Haciz, para alacaklarının ödenmesini sağlamak için borçluya ait mal ve haklara icra dairesi tarafından hukuken el konulmasıdır. Haciz ancak borçluya ait olan ve paraya çevrilmesi mümkün olan mal ve haklar üzerinde uygulanabilir.
HACZİN TÜRLERİ HACİZ 1) KESİN HACİZ (m.78-105): Kanunda haciz denildiğinde öncelikle,takip prosedüründe takibin kesinleşmesinden sonra satıştan önceki aşamayı ifade eden ve satış talep etme imkanı veren kesin haciz anlaşılmalıdır. TAMAMLAMA HACZİ:(m.139) Satış aşamasında satılan malların alacağı karşılamaması halinde uygulanır. İLAVE HACİZ: (m.100/2) Hacze iştirak söz konusu olduğunda belirli şartlarda uygulanır.
2) GEÇİCİ HACİZ (m.69/1,3): Kesin haciz dışında, itirazın kesin kaldırılması aşamasında söz konusu olan ve kesin hacze dönüşmedikçe satış hakkı vermeyen hacizdir. 3) İHTİYATİ HACİZ (m.257 vd.): Kesin hacze dönüşmedikçe satış imkanı vermeyen, takip hukuku içerisinde para alacakları için kabul edilmiş bir geçici hukuki koruma olan hacizdir.
HACİZ TALEBİ Alacaklı ödeme emrinin tebliğinden itibaren 1 yıl içinde haciz istemelidir.(m.78/2) Süresinde haciz istenmezse, takip dosyası işlemden kaldırılır (m.78/4)bu durumda; Alacaklı gerekli harç ve giderleri yatırıp, borçluya da tebliğ edilerek haciz talebini yenileyebilir. (yenileme harcı) (m.78/5)
HACZİN KONUSU Haczin konusunu borçlunun haczi kabil taşınır ve taşınmaz malları ile 3. kişilerdeki alacakları ve diğer parasal mal varlığı değerleri oluşturur. Borçlunun tüm mal varlığı değil, kıymet taktirine göre sadece borcu ferileriyle karşılayan mallar haczedilir. (m.85/1)
Haciz yaparken tarafların menfaatinin dengelenmesi gerekir. (m.85/6) Hacizde tertip hükümlerine uygun davranılmalıdır (m.85/2) Geliri muhafaza ve paraya çevirme giderlerini karşılamayacak şeyler haczedilmez. (m.85/5)
HACZEDİLMEZLİK ŞİKAYETİ Haczedilmezlik külli icrada da cüzi icrada da geçerlidir. Haczedilmezlik konusunda yetki icra müdürünündür. Kural olarak icra müdürü alacaklının haciz talebini yerine getirmelidir. Ancak m.82/4'de icra müdürüne bu konuda taktir yetkisi tanınmış olup, icra müdürü yalnızca bu maddeye göre malın haczi kabil olup olmadığını değerlendirerek varacağı sonuca göre işlem yapar.
Uygulamada icra memuru alacaklının talebi üzerine taşınmazın haczi için tapu memuruna haciz yazısı yazmakta,borçlu meskeniyet şikayeti veya çiftçi olup taşınmazın ailesinin geçinmesi için zaruri olduğu nedeniyle haczedilmezlik şikayetinde bulunmaktadır. İcra mahkemesi anılan madde uyarınca taşınmazın haline münasip olup olmadığını yapacağı keşif ve bilirkişi incelemesi ile tespit edip sonucuna göre karar vermektedir. Haczedilmezlik konusundaki şikayet süresi 7 gündür. Ancak devlet malları haczinde kamu düzeni sebebiyle süresiz şikayet söz konusudur.
A) TAMAMI HACZEDİLEMEYENLER 1) Maddi hukuka göre başkasına devri mümkün olmayan mal ve alacaklar Burada devredilemezlik niteliğinin kanuna dayanması gerekir. Yoksa tarafların kendi aralarında devredilemez olarak kabul ettikleri bir hak haczedilebilecektir. Örneğin, şahsa sıkı sıkıya bağlı haklar (TMK m.23), manevi tazminat talepleri(tmk m. 85; TBK m.47,49), ana babanın çocuk malları üzerindeki intifa hakkı (TMK m. 280,314), sükna hakkı (TMK m.748),diğer irtifak hakları (TMK m.753), ölünceye kadar bakma alacaklısının hakkı ( TMK m.519)
2)İİK m.82'ye göre tamamı haczedilemeyenler a) Devlet malları Devlet mallarından kasıt genel ve özel bütçeli kamu idaresi mallarıdır. Düzenleyici ve denetleyici kurumlar ile sosyal güvenlik kurumları ve mahalli idarelerin malları 5018 sayılı Kanuna göre devlet malı kapsamında olmayıp bu kurumların özel kanunlarında hacze engel bir hüküm yok ise malları haczedilebilir
b) Mahalli idarelerin malları İl özel idareleri (5302 sayılı İl Özel İdaresi Kanunu m.7); köyler,(köy Kanunu m.8 uyarınca köy orta malları); belediyeler (5393 sayılı Belediye Kanunu m.15/son ) c) Pek lüzumlu ev eşyası d) Borçlu çiftçi ise veya borçlu bir sanat veya meslek sahibi ise Borçlunun ve ailesinin geçimi için zaruri arazi keşif ve bilirkişi incelemesiyle tespit edilir.
e) Borçlunun haline münasip evi Mülkiyet şikayeti mahkemece keşif ve bilirkişi incelemesi yaptırılmak suretiyle çözümlenmelidir. Bilirkişice öncelikle şikayete konu taşınmazın müştemilatı ve arsası ile birlikte değeri tespit edildikten sonra borçlunun haline münasip bir evi ne kadar paraya alacağı belirlenmelidir. Borçlunun ailesi ile birlikte barınması için zorunlu olan haline münasip meskeni temin etmesi için gerekli bedel,haczedilen yerin kıymetinden daha az ise taşınmazın satılmasına karar verilmeli ve satış bedelinden borçlunun haline münasip bir ev alabileceği miktar borçluya bırakılmalı, kalanı alacaklıya ödenmelidir. Ayrıca satışın, borçlunun haline münasip ev alabileceği miktardan daha aşağıya yapılmaması da hüküm altına alınmalıdır.
Meskeniyet şikayeti için taşınmazın konut olarak kullanılmaya elverişli olması gerekir. Borçlunun taşınmazda oturması gerekmez. Taşınmazda hissedar olan ve hissesi haczedilen borçlu da meskeniyet şikayetinde bulunabilir. Borçlunun evini ipotek ettirmesi halinde meskeniyet şikayetinden önceden feragat etiğinin kabulü gerekir. Ancak zirai kredi esnaf kredisi,konut kredisini temin amacıyla kurullan ipotekler zorunlu ipotek olduğundan meskeniyet şikayetine engel değildir
3) özel kanunlarında haczedilemeyeceği yazan mal ve haklar Örneğin Hayvanları Koruma Kanunu m.5 (evcil hayvanların haczi),telgraf ve Telefon Kanunu ek m.34 (abone kullanım hakkı) finansal kiralama konusu mallar 6361 sayılı Finansal Kiralama Faktoring ve Finansman Şirketleri Kanunu m.28 uyarınca kiracı aleyhine icra yoluyla takip yapılması halinde icra memuru finansal kiralama konusu malların takibin dışında tutulmasına karar verir. Bu karara 7 gün içinde şikayet edilebilir.
5510 sayılı Kanuna (m.93 ) göre sigortalı ve hak sahiplerinin gelir aylık ve ödenekleri,aynı kanunun 88. maddesine göre takip ve tahsili gereken alacaklar ile nafaka borçları dışında haczedilemez. Bu fıkraya göre haczi yasaklanan gelir aylık ve ödeneklerin haczedilmesine ilişkin talepler borçlunun muvafakatinin bulunmaması halinde icra müdür tarafından reddedilir. Uygulamada SGK'dan alınan emekli maaş hacizleri süresiz şikayet yoluyla icra mahkemesinden iptali istenilmektedir.
A) KISMEN HACZEDİLEMEYENLER(m.83) 1)Maaş ve ücretler Borçlunun maaş ve ücretlerinin bir kısmı haczedilemez. Yani borçlunun maaş ve ücretinden borçlu ve ailesinin geçinmesi için gerikli olan miktar borçluya bırakılır ancak geriye kalan kısmın 1/4'ü haczedilebilir. Ancak ilama bağlı nafakalar hiç haczedilemez. İşçilerin ikramiye dahil aylık ücretlerinin ¼'ünden fazlası haczedilemez.(4857 sayılı İş Kanunu M.35). Buna karşılık kıdem tazminatı izin ücreti ve ihbar tazminatı gibi ödentiler ücretten sayılmaz bu nedenle tamamı haczedilebilir.
Borçlunun hacizden önceki bir dönemde haczi caiz olmayan bir mal veya hakkın haczedilebileceğine dair alacaklı ile önceden yaptığı anlaşmalar geçerli değildir.(m.83a) 2) Özel kanunlarda kısmen haczedilemeyeceği belirtilen haklar
TAŞINIR HACZİ Kıymetli şeylerin(m.88/1) dışında haczedilen diğer taşınır mallara mutlaka icra müdürü tarafından fiilen el konulması gerekmez hukuken el konulmuş haczedilmiş olması yeterlidir. TAŞINMAZ HACZİ Taşınmaz malların haczinin de taşınmazın bulunduğu yerde yapılması gerekir. İcra dairesi, taşınmazın haczini tapu siciline bildirir. (m.91,102/2) Haciz tapu siciline şerh verilir. Tapuya verilen haciz şerhi daha sonra hak kazanacak olanlara karşı ileri sürülebilir(m.91/1; TMK m.1010/1,1020/3)
Kanunda belirtilen istisnalar saklı kalmak kaydıyla (TMK m. 862), ipotek akit tablosunda sayılı teferruatlar taşınmazdan ayrı haczedilemezler.(m.83c) Ayrıca taşınmaz malın haczi onun hasılat ve menfaatlerine de şamildir (m.92/1). Bu konuda yetişmemiş mahsullere ilişkin özel hüküm dikkate alınmalıdır (m.84). Ayrıca mahsuller yetişmeden önce borçlunun muvafakatı olmadan satılamaz.(m.112)
İNTİFA HAKKI VE HİSSE HACZİ Borçlunun başkasına devri mümkün olan intifa hakkının kısmen haczi mümkündür(m.83). İntifa hakkında haczin konusu, o şeyin mülkiyeti değil, intifa konusu olan, hasılat, temettü, semere ve kiralardır. Hisse haczinde ise, şirket hissesinin haczi ile elbirliği mülkiyet payının(tmk m.701 vd.) haczi kanunda düzenlenmiştir(m.94).
Paylı mülkiyet de ise (TMK m.688 vd ) payın yalnız başına haczi mümkündür. Şirket hissesinin haczinden maksat bir hisse senedine bağlı olmayan şirket hisseleridir. Borçlunun elinde bir şirket hisse senedi bulunuyorsa bu taşınır hükümlerine göre haczedilir (m.88/1). Kanunda,borçluya ait ayni hakların tescilini isteme yetkisinin alacaklıya verilmesi (m.94/2) ile borçlunun zilyedi olduğu bir taşınmazın tescilini dava etme yetkisinin alacaklıya verilmesi ayrıca düzenlenmiştir(m.94/3)
ÜÇÜNCÜ KİŞİLERDEKİ MAL VE ALACAKLARIN HACZİ (m.89) İcra müdürü alacaklının talebi ile borçlunun üçüncü kişideki alacağını haczedip bunu haciz tutanağına geçirir ve borçluya bildirilir, böylece borçlunun 3. kişideki alacağı haczedilmiş olur. İzlenen prosedür esasen muhafaza tedbiridir. Kanun bu konuda oldukça karışık bir yöntem öngörmüştür.
89. madde, m.88/1 ( kıymetli evraka bağlı alacak) ve m.355'in (maaş ve ücret haczi) dışında kalan durumlarda uygulanabilir. Özellikle maaş ve ücret hacizlerinde m.355 ve m.356,357 uygulanır. Şartları oluştuğunda mutlaka m.89'a göre haciz talep etme zorunluluğu yoktur, alacaklı isterse ve mümkünse genel hükümlere göre de haciz yapılabilir.
1. haciz ihbarnamesinin gönderilmesi ----borcun kabulü ----ihbarnameye itiraz ----- ceza ve tazminat davası ----sürede itiraz edilmemesi 2. haciz ihbarnamesinin gönderilmesi ----borcun ödenmesi ----ihbarnameye itiraz ----sürede itiraz edilmemesi Bildirim (3.haciz ihbarnamesi) ----borcun ödenmesi ----menfi tespit davası ---- 3.kişi lehine sonuçlanması ---- alacaklı lehine sonuçlanması ----borcun ödenmemesi ve fakat menfi tespit davasının da açılmaması
HACZİN ETKİSİ Alacaklı bakımından: HACİZ Alacaklı satış isteyebilir.(m.106)ve alacağını satış bedelinden alır (m.138/2). Haciz ayni bir hak vermez Şartları oluştuğunda diğer alacaklılar hacze iştirak edebilir(m.100-101)
Borçlu bakımından: HACİZ 1)Taşınır malların haczedilmesinin etkisi (m.86) Borçlu, alacaklının muvafakatı ve icra dairesinin izni olmaksızın,hacizli taşınır malları üzerinde tasarrufta bulunamaz (m. 86/1). buna aykırı davranması hali için hem cezai hem hukuki müeyyideler öngörülmüştür.
Cezai müeyyide: HACİZ Borçlunun hacizli taşınır malları üzerinde izinsiz tasarrufta bulunması ceza hukuku anlamında bir suçtur (TCK m.289). Borçlunun TCK m.289 hükmüne göre cezalandırılması, hacizli malın borçluya bırakılması hali içindir. Hacizli malın yediemine bırakıldığı durumda borçlunun malını yedieminden geri alması da suçtur (TCK m.290/2).
Hukuki müeyyide: Haciz ile borçlunun hacizli taşınır malları üzerindeki tasarruf yetkisi kısıtlanmış olur. Bundan maksat, borçlunun hacizli taşınır malları üzerinde tasarrufta bulunmasının mutlak olarak yasaklanması değil; borçlunun hacizli taşınır malları üzerindeki izinsiz tasarruflarının,alacaklının o mallar üzerinde haciz nedeniyle kazanmış olduğu haklara zarar verdiği ölçüde (yani alacaklıya karşı) geçersiz olmasıdır.(m.86/3, 94/1)
Hacizli taşınır mal üzerinde, 3.kişilerin zilyetlik hükümlerine dayanarak iyiniyetle kazandıkları haklar saklıdır (m.86/2). 3. kişi iyi niyetli değilse yani o malın hacizli olduğunu biliyorsa kazanmış olduğu hak alacaklının haklarına zarar verdiği ölçüde geçersizdir (m.86/3).
2)Taşınmaz malların haczedilmesinin etkisi (m.91) Taşınmazın haczedilmesiyle borçlunun o taşınmaz üzerindeki tasarruf yetkisi TMK m.1010 anlamında kısıtlanmış olur (m.91/1).haciz,tapu siciline tasarruf yetkisinin kısıtlanması olarak şerh verilir. Şerhten önce hacizli taşınmaz üzerinde iyiniyetle hak kazanılması mümkündür ve böyle bir ayni hak alacaklıya karşı da geçerlidir. Buna karşılık şerhten sonra taşınmaz üzerinde iyiniyetle hak kazanılması mümkün değildir. Borçlunun tasarrufları 3. kişiler iyiniyetli olsa bile haciz alacaklısına karşı geçersizdir.
Borçlu hacizli taşınmazı üzerinde alacaklı ve icra müdürünün izni olmaksızın tasarrufta bulunabilir. Mesela taşınmazı devredebilir. Yalnız bu yeni hak sahipleri haciz alacaklısının hacizli taşınmazın bedeli üzerindeki hakkından sonra gelirler. Yani taşınmazdan önce alacaklının alacağı ve takip giderleri ödenir. Artan para yeni malike verilir.
3. kişiler bakımından Borçlunun borcundan dolayı 3. kişilerin mallarına haciz konulamaz. Bu nedenle aslında 3. kişiye ait olan bir mal borçlununmuş gibi haczedilirse 3. kişi istihkak iddiasında bulunabilir. Mal 3. kişi elinde haczedilirse, 3. kişinin kabulü halinde mal 3. kişiye (m.88/1)yediemin olarak bırakılır. 3. kişilerin hacizli mal üzerinde iyiniyetle kazandıkları hakları korunur(m.86/3)
HACZE İŞTİRAK (m.100,101) UYGULAMA ALANI Borçluya karşı birden fazla alacaklının talebi söz konusu ise ve özellikle bu alacaklılar borçluya karşı takibe başlamışlar ve borçlunun haczedilen malları tüm takip yapan alacaklıların alacaklarını karşılamıyorsa ve hacze iştirakin de şartları oluşmuşsa, hacze iştirak prosedürünün işletilmesi gerekecektir. KAMU ALACAKLARI Kamu alacaklarından dolayı hacze iştirak 6183 s.k. m. 21. ve 69 de düzenlenmiştir. Önce kamu alacaklısı haciz koymuşsa, satışta önce kamu alacaklısının alacağı karşılanır. Önce özel alacaklı haciz koymuşsa, kamu alacaklısı, onun haczine iştirak eder; ancak İİK şartları değil, 6183 s.k. uygulanır. SÜRESİ Hacze iştirak etmek isteyen alacaklı, ancak ilk haciz üzerine satılan malın bedeli icra veznesine girinceye kadar bu talepte bulunabilir; bu tarihten sonra hacze iştirak mümkün değildir (m. 100/1, 101/1).