi: 21.12.2012 Sayısı: 28504 (mükerrer)) olarak sayılabilir. Ayrıca Çevre Kanunu, Kabahatler Kanunu konuya ilişkin yasal düzenlemelerdir. Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği çevresel gürültüye maruz kalınması sonucu kişilerin huzur ve sükûnunun, beden ve ruh sağlığının bozulmaması için gerekli tedbirlerin alınmasını sağlamak ve kademeli olarak uygulamaya konulmak üzere; değerlendirme yöntemleri kullanılarak çevresel gürültüye maruz kalma seviyelerinin, hazırlanacak gürültü haritaları, akustik rapor ve çevresel gürültü seviyesi değerlendirme raporu ile belirlenmesi, çevresel gürültü ve etkileri hakkında kamuoyunun bilgilendirilmesi, gürültü haritaları, akustik rapor ve çevresel gürültü seviyesi değerlendirme raporu sonuçları esas alınarak; özellikle çevresel gürültüye maruz kalma seviyelerinin insan sağlığı üzerinde zararlı etkilere sebep olabileceği ve çevresel gürültü kalitesini korumanın gerekli olduğu yerlerde, gürültüyü önleme ve azaltmaya yönelik eylem planlarının hazırlanması ve bu planların uygulanması ile ilgili olarak kabul edilmiştir. (Bu yönetmelik; özellikle nüfusun yoğun olduğu alanlarda, parklarda veya yerleşim bölgelerindeki diğer sessiz alanlarda, açık arazideki sessiz alanlarda, okul, hastane ve diğer gürültüye hassas alanlar da dahil olmak üzere insanların maruz kaldığı çevresel gürültüler ile çevresel titreşime yönelik esas ve usulleri düzenlemektedir. Ancak yönetmelik bazı konuları kapsam dışında bırakmıştır. Bu alanlar ise diğer başka yasal düzenlemelerle düzenlenmiştir. Bu ayrıksı alanlar şunlardır: Kişinin kendisinden dolayı maruz kaldığı gürültü, Ev faaliyetleri ile komşuların oluşturduğu gürültü 2, A. Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması Madde 56 Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir. Devlet, herkesin hayatını, beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden planlayıp hizmet vermesini düzenler. Devlet, bu görevini kamu ve özel kesimlerdeki sağlık ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları denetleyerek yerine getirir. Sağlık hizmetlerinin yaygın bir şekilde yerine getirilmesi için kanunla genel sağlık sigortası kurulabilir. 2 Ev faaliyetleri ve komşuların oluşturduğu gürültü: Konut içerisinde kişilerin kendi davranış ve alışkanlıklarından kaynaklanan; kapı, pencere kapatma, yürüme, konuşma, temizlik yapma, mobilya çekme, televizyon seyretme, radyo dinleme, eğlence amacı Cilt:1, Sayı:1, Sayfa:22/17
İş Kanunu kapsamındaki işyerlerinde çalışan işçilerin maruz kaldığı gürültü, Ulaşım araçlarının iç gürültüsü, Askeri alanlardaki askeri faaliyetlere bağlı gürültü. 2.Gürültünün Sınıflandırılması Gürültü bakımından konunun toplum, çevre ve birey olarak çeşitli unsurları söz konusudur. Makalede bu çerçeveyi dikkate alan bir yöntem tercih edilmiştir. Toplum ve çevre bakımından gürültü parametreleri kendine özeldir. Türk hukukunda esas itibariyle Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği toplum ve çevre düzlemine ilişkindir. Bu düzlem doğal olarak bireyi de ilgilendirmektedir. Toplum ve çevre için zararlı olan bireyler için de zararlıdır. Ancak bireyin bir başka yönü emek faktörü nün yani çalışanların bireyler olmasıdır. Bu açıdan, dolayısıyla iş hayatında bireyin maruz kaldığı gürültü ise meselenin diğer önemli boyutunu oluşturmaktadır. Burada ise iki ihtimal söz konusu olabilir: Birey bir imalathane ya da fabrikada gürültüye maruz kalabilir; ya da açık alanlardaki iş makine ve teçhizatından kaynaklı gürültüye maruz kalınabilir. Her iki durum Çalışanların Gürültü ile İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik ve Açık Alanda Kullanılan Teçhizat Tarafından Oluşturulan Çevredeki Gürültü Emisyonu ile İlgili Yönetmelik ile ilişkilidir. Özetle, kanun koyucu kapalı alanlarda çalışanlar açık alanda çalışanlar ın durumunu farklı metodolojilerle ile değerlendirmektedir. Açık Alanda Kullanılan Teçhizat Tarafından Oluşturulan Çevredeki Gürültü Emisyonu ile İlgili Yönetmelik emek faktörü kadar toplum ve çevre sağlığı ekseninde de önemlidir. Yönetmeliğin metodolojisi açısından da konu incelenebilir. Bu yönetmelik kendi içinde iki ayrı liste üzerinden iki farklı yöntem belirlemiştir. Birinci listeye bağlı olarak çeşitli makina ve teçhizatın desibel cinsinden üst eşik değerleri nin belirlenmiştir. Bazı ekipman için bu yöntem tercih edilmiş, bunlar birinci listede 22 başlık altında sayılmıştır. İkinci listede yer alan makine ve teçhizat için bir üst eşik belirlenmemiş, yalnızca gürültü bakımından etiketleme mecburiyeti getirilmiştir. Bu liste ise 41 başlık içermektedir. Bu bakımdan bu iş makinalarına bağlı ses düzeyleri mevzuatın ortam limitleri ekseninde değerlendirilecektir (çevre için 58 db; kapalı alan iş ortamında 87 db). dışında kullanılan her türlü müzik aleti, çamaşır makinesi, buzdolabı, elektrik süpürgesi gibi aletleri kullanma, evcil hayvan besleme gibi faaliyetler ile bina içinde yapılacak tadilatı ifade eder. Cilt:1, Sayı:1, Sayfa:22/18
Tüm bunların dışında, kamu otoritesi iş sağlığı konusunu daha makine ve teçhizatın tasarım ve üretim aşamasında ele almakta; nihai ürün olan makine ve teçhizat ortaya çıktığında ise bazı makinalar için üst eşik değer uygulaması, bazı makinalar içinse yalnız etiketleme mecburiyeti şeklinde ikili bir yaklaşım benimsemektedir. 3. Gürültü Kavramına Analitik Yaklaşım Gürültü kavramı bu bölümde analizi kolaylaştırmak için şematik olarak ifade edilecektir. Buna göre, gürültü toplum ve çevre bakımından gürültü kirliliği ; işçi sağlığı ve iş güvenliği bakımından gürültü kirliliği olarak iki ana başlıkta ele alınmalıdır. Birinci grubu oluşturan toplum ve çevre bakımından gürültü kirliliği ise iki alt grupta sınıflandırılabilir. Genel gürültü standartları, bazı özel kesimlere yönelik gürültü standartları (okul hastane, kreş gibi). İkinci grubu oluşturan işçi sağlığı ve iş güvenliği bakımından gürültü kirliliği ise yine iki alt grupta sınıflandırılabilir. Kapalı alanlardaki gürültü kirliliği; açık alanlardaki makina ve teçhizata bağlı gürültü kirliliği. Şekil:1 Gürültü ve Çeşitleri Ulusal mevzuat tarafından okullarda derslik, özel eğitim merkezi ve kreşler için belirlenen sınır değer 35 desibel (db) dir. Gürültü düzeyinin yüksek olduğu okul ve sınıflarda anlamanın ve okul başarısının olumsuz etkilendiği, daha sessiz okullarda ders başarısının daha iyi seviyelerde olduğu bildirilmektedir (Bakır ve ark., 2014: 220; Sanz ve ark., 1993: 205-7; Kayıkçı, 2004). Cilt:1, Sayı:1, Sayfa:22/19
4. Gürültünün Sonuçları Gürültünün iş verimini azaltması ve işitilen seslerin anlaşılmaması gibi görülen etkileri söz konusudur. Konuşmanın algılanabilmesi ve anlaşılabilmesi türünden fonksiyonların engellenmesi, büyük ölçüde arka plan gürültüsünün düzeyi ile ilgilidir. Gürültünün iş verimliliği ve üretkenlik ile ilgili etkileri konusunda yapılan çalışmalar karmaşık işlerin yapıldığı ortamın sessiz, basit işlerin yapıldığı ortamların ise biraz gürültülü olması gerektirdiğini göstermiştir. Özetle ortamda belli bir iş ya da fonksiyon için belirlenen arka plan gürültüsünün fazla olması durumunda iş verimliliği düşmektedir (http://gurultu.cevreorman.gov.tr/). Aşağıdaki tablo, çeşitli gürültü düzeylerine göre oluşması muhtemel sağlık sorunlarını toplu olarak göstermektedir. Buna göre, 30-65 db düzeyi, konforsuzluk, rahatsızlık, öfke, kızgınlık, uyku düzensizliği ve konsantrasyon bozukluğu; 65-90 db düzeyi, fizyolojik reaksiyonlar; kan basıncı artışı, kalp atışlarında ve solunumda hızlanma, beyin sıvısındaki basıncın azalması, ani refleksler; 90-120 db düzeyi, fizyolojik reaksiyonlar, baş ağrıları; 120-140 db düzeyi, iç kulakta devamlı hasar, dengenin bozulması; 140 db üstü ciddi beyin tahribatı, kulak zarının patlaması sorunlarına yol açabilmektedir. Tablo: 1 Gürültünün Sağlık Üzerine Etkileri Gürültü Derecesi Etkilenme Aralığı (dba) Sağlık Üzerine Etkileri 1.Derecedeki gürültüler 2.Derecedeki gürültüler 30-65 65-90 Konforsuzluk, rahatsızlık, öfke, kızgınlık, uyku düzensizliği ve konsantrasyon bozukluğu. Fizyolojik reaksiyonlar; kan basıncı artışı, kalp atışlarında ve solunumda hızlanma, beyin sıvısındaki basıncın azalması, ani refleksler 3.Derece gürültüler 90-120 Fizyolojik reaksiyonlar, baş ağrıları. 4.Derece gürültüler 120-140 İç kulakta devamlı hasar, dengenin bozulması 5.Derece gürültüler >140 Ciddi beyin tahribatı, kulak zarının patlaması Kaynak: http://gurultu.cevreorman.gov.tr/gurultu/anasayfa/gurultu/sagliketkileri.aspx?sflang=tr, erişim tarihi: 05/11/2014. Özel gruplar bakımından gürültü diğer gruplara göre daha risklidir. Keçiören Bölgesi ilköğretim okullarının aydınlık, EMA ve gürültü düzeyleri açısından yapılan bir araştırmada, bütün okulların gürültü düzeyi ortalaması; derslikler için 62 db, teneffüs için 79,6 db, okul bahçesi için 60,5 db olarak saptanmıştır. Saptanan en düşük ve en yüksek gürültü düzeyleri ise; ders esnasında 46-77, tenefüste 57-84 db dir. Gürültü düzeyi ortalamalarının, 35 ve üzeri mevcuda sahip olan sınıflarda [63,7±5,6 (n=86)], daha az mevcuda sahip olan sınıflara [61,7±5,8 (n=65)] göre daha yüksek, aradaki farkın istatisiksel olarak anlamlı olduğu Cilt:1, Sayı:1, Sayfa:22/20
saptanmıştır (p<0,05). Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği ne göre; okullarda derslikler, okul öncesi binaların içi, laboratuvarlar, özel eğitim tesisleri, özürlüler için tesisler vb. için müsade edilen gürültü düzeyi 35 db olarak belirlenmiştir. Buna göre bütün ilköğretim okullarının dersliklerinden yapılan gürültü düzeyi ortalamaları mevzuatta belirtilen sınır değerlerin üzerinde bulunmuştur (Bakır ve ark., 2014: 217-223; Yee-Mcpherson, 2005: 345-60; Shield-Dockrell, 2004: 730-8.) Martins ve ark. (Martins, 2007: 239-44) Sao Paulo da yaptıkları çalışmada, 10 okuldan ölçülen gürültü düzeylerinin 59,8-89 arasında değişmekte olduğu ve öğretmenlerin gürültüye bağlı işitme sorunları ile karşılaşmakta olduğu bildirilmektedir. Hong Kong da 47 ilköğretim okulunda yapılan bir çalışmada da gürültü düzeyleri ortalaması 60 db olarak saptanmıştır. Londra da 142 okul üzerinde yapılan bir araştırmada da gürültü düzeyleri ortalaması 57 db olarak bulunmuş ve iç ortam gürültü düzeylerinin ders aktivitesine göre değiştiği bildirilmiştir (Bakır ve ark., 2014: 217-223; Yee-Mcpherson, 2005: 345-60; Shield-Dockrell, 2004: 730-8.). Uluslararası Baş Ağrısı Topluluğu tarafından tanımlanan migren tanı kriterleri arasında baş ağrısının, bulantı veya kusma ile gürültü veya ışık hassasiyeti özelliklerinden en az biriyle ilişkili olması da yer almaktadır. Bir başka ifadeyle migren ile gürültü arasında bir korelasyon söz konusudur (Yücel, 2008: 282). Gürültü; insanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozabilen, iş yapma gücünü yani verimliliğini azaltan, çevrenin hoşluğunu ve sakinliğini yok ederek niteliğini değiştiren çok önemli bir çevre kirliliğidir (Aktürk, 2004: 50). 5. Sonuç Gürültü iki temel ayrıma tabi tutularak incelenebilir: toplum ve çevre bakımından gürültü kirliliği ile iş sağlığı ve güvenliği bakımından gürültü kirliliği. Bu iki grup arasında gürültü standartları farklılık göstermektedir. Standartlar açısından vurgulanması gereken diğer bir husus; toplum ve çevre bakımından gürültü kirliliğini de genel gürültü standartları ile bazı özel kesimlere göre (okul, hastane gibi) gürültü standartları olarak farklılaştığıdır. İş sağlığı ve güvenliği bakımından gürültü kirliliği ise kapalı alanlarda gürültü kirliliği ile açık alanlardaki makine ve teçhizata bağlı gürültü kirliliği şeklinde iki alt grupta ele alınabilir. Cilt:1, Sayı:1, Sayfa:22/21
Kaynaklar Aktürk Toprak, Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerindeki Olumsuz Etkileri Türk Hij Den Biyol Dergisi Vol 61, No 1,2,3 2004. Bakır Bilal-Babayiğit Mustafa Alparslan-Tekbaş1Ömer Faruk-Oğur Recai-Kılıç Abdullah-Ulus Serdar, İlköğretim Okullarında Sağlığı Etkileyebilecek Bazı Fiziksel Tehlikelerin Değerlendirilmesi, Türk Ped Arş 2014; 49: 217-23. Çalışanların Gürültü İle İlgili Risklerden Korunmalarına Dair Yönetmelik, (Resmi Gazete Tarihi: 28.07.2013 Sayısı: 28721). Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği, (Resmi Gazete Tarihi: 04.06.2010 Sayısı: 27601. Headache Classification Subcommittee of the International Headache Society, The International Classification of Headache Disorders, Cephalalgia 2004;24(Suppl 1):14-160. İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatlarına İlişkin Yönetmelik (Resmi Gazete Tarihi: 10/8/2005, Sayısı: 25902). Kayıkçı ME., Gürültünün insan sağlığı üzerine etkileri içinde: Belgin E-Çalışkan M, (yazarlar), Çalışma yaşamında gürültü ve işitmenin korunması. Birinci Baskı. Ankara: Türk Tabipler Birliği Yayınları, 2004: 80. Martins RHG, Lara E, Tavares M, Neto ACL, Fioravanti MP, Occupational Hearing Loss in Teachers: A Probable Diagnosis,Rev Bras Otorrinolaringol 2007; 73: 239-44. Sanz SA.-García AM.-García A., Road traffic noise around schools: a risk for pupil s performance?, Int Arch Occup Environ Health 1993; 65: 205-7. Shield B, Dockrell JE., External and Internal Noise Surveys of London Primary Schools, J Acoust Soc Am 2004; 115: 730-8. Umumi Hıfzıssıhha Kanunu (24/4/1930 tarihli ve 1593 sayılı). Yee CC, Mcpherson B., Noise Levels in Hong Kong Primary Schools: Implications for Classroom Listening, International Journal of Disability, Development & Education. 2005; 52: 345-60. Yücel Yavuz, Migren Baş Ağrısında Tanı Ve Tedavi Yaklaşımları, Dicle Tıp Dergisi, 2008 Derleme Cilt: 35, Sayı: 4, (281-286), s.282. http://gurultu.cevreorman.gov.tr/gurultu/anasayfa/gurultu/sagliketkileri.aspx?sflang=tr, erişim tarihi: 05/11/2014. Cilt:1, Sayı:1, Sayfa:22/22